produkt metoda zadanie Weronika Szemińska Rozdział 7 Techniki określania struktury jednostek informacyjnych W dyskusji o jednostkach informacyjnych konieczne jest ustalenie, w jaki sposób należy określać ich strukturę, a mianowicie ich wartość systemową, znaczenie oraz sens, a konkretnie jak przeprowadzić ich identyfikację, oznaczając miejsce jednostki w systemie, semantyzację, oznaczając sposób funkcjonowania jednostki w tekście, oraz interpretację, czyli przypisać jednostce miejsce w dyskursie. Poszukiwane metody zostały określone odpowiednio jako technika identyfikacyjna, technika semantyzacyjna oraz technika interpretacyjna. Relacje między poszczególnymi elementami zadania przedstawia rysunek na następnej stronie (Rys. 18). Mianem zwerbalizowanej jednostki informacyjnej określamy moduł tekstowy funkcjonujący w sytuacji komunikacyjnej. Wyrażenie moduł, mimo że stosowane w różnych gałęziach nauki, wciąż wymyka się pre-cyzyjnej definicji. Wywodzi się ono od łacińskiego wyrazu modulus, czyli miara, najczęściej jednak używane jest na oznaczenie pełniących ustaloną funkcję, poniekąd samodzielnych elementów większej całości, tak jak ma to miejsce w przypadku podzespołów urządzeń, fragmentów programów komputerowych czy elementów budowlanych. STRUKTURA JEDNOSTEK INFORMACYJNYCH wartość systemowa znaczenie sens IDENTYFIKACJA jednostki w systemie SEMANTYZACJA jednostki w tekście INTERPRETACJA jednostki w dyskursie technika identyfikacyjna technika interpretacyjna technika semantyzacyjna słownik systemowy słownik semantyczny słownik eksplikacyjny SŁOWNIK UNIWERSALNY
Rys. 1: Metodologia określania struktury jednostek informacyjnych. Na potrzeby terminografii J. Lukszyn i W. Zmarzer [2006: 131] definiują moduły jako złożone komponenty systemu o różnej budowie, pełniące w ramach całości własne funkcje, skoordynowane z funkcjami innych modułów. A zatem jednostką informacyjną jest jednostka danego utworu językowego, którą można wyróżnić jako do pewnego stopnia autonomiczny jego komponent, posiadający własną wartość systemową, własne znaczenie oraz własny sens. W rzeczywistości funkcję jednostki informacyjnej może pełnić również znak niezwerbalizowany, na przykład milczenie czy nieartykułowane dźwięki mogą być w kontekście konkretnej sytuacji komunikacyjnej jak najbardziej zrozumiałe i znaczące. Niemniej w niniejszej monografii przedmiotem badań jest jednostka informacyjna zwerbalizowana; może nią być dowolny moduł tekstowy: zdanie, list, powieść, ale i pojedynczy wyraz, a w pewnych sytuacjach nawet morfem. Jednostką informacyjną może być również wyraz w izolacji, ale jedynie wówczas, gdy mamy do czynienia z konkretną sytuacją komunikacyjną, to jest na przykład wyraz w słowniku staje się jednostką informacyjną nadaną przez autora słownika i odebraną przez konkretnego użytkownika. Określenie znaczenia jednostki wymaga zastosowania techniki semantyzacyjnej. Semantyzacja może prze-biegać na kilku poziomach, w zależności od struktury danej jednostki informacyjnej. Poziomem o najniższym stopniu złożoności jest poziom pojęć leksykalnych, do których można sprowadzić każdą jednostkę informacyjną. Po nim następują poziomy: syntagmatyczny, zdań i wypowiedzi bardziej złożonych. Strukturę tę obrazuje następujący schemat: POZIOM WYPOWIEDZI BARDZIEJ ZŁOŻONYCH POZIOM ZDAŃ POZIOM SYNTAGMATYCZNY POZIOM POJĘĆ LEKSYKALNYCH Rys. 2: Struktura jednostki informacyjnej. W celu opracowania techniki semantyzacyjnej dla poziomu pojęć leksykalnych konieczne jest ustalenie znaczenia danego pojęcia leksykalnego. Znaczenie jest to relacja między wyrażeniem a klasami zjawisk pozajęzykowych, wyróżnionymi pojęciowo i wyobrażeniowo [Grzegorczykowa 2010: 46]. W przypadku jednostek prostych, takich jak wyrazy, znaczenie wyrażone jest w definicji intensjonalnej, czyli takiej, która podaje najbliższe pojęcie nadrzędne oraz cechy wyróżniające definiowane pojęcie w ramach tejże kategorii nadrzędnej [Geeraerts 2003: 89]. Przy tym znaczenia wyrażeń definiowanych i definiujących muszą być tożsame, to jest w definicji muszą występować wszystkie wystarczające i konieczne cechy semantyczne danego znaczenia [Apresjan 1972: 40]. Ważne jest, aby każdej dyferencjalnej cesze semantycznej odpowiadała jedna nazwa i odwrotnie [Apresjan 1972: 56], tak aby powstały słownik języka semantycznego pozwalał na możliwie precyzyjny i jednoznaczny opis każdej jednostki.
Samo oznaczenie dyferencjalnych cech semantycznych może nie pozwolić na wystarczający opis znaczenia, bywa ono bowiem uzależnione od sąsiedztwa wyrazów bliskich znaczeniowo. Przykładem jest para wyrazów chodzić i brodzić. Oba wyrazy odnoszą się do tej samej czynności, przy czym wyraz brodzić sygnalizuje, że chodzenie sprawia pewną trudność. Taki opis nie jest jednak wyczerpujący, albowiem bez względu na to, jak wielką trudność będzie nam sprawiać poruszanie się po asfalcie czy podłodze, nie możemy po nich brodzić. Przy głębszej analizie okazuje się, że wyraz brodzić implikuje rodzaj nawierzchni czy substancji: może to być np. woda, błoto lub piasek. Cecha ta jest wobec samej czynności brodzenia zewnętrzna, a jednak wydaje się być w tym przypadku koniecznym elementem opisu znaczenia. Jak widać z powyższego przykładu, znaczenie jednostki realizuje się w jej łączliwości. Co za tym idzie, należy przyjąć, że technika semantyzacyjna wymaga nie tylko opisu znaczenia w oparciu o definicję intensjonalną, ale też opisu łączliwości danej jednostki informacyjnej, określenia jej możliwych kontekstów lingwistycznych. W tym celu konieczne jest przygotowanie reprezentatywnego korpusu tekstów, na podstawie które-go będzie można oznaczyć możliwe realizacje badanej jednostki informacyjnej w tekście. Uzyskane w ten sposób dane można ująć w postaci następującej formuły: J 1 (I, a, b, c) J 2, J 3, J 4 gdzie: J 1 badana jednostka informacyjna, I kategoria nadrzędna, a, b, c cechy dyferencjalne, J 2, J 3, J 4 jednostki informacyjne łączące się z badaną jednostką (implikowane przez badaną jednostkę). Stopień łączliwości między jednostkami może być różny, co obrazuje poniższy schemat graficzny: J 1 J 2 J 3 J 4 Rys. 3: Różne stopnie łączliwości badanej jednostki informacyjnej z innymi jednostkami. Linia gruba ciągła łączliwość silna, linia gruba przerywana łączliwość średnia, linia cienka przerywana łączliwość słaba. J 1, J 2, J 3, J 4 jednostki informacyjne. Opracowanie techniki semantyzacyjnej dla jednostek informacyjnych na wyższych poziomach złożoności poziomie syntagmatycznym, poziomie zdań i poziomie wypowiedzi bardziej złożonych wymaga dalszych badań z zastosowaniem narzędzi semantyki kategorialnej.
Przed przystąpieniem do identyfikacji jednostki należy zadać sobie pytanie, jaką strukturę ma system jednostek informacyjnych. Jak zostało powiedziane powyżej, jednostki informacyjne mogą przybierać formę wyrazów, zdań lub ciągów zdań. Wspólnie tworzą one dynamiczny system, który dzieli się na liczne y. Te można wyróżnić ze względu na dwa główne kryteria: kryterium stopnia złożoności tekstów pod względem semantycznym oraz kryterium stopnia złożoności tekstów pod względem strukturalnym. Ze względu na stopnień złożoności jednostek informacyjnych w wymiarze semantycznym możemy wyróżnić jednostek prostych oraz jednostek złożonych. Do jednostek prostych należą teksty jednowymiarowe, pozbawione konotacji i znaczeń implicytnych oraz jednostek polisemantycznych [Muszyńska-Wolny 2005: 127]. Przykładem mogą być choćby teksty specjalistyczne. Z kolei jednostki semantycznie złożone cechuje wieloznaczność, metaforyka i występowanie znaczeń ukrytych; przykładem mogą być teksty literackie czy religijne. Pod względem stopnia złożoności w wymiarze strukturalnym wyróżniamy y jednostek strukturalnie prostych, jednostek strukturalnie złożonych oraz hiperjednostek. Podsystem jednostek prostych obejmuje morfemy oraz wyrazy. Podsystem jednostek złożonych składa się z pojedynczych zdań i stosunkowo prostych syntaktycznie, krótkich ciągów zdań. Hiperjednostki to formy o wysokim stopniu złożoności strukturalnej i gęstej sieci odwołań w ramach tekstu, na przykład monografie naukowe czy teksty literackie. Powyższą systematykę prezentuje poniższy schemat: SYSTEM JEDNOSTEK INFORMACYJNYCH y ze względu na stopień złożoności tekstów w wymiarze semantycznym y ze względu na stopień złożoności tekstów w wymiarze strukturalnym jednostek prostych jednostek złożonych hiperjednostek jednostek złożonych jednostek prostych Rys. 4: Podsystemy systemu jednostek informacyjnych. Jak wskazują użyte przykłady, jedna jednostka informacyjna może należeć jednocześnie do u jednostek prostych pod względem semantycznym oraz u hiperjednostek ze względu na złożoność strukturalną taką jednostką będzie tekst specjalistyczny. W ramach każdego u można wyróżnić klasy, do których przypisane są poszczególne jednostki. Pierwszym zadaniem jest identyfikacja jednostek należących do u jednostek prostych w wymiarze strukturalnym. Wymaga ona odwołania się do definicji intensjonalnej danej jednostki, to jest takiej, która podaje najbliższe pojęcie nadrzędne oraz cechy wyróżniające
definiowane pojęcie w ramach tejże kategorii. Każdej dyferencjalnej cesze semantycznej odpowiada klasa systemu semantyczno-leksykalnego. Jeżeli jednostka informacyjna J 1 należy więc do nadrzędnej kategorii I i po-siada cechy dyferencjalne a, b i c, to należy do klas A, B i C, co można zapisać za pomocą poniższej formuły: J 1 (I, a, b, c) J 1 A i J 1 B i J 1 C gdzie: J 1 badana jednostka informacyjna, I kategoria nadrzędna, a, b, c cechy dyferencjalne, A, B, C klasy systemu semantyczno-leksykalnego. Jeżeli inna jednostka informacyjna J 2 posiada cechy dyferencjalne a, c i d, tym samym należąc do klas A, C i D, zaś jednostka informacyjna J 3 cechy dyferencjalne a, d i e i w związku z tym należy do klas A, D i E, zaczyna wyłaniać się fragment systemu, w którym J 1, J 2 i J 3 należą do tej samej klasy A, J 1 i J 2 oprócz tego do tej samej klasy C oraz J 2 i J 3 do tej samej klasy D. Takie zastosowanie techniki identyfikacyjnej pozwala na opis u jednostek prostych w wymiarze syntaktycznym. Można go ująć w następującej postaci graficznej: A B C D E J 1 J 2 J 3 Rys. 5: Fragment u jednostek prostych w wymiarze strukturalnym. A, B, C, D, E klasy semantyczno-leksykalne; J 1, J 2, J 3 jednostki informacyjne. albo w formie prostej tabeli: A B C D E J 1 + + + J 2 + + + J 3 + + + Tab. 1: Fragment u jednostek prostych w wymiarze strukturalnym. A, B, C, D, E klasy semantyczne; J1, J2, J3 jednostki informacyjne; + posiadanie cechy, brak cechy.
Przy tym, jak zauważa J. Apresjan, ilość dyferencjalnych cech semantycznych powinna być znacznie mniejsza od ilości definiowanych w oparciu o nie jednostek, albowiem im mniejsza ich liczba, tym większa miara organizacji systemowej [Apresjan 1972: 55]. Opis pozostałych ów, oparty na podobnych założeniach, wymaga dopasowania do charakteru jednostek w danym ie. W przypadku wszystkich ów jednostek złożonych konieczny jest podział tekstów na dominanty semantyczne i określenie przebiegu sieci semantyczno-leksykalnych łączących poszczególne jednostki. Zadaniem interpretacji jednostki informacyjnej jest określenie sensu/sensów danej jednostki, miejsca znaku w dyskursie, ustalenie jego kontekstu filologicznego. W tym celu konieczne jest zastosowanie techniki interpretacyjnej, polegającej na określeniu kierunku i sposobu dekonstrukcji tekstu przez jej interpretatora. Można spróbować określić repertuar prawdopodobnych interpretacji w oparciu o bardzo szeroki korpus tek-stów, składający się w przeważającej mierze z tekstów literackich i publicystycznych w takich kontekstach bowiem najczęściej jednostkom nadawane są konotacje, znaczenia implicytne, wychodzące poza ramy semantyczne znaczenia. Ustalone sensy można odczytywać na kilku poziomach, podobnie jak to miało miejsce w przypadku semantyzacji jednostki. W przypadku poziomu pojęć leksykalnych ponownie należy odnieść się do klas systemu semantyczno-leksykalnego. Konotacja oznacza bowiem przypisanie danej jednostki informacyjnej do innej klasy systemu semantyczno-leksykalnego, niż by to wynikało z dyferencjalnych cech semantycznych jednostki. Możemy zatem sens (sensy) jednostki informacyjnej na tym poziomie opisać za pomocą formuły: J 1 (I, a, b, c) F Li gdzie: J 1 badana jednostka informacyjna, I kategoria nadrzędna, a, b, c cechy dyferencjalne, F Li klasa systemu semantyczno-leksykalnego nie odpowiadająca żadnej cesze dyferencjalnej, przypisana danej jednostce z repertuaru klas w leksykonie mentalnym interpretatora jednostki (L i ). Podobnie należy opracować techniki interpretacyjne ściśle dopasowane do kolejnych poziomów: syntagmatycznego, zdań i wypowiedzi bardziej złożonych. Naturalnym produktem opracowania opisów struktury jednostek informacyjnych ich znaczeń, wartości systemowych i sensów mogą być ich ujęcia leksykograficzne w postaci odpowiednio słownika semantycznego, słownika systemowego oraz słownika eksplikacyjnego. Zastosowanie wszystkich technik jednocześnie (ewentualnie w odpowiednich proporcjach) w jednym opracowaniu leksykograficznym pozwoliłoby na przygotowanie słownika uniwersalnego. Bibliografia: Apresjan, Jurij D. 1972 Definiowanie znaczeń leksykalnych jako zagadnienie semantyki teoretycznej, w: Anna Wierzbicka (red.), 39-75.
Béjoint, Henri 2000 Modern Lexicography: An Introduction. Oxford: Oxford University Press. Gouws, Rufus 2003 Types of articles, their structure and different types of lemmata, w: Piet van Sterkenburg (red.), 34-43. Grzegorczykowa, Renata 2010 Wprowadzenie do semantyki językoznawczej. (Wydanie czwarte rozszerzone.) Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Hartmann, Reinhard Rudolf Karl 1983 On theory and practice, w: Reinhard Rudolf Karl Hartmann (red.), 3-12. Lewandowski, Jan (red.) 2004 Leksykografia specjalistyczna teoria i praktyka. (Języki Specjalistyczne 4.) Warszawa: KJS. Lukszyn, Jerzy 2004 Leksykon specjalistyczny Słownik terminologiczny Seria terminograficzna, w: Jan Lewandowski (red.), 55-64. Lukszyn, Jerzy (red.) 2005 Języki specjalistyczne. Słownik terminologii przedmiotowej. Warszawa: Katedra Języków Specjalistycznych. Lukszyn, Jerzy -- Wanda Zmarzer 2006 Teoretyczne podstawy terminologii. (2 wydanie.) Warszawa: Katedra Języków Specjalistycznych. Łukasik, Marek 2007 Angielsko-polskie i polsko-angielskie słowniki specjalistyczne (1990-2006). Analiza terminograficzna. Warszawa: Katedra Języków Specjalistycznych. Michałowski, Piotr 2004 W poszukiwaniu idealnego modelu słownika terminologii przedmiotowej, w: Jan Lewandowski (red.), 193-201. Muszyńska-Wolny, Dorota 2005 Tekst specjalistyczny, w: Jerzy Lukszyn (red.), 127. Sterkenburg, Piet van (red.) 2003 A Practical Guide to Lexicography. Amsterdam-Philadelphia: John Benjamins Publishing Company. Wierzbicka, Anna (red.) 1972 Semantyka i słownik. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk: Zakład narodowy im. ossolińskich/wydawnictwo PAN.