UWARUNKOWANIA POSZUKIWAŃ I DOBORU DAWCÓW SZPIKU DO TRANSPLANTACJI

480 WIADOMOŚCI LEKARSKIE 2004, LVII, 9 10 Jacek Nowak, Anna Gronkowska* UWARUNKOWANIA POSZUKIWAŃ I DOBORU DAWCÓW SZPIKU DO TRANSPLANTACJI Z Zakładu Immunologii Hematologicznej i Transfuzjologicznej Instytutu Hematologii i Transfuzjologii w Warszawie oraz z *Katedry i Kliniki Hematologii, Onkologii i Chorób Wewnętrznych Akademii Medycznej w Warszawie Obserwowany w ostatnich latach szybki rozwój transplantacji allogenicznego szpiku od niespokrewnionych dawców posiada wiele uwarunkowań. W pracy omówiono podstawy immunogenetyczne i zasady organizacyjne doboru niespokrewnionych dawców szpiku w Polsce. Zarysowano również aktualne możliwości naszego kraju w tym zakresie. [Wiad Lek 2004; 57(9 10): 480 484] Słowa kluczowe: niespokrewniony dawca szpiku, poszukiwanie, dobór, HLA. Zastosowanie transplantacji allogenicznego szpiku jako metody leczenia chorób jest wielorako uwarunkowane. Możliwość przeprowadzenia leczenia i sposób doboru dawcy zależą m.in. od rodzaju przeszczepu. W latach 1990 1998 odnotowano prawie 3-krotny wzrost liczby allogenicznych transplantacji szpiku, tj. z około 5000 do blisko 15 000 rocznie (według International Bone Marrow Transplant Registry). Przytoczone liczby świadczą o dynamicznym wzroście wykorzystania transplantacji szpiku jako metody leczenia. Jednocześnie dobór dawcy do transplantacji allogenicznych, a szczególnie dobór osób niespokrewnionych z chorym napotyka istotne ograniczenia immunogenetyczne i organizacyjne [1,2,3,4]. Układ HLA Całkowita zgodność między dawcą a biorcą w zakresie HLA (human leukocyte antigens) umożliwia uzyskanie najlepszych wyników przeszczepiania szpiku i w znacznym stopniu zabezpiecza przed wystąpieniem choroby przeszczep przeciwko gospodarzowi (graft versus host disease GVHD). U chorych z białaczką, po przeszczepieniu szpiku, obserwowany jest natomiast korzystny efekt reakcji przeszczep przeciwko białaczce (graft versus leukemia GVL), polegający na niszczeniu komórek białaczkowych przez przeszczepione limfocyty dawcy. Za przyczynę tego efektu uważa się przede wszystkim wykryte i niewykryte niezgodności w zakresie HLA, a także w zakresie niektórych układów antygenowych. Kompleks genów HLA zlokalizowany jest na chromosomie 6 i obejmuje 1/1000 genomu człowieka [1,2,5,6]. Allele warunkujące osobniczy genotyp HLA dziedziczą się zgodnie z prawami Mendla jako cechy współdominujące, najczęściej w postaci pełnego haplotypu. Każda somatyczna komórka ludzka zawiera dwa haplotypy odziedziczone po matce (1) i po ojcu (1). Allele HLA można identyfikować metodą serologiczną w teście mikrolimfocytotoksyczności [3,7] lub genetycznie [2,7,8]. Wykorzystuje się kilka metod genetycznych, z których wszystkie obejmują reakcję łańcuchową polimerazy (polymerase chain reaction PCR) do namnażania (amplifikacji) DNA, kodującego polimorficzne fragmenty łańcuchów α i β genów DR, DQ i DP. Najczęściej stosuje się następujące metody: 1) amplifikacja ze starterami swoistymi dla alleli (sequence specific primers SSP); 2) hybrydyzacja z alleloswoistymi sondami (sequence specific oligonucleotide probes SSOP); 3) sekwencjonowanie produktu amplifikacji (sequence based typing SBT); 4) analiza homo- i heterodupleksów (fingerprinting FP), 5) analiza konformacji pojedynczych łańcuchów DNA (single stranded conformation polymorphism SSCP). Oprócz metod serologicznych oraz analizy DNA przy kwalifikowaniu dawców szpiku stosuje się także tzw. metody komórkowe zwykle w badaniach wyjaśniających i potwierdzających. Polimorfizm HLA może być analizowany za pomocą oceny stopnia odpowiedzi pierwotnie pobudzonych limfocytów T (primed lymphocyte typing PLT) lub analizy cytotoksyczności prekursorów limfocytów T (cytotoxic T-lymphocyte precursors CTLp), co według dotychczasowych obserwacji najlepiej odzwierciedla odpowiedź odpornościową w niezgodności HLA klasy I i II [8,9,10,11]. Metody komórkowe stosuje się znacznie rzadziej od czasu wprowadzenia metod genetycznych na poziomie wysokiej rozdzielczości. Dla genetycznego miejsca kodowania (locus) przyjęto oznaczenia literowe (np. dla loci HLA klasy I: HLA- -A, HLA-B, HLA-Cw itd.) lub literowo-numeryczne (np. dla loci HLA klasy II: HLA-DRB1, HLA-DRB3, HLA-

Przeszczepy szpiku dobór dawców 481 -DQB1, HLA-DPB1 itd.); produkty alleli określa się za pomocą liczb poprzedzonych symbolem locus, np. A1, A3, B14, B35, Cw3, Cw9, DRB1*03, DQB1*06. Umieszczenie symbolu gwiazdki (*) między oznaczeniem locus a numerem allelu świadczy o typowaniu na poziomie genetycznym. Antygeny HLA typowane metodą serologiczną mogą mieć węższe swoistości, tzw. splity, czyli wersje swoistości głównych, rozróżniane również metodą serologiczną z użyciem surowic o węższych swoistościach. Na przykład antygen HLA-A10 w dokładniejszym typowaniu może się okazać serologicznym splitem A25, A26, A34 lub A66. Numeracja splitów najczęściej odpowiada numeracji alleli typowanych genetycznie na poziomie niskiej rozdzielczości. W badaniu metodami genetycznymi na poziomie niskiej rozdzielczości u osoby posiadającej HLA-A10 można wykryć allel z grupy A*25, A*26, A*34 lub A*66. Dalsze genotypowanie na poziomie wysokiej rozdzielczości pozwala określić konkretny allel występujący u osoby badanej którego opis zawiera co najmniej 4 cyfry po nazwie locus i gwiazdce, np. A*6601. Interpretację wyników HLA podczas doboru dawcy może do pewnego stopnia utrudniać istnienie węższych serologicznych swoistości antygenowych splitów oraz różnic między serologicznymi a genetycznymi, numerycznymi oznaczeniami alleli. W tabeli I podano przykłady fenotypów HLA, które mimo różnic numerycznych pozostają potencjalnie zgodne w pełnym zakresie HLA. Fenotyp chorego w tabeli I został określony genetycznie, w tym HLA-A, -B i -Cw na poziomie niskiej rozdzielczości, a DRB1 i DQB1 na poziomie wysokiej rozdzielczości. W serologicznym typowaniu potencjalnego dawcy nie udało się wyjaśnić, które splity posiada on w obrębie loci A i DRB1; nie udało się też określić jednego z antygenów Cw. Wykonanie genotypowania potwierdzającego u potencjalnego dawcy mogłoby wyjaśnić, czy istnieje zgodność na poziomie splitów, a także umożliwiłoby potwierdzenie lub wykluczenie istnienia Cw17, często niewykrywanego metodą serologiczną. Genotypowanie HLA klasy II powinno również wyjaśnić swoistości alleliczne na poziomie wysokiej rozdzielczości u dawcy. Wymienione różnice numeryczne nie dyskwalifikują dawcy. Polimorfizm alleli HLA jest bardzo duży. Największy wykazują loci HLA-B oraz HLA-DRB1, w których wykryto odpowiednio 414 i 273 swoistości alleliczne w populacji ludzkiej [12]. Istnienie polimorfizmu na poziomie alleli i haplotypów HLA warunkuje zasadniczą odmienność doboru dawcy rodzinnego od doboru dawcy niespokrewnionego w celu allogenicznej transplantacji szpiku. Poszukiwanie dawcy allogenicznego szpiku 1. Dobór dawcy rodzinnego W celu przeszczepienia szpiku choremu, u którego nie można rozważać przeszczepu autologicznego, konieczne staje się znalezienie dawcy o identycznych antygenach z układu HLA. Poszukiwania rozpoczyna się wśród rodzeństwa chorego [1,3,4,7,9]. Wiadomo jednak, że takiego dawcę można znaleźć dla około 30 35% chorych. W Zakładzie Immunologii Hematologicznej i Transfuzjologicznej IHiT dla 135 pacjentów i 620 członków ich rodzin udało się znaleźć w pełni zgodnego dawcę (brata lub siostrę) tylko w 34 (25,2%) przypadkach. W tej samej grupie wykonano 5 (3,7%) transplantacji szpiku od w pełni lub częściowo zgodnych rodziców chorego (dane niepublikowane). W przypadku badań rodzinnych najistotniejsze jest ustalenie, kto spośród rodzeństwa chorego odziedziczył te same haplotypy oraz wykluczenie zjawiska crossing over (czyli wymiany części chromosomów homologicznych w komórce rozrodczej któregoś z rodziców, prowadzącej do powstania nowego haplotypu HLA u potomstwa) w obrębie regionu HLA. Posługujemy się dodatkowo wiedzą o sposobie dziedziczenia antygenów układu HLA. Zakres typowania chorego i dawców rodzinnych powinien obejmować loci HLA-A, -B, -Cw i -DRB1. Określenie dodatkowo HLA-DQB1 na niskim poziomie rozdzielczości może potwierdzić prawidłowość wnioskowania o segregacji haplotypów rodziców u potomstwa (każde z dzieci dziedziczy po jednym haplotypie HLA od każdego z rodziców) i pomóc w wykluczeniu zjawiska crossing over. Wykonanie badań HLA klasy I technikami serologicznymi, a dodatkowo HLA-DRB1 i -DQB1 metodami molekularnymi o niskim poziomie rozdzielczości, jest w większości przypadków wystarczające, ale powinno obejmować całe rodzeństwo i rodziców chorego. W wyjątkowych sytuacjach, np. gdy u ojca i matki występuje ten sam antygen oznaczony techniką o niskim poziomie rozdzielczości lub gdy któreś z rodziców jest homozygotą, należy wykonać badania molekularne o wysokim poziomie rozdzielczości, dla potwierdzenia zgodności na poziomie DNA. Tabela I. Przykładowy fenotyp HLA chorego i potencjalnie zgodnego dawcy szpiku

482 J. Nowak, A. Gronkowska Wnioskowaniem o dziedziczeniu antygenów HLA należy się również posługiwać przy doborze dawców spośród dalszej rodziny. Rodzice i członkowie tzw. rozszerzonej rodziny chorego (wszyscy krewni oprócz rodzeństwa, rodziców i dzieci) mogą być potencjalnymi dawcami szpiku w szczególnych okolicznościach. Największa szansa na znalezienie dawcy w rozszerzonej rodzinie występuje wtedy, gdy mamy do czynienia z małżeństwami osób bliskich lub gdy chory odziedziczył przynajmniej jeden często spotykany haplotyp HLA. Znając z badań populacyjnych częstość występowania obu haplotypów chorego oraz skład osobowy rozszerzonej rodziny można wyliczyć a priori szanse znalezienia zgodnego dawcy po wytypowaniu HLA u wszystkich krewnych i ocenić przewidywany koszt poszukiwania dawcy. Para chory/dawca z rozszerzonej rodziny powinna być ostatecznie wytypowana na poziomie wysokiej rozdzielczości, przynajmniej w zakresie HLA klasy II, zgodnie z zasadą, że dawca z rozszerzonej rodziny jest traktowany tak jak dawca niespokrewniony. 2. Dobór dawcy niespokrewnionego Chorych, dla których nie udało się znaleźć dawcy z rodziny, określa się jako zależnych od dawcy niespokrewnionego. Obserwacje wykazują, że przeszczep od dawców rodzinnych niezgodnych w jednym antygenie może być podobnie skuteczny jak przeszczep fenotypowo identyczny od dawcy niespokrewnionego [13,14]. Jednocześnie zauważono [15], że tylko u około 30% chorych zależnych od niespokrewnionego dawcy wykonuje się przeszczep szpiku. Aktualnie w badaniach prospektywnych podejmuje się próby wyjaśnienia tej zależności, ale można stwierdzić, że dostępność dawcy, zaostrzone kryteria kwalifikacji i znaczne bariery organizacyjne to główne przyczyny mniejszej niż przewidywana teoretycznie liczby transplantacji od dawców niespokrewnionych. Najogólniejszym kryterium doboru dawcy niespokrewnionego jest pełna zgodność z chorym w zakresie HLA-A, -B, -Cw, -DRB1 i -DQB1, tj. 10/10 alleli. Niekwestionowanym warunkiem jest zgodność na poziomie alleli (wysoka rozdzielczość) przynajmniej w zakresie HLA-DRB1 i -DQB1. Różnica między dawcą a biorcą na poziomie alleli tej samej grupy w zakresie HLA-A, -B i -Cw jest mniej immunogenna niż różnica na poziomie antygenowym w tych loci [16], stąd możliwy wniosek, że w większości doborów wystarczającym poziomem zgodności HLA klasy I jest poziom niskiej rozdzielczości lub poziom splitów serologicznych [16]. Decyzja o akceptacji dawcy z częściową niezgodnością, np. 9/10 alleli, w przypadkach braku dawcy w pełni zgodnego, może być podjęta wyłącznie przez ośrodek transplantacyjny, w którym ma się odbyć transplantacja. Wyższa niż 9/10 niezgodność z reguły nie jest akceptowana przez ośrodki transplantacyjne. Wyjątek stanowią przeszczepienia krwi pępowinowo-łożyskowej; w takich przypadkach doświadczone ośrodki transplantacyjne dopuszczają jedną lub dwie niezgodności z chorym w zakresie HLA- -A, -B, -DRB1. Mówimy wówczas o zgodności 5/6 lub 4/6 alleli. Z danych Rejestru Niespokrewnionych Dawców Szpiku i Krwi Pępowinowej IHiT wynika, że w światowych i krajowych rejestrach udaje się znaleźć potencjalnego dawcę szpiku dla około 76% krajowych chorych [17], co odzwierciedla stopień dostępności dawców niespokrewnionych. Poszukiwanie i dobór niespokrewnionego dawcy szpiku oraz pozyskanie od niego preparatu komórek macierzystych wymaga wielu zróżnicowanych czynności organizacyjnych. Podstawowym warunkiem jest posiadanie rejestru niespokrewnionych dawców szpiku z ośrodkiem koordynującym dobór, a także szerokie udostępnienie fenotypów HLA dawców i adresu ośrodka, np. w międzynarodowej bazie dawców BMDW (Bone Marrow Donor Worldwide). Poszukiwania niespokrewnionych dawców szpiku lub porcji krwi pępowinowej dla chorych, u których planowany jest zabieg przeszczepienia szpiku, odbywają się według następującej procedury: 1) ośrodek leczący powinien wykonać niezbędne badania diagnostyczne oraz rodzinne typowanie HLA i stwierdzić, że chory kwalifikuje się do transplantacji szpiku i nie posiada dawcy rodzinnego; 2) komplet dokumentacji chorego powinien być przedłożony ośrodkowi transplantacyjnemu z prośbą o kwalifikację do transplantacji w ramach limitów przydzielanych poszczególnym ośrodkom transplantacji szpiku przez Ministerstwo Zdrowia; 3) poszukiwania niespokrewnionego dawcy szpiku lub porcji krwi pępowinowej powinien zainicjować ośrodek transplantacji szpiku przez zgłoszenie danego przypadku do Poltransplantu na odpowiednim blankiecie; 4) Poltransplant zleca poszukiwania oraz dobór dawcy jednemu z ośrodków poszukujących, wyłonionych w drodze konkursu; 5) ośrodek poszukujący wykonuje u chorego typowanie potwierdzające z nowej próbki otrzymanej z ośrodka leczącego; typowanie to obejmuje genetyczne badanie HLA-A, -B, -Cw, -DRB1 i -DQB1, w tym przynajmniej w zakresie HLA klasy II na poziomie wysokiej rozdzielczości; rejestr poszukujący przegląda jednocześnie krajowe i międzynarodowe bazy dawców, w celu ustalenia, w których rejestrach znajdują się potencjalni dawcy szpiku; 6) ośrodek poszukujący dokonuje selekcji dawcy/dawców o najwyższej szansie na pełną zgodność z chorym i informuje ośrodek transplantacji szpiku o wyniku poszukiwań; 7) ośrodek poszukujący zleca rejestrowi macierzystemu dawcy pobranie i przesłanie próbki krwi na potwierdzające typowanie HLA; w niektórych przy-

Przeszczepy szpiku dobór dawców 483 padkach wskazane jest zlecenie rejestrowi macierzystemu wykonanie uzupełniającego typowania HLA dawcy z próbki archiwalnej, w celu uniknięcia kosztownych etapów doboru dawcy wytypowanego w mniejszym zakresie; 8) po sprowadzeniu próbki dawcy ośrodek poszukujący wykonuje typowanie potwierdzające jego HLA w zakresie i na poziomie rozdzielczości jak u chorego (pkt 5); 9) w przypadku potwierdzenia pełnej zgodności ośrodek poszukujący informuje ośrodek transplantacyjny o wyniku doboru i adresie macierzystego rejestru dawcy; dobranie pary dawca/biorca upoważnia ośrodek poszukujący do ubiegania się w Poltransplancie o zwrot poniesionych kosztów; dalsze etapy (szczegółowe badania, ubezpieczenie i hospitalizacja dawcy, pobranie i transport szpiku) są w Polsce koordynowane i finansowane przez ośrodki transplantacyjne w ramach oddzielnego programu Ministerstwa Zdrowia; w większości krajów zrzeszonych w WMDA (World Marrow Donor Association) czynności te przeprowadza ośrodek poszukujący, gdyż przygotowanie dawcy i pobranie szpiku powinno się odbywać w innym ośrodku niż ten, w którym przeprowadza się transplantację, co podyktowane jest poufnością danych dawcy i brakiem bezpośredniego zainteresowania pobraniem szpiku za wszelką cenę; 10) ośrodek transplantacyjny zleca rejestrowi dawcy wykonanie badań i czynności potwierdzających przydatność zdrowotną oraz świadomą zgodę dawcy na oddanie szpiku lub komórek macierzystych; w ośrodku dawców szpiku dawca otrzymuje obszerną informację o procedurze pobrania szpiku i ryzyku związanym z tym zabiegiem, przechodzi też badania lekarskie; 11) po potwierdzeniu dobrego stanu zdrowia i zgody dawcy ośrodek transplantacji szpiku występuje z pisemnym wnioskiem o pobranie od dawcy szpiku i pokrywa związane z tym koszty; 12) jeśli wszystkie czynności przebiegną pomyślnie, dawca oddaje szpik w swoim kraju, a następnie przewożony jest do ośrodka transplantacji przez fachowego pracownika służby zdrowia wydelegowanego przez ośrodek transplantacyjny. Przed pobraniem szpiku każdy dawca powinien zostać ubezpieczony od ryzyka związanego z bezpośrednimi i odległymi skutkami zabiegu. Przedstawiona procedura jest opisem aktualnej sytuacji w Polsce. Uwzględnia ona międzynarodowe wytyczne opracowane przez WMDA, obecną praktykę polskich ośrodków transplantacji szpiku i ośrodków poszukujących dawców, a także model finansowania Programu Doboru Niespokrewnionych Dawców Szpiku Ministerstwa Zdrowia przez Poltransplant. Aktualny stan doboru dawców szpiku w Polsce Najliczniejszymi krajowymi rejestrami dawców szpiku są: Bank Dawców Szpiku Fundacji Urszuli Jaworskiej (około 10 500 dawców), Rejestr Instytutu Hematologii i Transplantacji (IHiT) w Warszawie (około 6300 dawców) i Krajowy Bank Dawców Szpiku we Wrocławiu (około 3500 dawców). Ze względu na olbrzymi polimorfizm HLA aktualna liczba blisko 26 500 potencjalnych dawców szpiku jest dla krajowych chorych dalece niewystarczająca. Tylko około 9,5% chorych znajduje w krajowych rejestrach zgodnego dawcę [17]. Krajowy Bank Dawców Szpiku we Wrocławiu, Rejestr IHiT, Bank Dawców Szpiku Fundacji Urszuli Jaworskiej oraz Fundacja Przeciwko Leukemii współtworzą BMDW i na zasadzie wzajemności mają dostęp do całej światowej bazy dawców liczącej obecnie ponad 8,1 mln osób. Dzięki takim rejestrom istnieje możliwość poszukiwania dla chorych z kraju dawcy niespokrewnionego na całym świecie [18,19]. Ośrodek transplantacyjny w Katowicach oraz Dolnośląskie Centrum Transplantacji Komórkowych we Wrocławiu posiadają akredytację USA-NMDP (National Marrow Donor Program). Rejestr NMDP zrzesza blisko połowę światowych dawców szpiku, a pozyskanie szpiku od części z nich dla polskich chorych jest możliwe tylko poprzez akredytowane ośro-dki transplantacyjne. Czas doboru optymalnego dawcy szpiku może trwać od 2 miesięcy do około 1 roku. W Polsce działa aktywnie 16 ośrodków transplantacji szpiku. Znajduje się w nich prawie 50 sal z jałowym powietrzem. Osiem ośrodków ma akredytację EBMT (European Group for Blood and Marrow Transplantation) do wykonywania transplantacji od niespokrewnionego dawcy. W naszym kraju przeszczepy szpiku wykonuje się od 1984 r. [20], a przeszczepy mobilizowanych komórek krwi obwodowej od 1987 r. [28]. We wrześniu 1994 r. w ośrodku katowickim po raz pierwszy przeszczepiono komórki CD 34 + wyizolowane z krwi obwodowej. W 1996 r. w obecnym Dolnośląskim Centrum Transplantacji Komórkowych we Wrocławiu dokonano u dziecka udanej rodzinnej transplantacji komórek z krwi łożyskowej. W 2000 r. podobny zabieg wykonano w Klinice Pediatrii i Hematologii AM w Warszawie z użyciem krwi łożyskowej przechowywanej w Banku Krwi Pępowinowej IHiT. W lutym 1997 r. w ośrodku katowickim po raz pierwszy w Polsce dokonano udanego przeszczepu allogenicznego szpiku od dawcy niespokrewnionego, należącego do rejestru holenderskiego, u 35-letniej chorej. Długotrwałe skumulowane przeżycie pacjentów poddanych allotransplantacji szpiku w Polsce nie odbiega od wyników światowych [21,22, 23,24,25,26,27,28]. Liczba transplantacji szpiku również w Polsce stale rośnie. Stawia to coraz wyższe wymagania co do jakości

484 J. Nowak, A. Gronkowska i tempa doboru niespokrewnionych dawców szpiku. Znajomość uwarunkowań poszukiwania oraz doboru dawców szpiku do transplantacji może przyczynić się do usprawnienia współpracy na linii ośrodek leczący ośrodek transplantacyjny Poltransplant ośrodek poszukujący. Piśmiennictwo [1] Beatty GP. The immunogenetics of bone marrow transplantation. Transfus Med Rev 1994; 8(1): 45 58. [2] Genetic diversity of HLA functional and medical implication. Ed. Charron D. Medical and Scientific International Publisher. EDK. Paris 1997. [3] Gronkowska A, Uhrynowska M, Gromadzka G, Żupańska B. Praktyczne znaczenie rejestru dawców z określonymi antygenami HLA klasy I dotychczasowe doświadczenia własne. Acta Haematol Pol 1993; 24(2): 161 167. [4] Brojer E, Żupańska B. Aktualne tendencje w immunologicznym doborze komórek hemopoetycznych do przeszczepu. Post Nauk Med 2000; 4: 51 56. [5] Mantovani V, Martinelli G, Bragliani M, Buzzi M, Selva P, Collina E, Farageboli P, Rosti GA, Bandini G, Tura S. Molecular analysis of HLA genes for the selection of unrelated bone marrow donor. Bone Marrow Transplant 1995; 16: 329 335. [6] Mayr WR, Fischer GF. The genetics of HLA. European School of Transfusion Medicine. Paryż, Francja, 1995. Education course 1 10. [7] Brojer E, Nowak J. Zasady typowania HLA oraz doboru dawcy do przeszczepu szpiku. Acta Haematol Pol 2001; 32 (supl. 1): 117 119. [8] Brojer E, Żupańska B. Zasady typowania antygenów HLA oraz doboru dawcy do przeszczepu szpiku. Przegl Pediatr 2001; 31: 34 41. [9] Bein G, Glaser R, Kirchner H. Rapid HLA-DRB1 genotyping by nested PCR amplification. Tissue Antigens 1992; 39: 68 73. [10] Madrigal JA, Arguello R, Scott I, Avakian H. Molecular histocompatibility typing in unrelated donor bone marrow transplantation. Blood Rev 1997; 11: 105 117. [11] Mazolla G, el Borai MH, Berrino M, Cornaglia M, Amoroso A. Identification of unrelated HLA identical bone maarrow donors: RFLP, oligotyping and PCR fingerprinting for HLA class II compared to MLC responses. Bone Marrow Transplant 1993; 11 (suppl. 1): 24 27. [12] Marsh SG. Nomenclature for factors of the HLA system. Eur J Immunogenet 2000; 28: 377 424. [13] Hows JM, Bradley BA. The use of unrelated marrow donors for transplantation. Br J Haematol 1990; 76: 1 6. [14] Mc Milin KD, Jonson RL. HLA homozygosity and the risk of related-donor transfusion-associated graft-versus-host disease. Transfus Med Rev 1993; 7(1): 37 41. [15] van Rood JJ. Finding a match: What does the future hold? NMDP Council Meeting, Minneapolis, MN, USA, 9 11. 11. 2001. [16] Petersdorf EW. HLA matching: Its significance in unrelated transplantation. Blood w druku, NMDP Council Meeting, Minneapolis, MN, USA, 9 11. 11. 2001. [17] Nowak J. Dobór dla chorych i rekrutacja niespokrewnionych dawców szpiku w Polsce. Acta Haematol Pol 2002; 33(4): 417 430. [18] Buskard N, Stroncek D. Bone marrow donor registries and international cooperation. Transfus Med Rev 1993; 8(1): 11 16. [19] Perkin A. Standards of the National Marrow Donor Program. Transfusion 1993; 33(2): 172 180. [20] Jędrzejczak WW, Matej H, Szczylik C, Pojda Z, Ratajczak MZ, Myc A, Siekierzyński M, Kansy J, Kłos M, Rybicki Z, Dumański Z, Zaborowski P, Nowak J i wsp. Allogeniczne przeszczepy szpiku identycznego w układzie HLA. Pierwsze wyniki. Pol Tyg Lek 1988; 43(5): 125 130. [21] Anasetti C, Etzioni R, Petersdorf EW, Martin PJ, Hansen JA. Marrow transplantation from unrelated volunteer donors. Annu Rev Med 1995; 46: 169 179. [22] Butterworth VA, Simmons RG, Bartsch G, Randall B, Schimmel M, Stroncek D. Psychosocial effects of unrelated bone marrow donation: expiriences of the national marrow donor program. Blood 1993; 81(7): 1947 1959. [23] Hołowiecki J. Autologiczne przeszczepy komórek hematopoetycznych ze szpiku i krwi obwodowej. W: Przeszczepianie komórek hematopoetycznych. VII Konferencja Polskiego Towarzystwa Hematologów i Transfuzjologów. Poznań 1996; (streszczenia): 29 30. [24] Konopka L. Oczekiwania-nadzieje oraz możliwości związane z transplantacją szpiku i komórek macierzystych krwi obwodowej w hematologii. W: Przeszczepianie komórek hematopoetycznych. VII Konferencja Polskiego Towarzystwa Hematologów i Transfuzjologów. Poznań 1996; (streszczenia): 95 96. [25] Kotlarek-Haus S, Kiełbiński M, Kuliczkowski K. Losy pacjentów po przeszczepach komórek krwiotwórczych. W: Przeszczepianie komórek hematopoetycznych. VII Konferencja Polskiego Towarzystwa Hematologów i Transfuzjologów. Poznań 1996; (streszczenia): 125. [26] Mijovic A, Pagliuca A, Mufti GJ. Autologous blood stem cell transplatation in hematological malignancies. Leuk Lymphoma 1994; 13: 33 40. [27] Sułek K, Kłos M, Dańczak-Ginalska Z, Meder J, Kukołowicz P, Gajewski P, Morawska M, Czerwińska M, Nowak J, Jarczewska M i wsp. Pierwsze własne doświadczenia z alloi autotransplantacją krwiotwórczych komórek macierzystych. Wiad Lek 1990; 43(23 24): 1155 1163. [28] Sułek K, Kłos M, Federowicz I, Jarczewska M, Nowak J, Carewicz R, Nowosielski J. Udana autotransplantacja krążących komórek macierzystych w ostrej białaczce mieloblastycznej. Pol Arch Med Wewn 1988; 79: 207 212. Adres autorów: Jacek Nowak, Instytut Hematologii i Transfuzjologii, ul. Chocimska 5, 00-957 Warszawa, tel./fax (0-22) 646 85 79, e-mail: szpik@ihit.waw.pl J. Nowak, A. Gronkowska CONDITIONS OF SELECTION AND MATCHING OF BONE MARROW DONORS FOR TRANSPLANTATION Summary Number of bone marrow transplantations increases rapidly during last years. Our work presents the immunogenetics and organisation rules of unrelated bone marrow donor selection for Polish patients. Actual possibilities of the transplantation of matched unrelated bone marrow donor in Poland are also presented. Key words: unrelated bone marrow donor, search, match, HLA.