PODSTAWOWE ZASADY USTROJU RZECZYPOSPOLITEJ
PODSTAWOWE ZASADY USTROJU W SYSTEMATYCE KONSTYTUCJI RP Pierwszy rozdział Konstytucji RP, zatytułowany Rzeczpospolita, określa podstawowe zasady ustroju RP. Pozostałe rozdziały Konstytucji stanowią konkretyzację tych ogólnych zasad.
WYBRANE, PODSTAWOWE ZASADY USTROJU Zasada suwerenności Narodu. Zasada niepodległości i suwerenności państwa. Zasada demokratycznego państwa prawnego. Zasada społeczeństwa obywatelskiego. Zasada trójpodziału władzy. Zasada społecznej gospodarki rynkowej. Zasada przyrodzonej godności człowieka.
ZASADA SUWERENNOŚCI NARODU Wynika z art. 4 Konstytucji, zgodnie z którym władza zwierzchnia w RP należy do Narodu. Suwerenem jest Naród, a nie np. absolut (w Średniowiecznej Europie mówiono, że władza pochodzi od Boga) czy określona grupa społeczna, jedna spośród wielu (w Polsce Ludowej władza należała do ludu pracującego miast i wsi ). Zasada ta podkreśla podmiotowość obywateli (podniosłe a nieokreślone pojęcie Naród w praktyce oznacza grono obywateli posiadających prawa wyborcze).
FORMY SPRAWOWANIA WŁADZY PRZEZ NARÓD Naród sprawuje władzę: bezpośrednio (poprzez referendum) oraz poprzez przedstawicieli (wybranych w wyborach). Odpowiadają temu pojęcia: demokracji bezpośredniej oraz demokracji pośredniej.
ZASADA NIEPODLEGŁOŚCI I SUWERENNOŚCI PAŃSTWA Wynika z kilku artykułów Konstytucji (przede wszystkim art. 5). Niepodległość oznacza odrębny byt państwowy RP, czyli posiadanie własnych: stolicy, granic, władz oraz prawa (np. Polska w okresie Królestwa Polskiego w XIX w. nie była niepodległa). Suwerenność oznacza zdolność niepodległego państwa do samodzielnego decydowania o jego polityce wewnętrznej i zagranicznej państwo poprzez swoje własne organy decyduje o swej polityce (np. Polska Ludowa, choć niepodległa, suwerenna nie była, choćby dlatego, że w polityce zagranicznej podlegała w pełni ZSRR). Nie ma suwerenności bez niepodległości, ale nie każda niepodległość oznacza zarazem suwerenność.
ZASADA DEMOKRATYCZNEGO PAŃSTWA PRAWNEGO Państwo prawne to takie państwo, w którym organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach wyznaczonych przez prawo. Demokratyczne państwo prawne to takie państwo, w którym organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach wyznaczonych przez prawo, a ponadto prawo to chroni wartości, powszechnie kojarzone z demokracją (prawo nie ma dowolnej treści).
WARTOŚCI CHRONIONE W DEMOKRATYCZNYM PAŃSTWIE PRAWNYM Demokratyczne państwo prawne to takie państwo, w którym przede wszystkim: władza sprawowana jest przez demokratycznie wybranych przedstawicieli narodu, organy władzy działają na podstawie i w granicach prawa, na straży praw i wolności stoją niezawisłe sądy, chronione są prawa i wolności człowieka i obywatela.
HISTORIA ZASADY DEMOKRATYCZNEGO PAŃSTWA PRAWNEGO W POLSCE Przed uchwaleniem Konstytucji RP z 1997 r., Trybunał Konstytucyjny w drodze wykładni wyprowadzał z zasady demokratycznego państwa prawnego liczne zasady bardziej szczegółowe (np. prawo do sądu, prawo do życia, prawo do prywatności). W Konstytucji RP z 1997 r. owe zasady zostały w większości osobno unormowane. Ciągle jednak zasada demokratycznego państwa prawnego stanowi źródło zasad szczegółowych.
ZASADY WYNIKAJĄCE Z ZASADY DEMOKRATYCZNEGO PAŃSTWA PRAWNEGO I Tzw. zasady przyzwoitej legislacji: zakaz działania prawa wstecz, nakaz zachowania vacatio legis, zasada ochrony praw słusznie nabytych, zasada określoności i przejrzystości prawa.
ZASADY WYNIKAJĄCE Z ZASADY DEMOKRATYCZNEGO PAŃSTWA PRAWNEGO II Zasada proporcjonalności, zakazująca władzy publicznej nadmiernie ingerować w prawa i wolności jednostki w związku z realizacją celów stojących przed tą władzą. Wybierając środek służący realizacji celu, przeprowadza się tzw. test proporcjonalności: 1. wybrany środek musi być przydatny dla osiągnięcia celu (nie może z tego punktu widzenia być obojętny lub szkodliwy); 2. wybrany środek musi być konieczny (czyli spośród różnych środków przydatnych wybiera się właśnie ten, który jest konieczny dla osiągnięcia celu, ale zarazem nie idzie zbyt daleko w ograniczaniu praw i wolności jednostki); 3. wybrany środek musi być proporcjonalny w wąskim znaczeniu (nie można poświęcać praw i wolności wartych więcej dla realizacji celów wartych mniej, np. życia ludzkiego dla porządku publicznego). Trzeba dobierać takie środki osiągania celów, które pozostając przydatnymi nie są zbyt rygorystyczne z punktu widzenia praw i wolności jednostki.
PODSUMOWUJĄC ZASADĘ DEMOKRATYCZNEGO PAŃSTWA PRAWNEGO: Zasada demokratycznego państwa prawnego ma w Polsce podwójne znaczenie: określa charakter naszego państwa oraz jest źródłem zasad szczegółowych, nie zapisanych odrębnie w Konstytucji RP.
ZASADA SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO Społeczeństwo demokratycznego państwa prawnego to społeczeństwo obywatelskie, składające się ze świadomych, aktywnych obywateli, mogących grupowo występować w ochronie ich interesów, z uwzględnieniem pluralizmu (możliwości popierania różnych, nawet nawzajem sprzecznych poglądów i postaw).
PŁASZCZYZNY FUNKCJONOWANIA SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO Polityczna (możliwość tworzenia i przystępowania do partii politycznych). Zawodowa (możliwość tworzenia i przystępowania do związków zawodowych i związków pracodawców). Terytorialna (przynależność do samorządu terytorialnego). Informacyjna (istnienie wolnych środków masowego przekazu). Religijna (możliwość istnienie w Polsce różnych kościołów i związków wyznaniowych).
ZASADA TRÓJPODZIAŁU WŁADZY Wynika z art. 10 Konstytucji. Pochodząca od Narodu władza dzieli się na: ustawodawczą (Sejm i Senat), wykonawczą (Rada Ministrów, Prezydent RP) i sądowniczą (sądy i trybunały). Władze te mają się równoważyć, żadna nie może dominować pozostałych. Najważniejsze jest poddanie autentycznej kontroli władzy wykonawczej, jako najbardziej skłonnej do dominowania nad pozostałymi. Niektóre organy państwowe nie mieszczą się w tym podziale (np. Rzecznik Praw Obywatelskich, Najwyższa Izba Kontroli).
ZASADA SPOŁECZNEJ GOSPODARKI RYNKOWEJ (ART. 20) Polska gospodarka jest gospodarką rynkową, której filarami są: własność prywatna i swoboda działalności gospodarczej. Polska gospodarka rynkowa jest społeczną gospodarką rynkową, co oznacza m.in. że państwo powinno łagodzić konflikty społeczne wynikające z funkcjonowania rynku (np. między przedsiębiorcami a konsumentami; między pracodawcami a pracownikami).
ZASADA PRZYRODZONEJ GODNOŚCI CZŁOWIEKA Przyrodzona godność człowieka zgodnie z Konstytucją RP jest źródłem praw i wolności człowieka i obywatela. Poszczególne prawa i wolności przysługują więc wszystkim ludziom nie z łaski państwa, lecz ze względu na przyrodzoną cechę przysługującą każdemu człowiekowi. Jest to swoisty wyraz koncepcji prawa natury.