PRAWO KONSTYTUCYJNE MINIREPETYTORIUM ANNA DERYNG Warszawa 2014
Stan prawny na 1 grudnia 2013 r. Wydawca Magdalena Przek-Ślesicka Redaktor prowadzący Kinga Puton Opracowanie redakcyjne części pierwszej Katarzyna Rojek Łamanie Faktoria Wyrazu Sp. z o.o. Układ typograficzny Kamila Tomecka : Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ Więcej na www.legalnakultura.pl POLSKA IZBA KSIĄŻKI Copyright by Wolters Kluwer SA, 2014 ISBN: 978-83-264-3113-5 Wydane przez: Wolters Kluwer SA Dział Praw Autorskich 01-208 Warszawa, ul. Przyokopowa 33 tel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl www.wolterskluwer.pl księgarnia internetowa www.profinfo.pl
Spis treści Część I. Wykład Wykaz skrótów... 13 Od autora... 15 Preambuła... 17 Rozdział I. Rzeczpospolita... 21 1. Prawo konstytucyjne... 21 2. Formy państwa typologia możliwych form... 23 3. Funkcje państwa... 25 4. Wybrane zasady ustroju konstytucyjnego. Rzeczypospolitej Polskiej... 26 5. Formy sprawowania władzy... 28 Rozdział II. Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela... 30 1. Wolności, prawa, obowiązki... 30 2. Środki ochrony wolności i praw jednostki... 33 3. Obowiązki człowieka i obywatela... 39 4. Obywatelstwo... 40 5
Spis treści Rozdział III. Źródła prawa... 43 1. Rodzaje źródeł prawa... 43 2. Źródła prawa w Rzeczypospolitej Polskiej... 44 Rozdział IV. Sejm i Senat... 53 1. Prawo wyborcze... 53 2. Zasady prawa wyborczego... 55 3. System wyborczy... 59 4. Organizacja wyborów w Rzeczypospolitej Polskiej... 59 5. Status prawny posłów i senatorów... 60 5.1. Mandat przedstawicielski... 60 5.2. Immunitet parlamentarny... 61 5.3. Prawa i obowiązki posłów i senatorów... 63 5.4. Formy zrzeszania się parlamentarzystów... 65 Rozdział V. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej... 68 1. Charakterystyka urzędu Prezydenta Rzeczypospolitej. Polskiej... 69 2. Kompetencje Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej... 70 3. Funkcje Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej... 72 4. Akty urzędowe Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej... 73 5. Odpowiedzialność Prezydenta Rzeczypospolitej. Polskiej... 73 6. Kadencja Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej... 75 Rozdział VI. Rada Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej i administracja rządowa... 78 1. Rada Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej... 78 2. Prezes Rady Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej... 82 3. Minister... 84 6
Spis treści 4. Odpowiedzialność członków Rady Ministrów. Rzeczypospolitej Polskiej... 85 4.1. Wotum zaufania (art. 160 Konstytucji RP)... 86 4.2. Absolutorium... 87 4.3. Wotum nieufności (art. 158 Konstytucji RP)... 87 4.4. Procedura uchwalenia wotum nieufności. dla ministra (art. 159 Konstytucji RP)... 88 Rozdział VII. Samorząd terytorialny... 90 1. Samorząd... 90 2. Samorząd terytorialny... 92 2.1. Samorząd gminny... 93 2.2. Samorząd powiatowy... 98 2.3. Samorząd województwa... 101 Rozdział VIII. Sądy i trybunały... 105 1. Konstytucyjne zasady wymiaru sprawiedliwości... 105 2. Władza sądownicza... 109 2.1. Sądy... 110 2.1.1. Sąd Najwyższy... 111 2.1.2. Sądy powszechne... 113 2.1.3. Sądy administracyjne... 117 2.1.4. Sądy wojskowe... 121 2.2. Krajowa Rada Sądownictwa... 123 3. Trybunały... 126 3.1. Trybunał Konstytucyjny... 127 3.2. Trybunał Stanu... 136 Rozdział IX. Organy kontroli państwowej i ochrony prawa... 143 1. Pojęcie kontroli... 143 2. Najwyższa Izba Kontroli... 145 3. Rzecznik Praw Obywatelskich... 152 7
Spis treści 4. Rzecznik Praw Dziecka... 157 5. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji... 159 Rozdział X. Finanse publiczne... 164 1. Pojęcia związane z finansami publicznymi... 164 2. Narodowy Bank Polski... 170 Rozdział XI. Stany nadzwyczajne... 177 1. Stan nadzwyczajny... 177 1.1. Stan wojenny... 178 1.2. Stan wyjątkowy... 179 1.3. Stan klęski żywiołowej... 179 2. Konstytucyjne zasady odnoszące się do stanów. nadzwyczajnych... 180 Rozdział XII. Zmiana konstytucji... 183 1. Zmiany konstytucji i ich klasyfikacja... 183 2. Tryb zmiany Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej... 185 Rozdział XIII. Przepisy przejściowe i końcowe... 188 Część II. Prawo Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r... 195 8 Rozdział I. Rzeczpospolita... 199 Rozdział II. Wolności, prawa i obowiązki człowieka. i obywatela... 206 Zasady ogólne... 206 Wolności i prawa osobiste... 208
Spis treści Wolności i prawa polityczne... 216 Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne... 218 Środki ochrony wolności i praw... 223 Obowiązki... 224 Rozdział III. Źródła prawa... 225 Rozdział IV. Sejm i Senat... 229 Wybory i kadencja... 229 Posłowie i senatorowie... 231 Organizacja i działanie... 234 Referendum... 239 Rozdział V. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej... 240 Rozdział VI. Rada Ministrów i administracja rządowa... 249 Rozdział VII. Samorząd terytorialny... 255 Rozdział VIII. Sądy i Trybunały... 259 Sądy... 259 Trybunał Konstytucyjny... 263 Trybunał Stanu... 267 Rozdział IX. Organy kontroli państwowej i ochrony. prawa... 269 Najwyższa Izba Kontroli... 269 Rzecznik Praw Obywatelskich... 271 Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji... 272 Rozdział X. Finanse publiczne... 273 Rozdział XI. Stany nadzwyczajne... 277 Rozdział XII. Zmiana Konstytucji... 281 Rozdział XIII. Przepisy przejściowe i końcowe... 282 Skorowidz... 287 O Autorce... 307
Część I Wykład
Wykaz skrótów Akty prawne Konstytucja RP ustawa o NBP ustawa o NIK ustawa o RPO ustawa o TK ustawa z dnia 2 kwietnia 1997 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 908 z późn. zm.) ustawa z dnia 23 grudnia 1994 r. o Najwyższej Izbie Kontroli (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 82 z późn. zm.) ustawa z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 14, poz. 147 z późn. zm.) ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 z późn. zm.) 13
Wykaz skrótów Instytucje GIODO Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych IPN Instytut Pamięci Narodowej KBW Krajowe Biuro Wyborcze KRRiT Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji KRS Krajowa Rada Sądownictwa KSSiP Krajowa Szkoła Sądownictwa i Prokuratury NBP Narodowy Bank Polski NIK Najwyższa Izba Kontroli NSA Naczelny Sąd Administracyjny PIP Państwowa Inspekcja Pracy PKW Państwowa Komisja Wyborcza RPDz Rzecznik Praw Dziecka RPO Rzecznik Praw Obywatelskich RPP Rada Polityki Pieniężnej SN Sąd Najwyższy TK Trybunał Konstytucyjny TS Trybunał Stanu Inne KZS Krakowskie Zeszyty Sądowe OSNP Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Pracy. i Ubezpieczeń Społecznych OTK Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego OTK-A Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego.. Seria A Prok.. i Pr.-wkł. Prokuratura i Prawo wkładka
Od autora Prawo konstytucyjne jest dyscypliną naukową wykładaną w większości polskich szkół wyższych na pierwszych latach studiów prawniczych i administracyjnych. Stanowi również przedmiot dydaktyki na innych kierunkach studiów, takich jak politologia, europeistyka, stosunki międzynarodowe. Jest także ważnym elementem programu szkoleń aplikanckich oraz kształcenia kandydatów do pracy w służbie cywilnej, jak i w dużym sektorze pracowników administracji samorządowej. Bez wątpienia prawo konstytucyjne pozostaje w kręgu zainteresowań zarówno wszystkich tych, którzy zajmują się tą gałęzią prawa na gruncie teoretycznym, jak i tych, którzy czynnie uczestniczą w polskim życiu publicznym. Książka Prawo konstytucyjne. Minirepetytorium jest pomocniczym podręcznikiem do nauczania prawa konstytucyjnego oraz w mniejszym stopniu prawa administracyjnego. Opracowanie to można wykorzystywać na ćwiczeniach i seminariach, lecz jego podstawową funkcją jest pomoc w zrozumieniu oraz usystematyzowaniu omawianych instytucji i zagadnień prawnych. Treść książki została uporządkowana zgodnie ze strukturą Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. Pozwala to zachować przejrzystość prezentowanych w opracowaniu zagadnień. W kolejnych rozdziałach zatem omówione zostają: preambuła, Rzeczpospolita (Rozdział I), Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela (Rozdział II), Źródła prawa (Rozdział III), Sejm i Senat (Rozdział IV), Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej 15
Od autora (Rozdział V), Rada Ministrów i administracja rządowa (Rozdział VI), Samorząd terytorialny (Rozdział VII), Sądy i Trybunały (Rozdział VIII), Organy kontroli państwowej i ochrony prawa (Rozdział IX), Finanse publiczne (Rozdział X), Stany nadzwyczajne (Rozdział XI), Zmiana Konstytucji (Rozdział XII), Przepisy przejściowe i końcowe (Rozdział XIII). Dodatkowo książka zawiera liczne praktyczne odesłania do orzecznictwa sądów i Trybunału Konstytucyjnego. Takie podejście pozwala przedstawić prawo konstytucyjne jako spójny zespół zagadnień i instytucji prawnych, który funkcjonuje według określonych mechanizmów. Zamiarem autora było przygotowanie książki zrozumiałej dla Czytelnika, napisanej przystępnym, jasnym językiem, a przy tym precyzyjnie i wyczerpująco przedstawiającej podstawowe zagadnienia odnoszące się do problematyki określonej w tytule. W jakim stopniu zamysł udało się zrealizować, pozostaje poddać osądowi Czytelnika. Częstochowa, grudzień 2013 r. Anna Deryng
Preambuła W trosce o byt i przyszłość naszej Ojczyzny, odzyskawszy w 1989 roku możliwość suwerennego i demokratycznego stanowienia o Jej losie, my, Naród Polski wszyscy obywatele Rzeczypospolitej, zarówno wierzący w Boga będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna, jak i nie podzielający tej wiary, a te uniwersalne wartości wywodzący z innych źródeł, równi w prawach i w powinnościach wobec dobra wspólnego Polski, wdzięczni naszym przodkom za ich pracę, za walkę o niepodległość okupioną ogromnymi ofiarami, za kulturę zakorzenioną w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu i ogólnoludzkich wartościach, nawiązując do najlepszych tradycji Pierwszej i Drugiej Rzeczypospolitej, zobowiązani, by przekazać przyszłym pokoleniom wszystko, co cenne z ponad tysiącletniego dorobku, złączeni więzami wspólnoty z naszymi rodakami rozsianymi po świecie, świadomi potrzeby współpracy ze wszystkimi krajami dla dobra Rodziny Ludzkiej, pomni gorzkich doświadczeń z czasów, gdy podstawowe wolności i prawa człowieka były w naszej Ojczyźnie łamane, 17
Preambuła pragnąc na zawsze zagwarantować prawa obywatelskie, a działaniu instytucji publicznych zapewnić rzetelność i sprawność, w poczuciu odpowiedzialności przed Bogiem lub przed własnym sumieniem, ustanawiamy Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej jako prawa podstawowe dla państwa oparte na poszanowaniu wolności i sprawiedliwości, współdziałaniu władz, dialogu społecznym oraz na zasadzie pomocniczości umacniającej uprawnienia obywateli i ich wspólnot. Wszystkich, którzy dla dobra Trzeciej Rzeczypospolitej tę Konstytucję będą stosowali, wzywamy, aby czynili to, dbając o zachowanie przyrodzonej godności człowieka, jego prawa do wolności i obowiązku solidarności z innymi, a poszanowanie tych zasad mieli za niewzruszoną podstawę Rzeczypospolitej Polskiej. Preambuła (w średniowiecznej łac.: praeambulum wstęp; w późniejszej łac.: praeambulus poprzedzający; łac. preambulus idący przodem, idący przed kimś), inaczej arenga, jest to wstępna część do aktu prawnego, zwykle o ważnym znaczeniu politycznym (np. do umów międzynarodowych, do konstytucji), umieszczana między tytułem a przepisami merytorycznymi, zawierająca najczęściej: motywy wydania aktu, cele, którym ma służyć, lub funkcje, jakie ma spełniać. Preambuła umieszczana jest zazwyczaj w konstytucjach państw (np. Konstytucja RP, Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki) czy umowach międzynarodowych (np. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych). Preambuły można także spotkać w ustawach (np. ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania; tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 231, poz. 1965 z późn. zm.). Preambuła Konstytucji RP wyraża kierunki tworzenia prawa, w szczególności tworzenia ustaw. Pisana jest w sposób ciągły, języ- 18
Preambuła kiem bardziej uroczystym od stosowanego w dalszych postanowieniach. Z tekstu preambuły do Konstytucji RP nie można wyprowadzić norm prawnych w znaczeniu ścisłym. Niemniej jednak preambuła dostarcza opartych na autentycznej wypowiedzi ustrojodawcy wskazówek co do zgodnych z jej intencjami kierunków interpretacji postanowień Konstytucji RP. Od tej zasady przewidziany jest jeden wyjątek fragment zawierający definicję suwerena i wskazujący, że Naród Polski to wszyscy obywatele RP. Warto zauważyć, że pozostałe fragmenty preambuły służą nie tylko wypełnianiu przez Konstytucję RP funkcji prawnej, ale również funkcji integracyjnej i wychowawczej. Konstytucja RP z jednej strony odzwierciedla pewien społecznie akceptowany system wartości i przekonań, a z drugiej strony formułując program na przyszłość ucieleśnia określone idee i dąży do ich realizacji poprzez wpływanie zarówno na świadomość całego społeczeństwa, jak i poszczególnych jego członków. Przykładem takiego podejścia jest utożsamianie dobra wspólnego z Polską. PRZYKŁADOWO PATRZ: wyrok TK z dnia 11 maja 2005 r., K 18/04 (OTK-A 2005, nr 5, poz. 49) Z tekstu preambuły do Konstytucji nie można wyprowadzić norm prawnych w znaczeniu ścisłym. Niemniej dostarcza ona opartych na autentycznej wypowiedzi ustrojodawcy wskazówek co do zgodnych z jego intencjami kierunków interpretacji przepisów części normatywnej Konstytucji. wyrok TK z dnia 15 kwietnia 2003 r., SK 4/02 (OTK-A 2003, nr 4, poz. 31) Preambuła ustawy doprecyzowuje (...) sformułowanie zawarte we wstępie do Konstytucji, a dotyczące wdzięczności przodkom za walkę o niepodległość i wspomnienie gorzkich doświadczeń z czasów łamania podstawowych wolności i praw człowieka. Trybunał Konstytucyjny dostrzega umocowanie prawne do podjęcia przez ustawodawcę działań, które prowadzone zgodnie z zasadami demokratycznego państwa 19
Preambuła prawnego mają na celu oczyszczenie środowiska kombatantów z osób, które nie potrafią wykazać się tytułem do tego zaszczytnego miana wynikających z udziału w wojnach, działaniach zbrojnych i walce o suwerenność i niepodległość Rzeczypospolitej. (...). Nie podlega zaś ocenie TK, czy walki o niepodległość można uznać okres inny niż między 1 września 1939 r. a 8 maja 1945 r. Osoby, które swoich praw nie mogą zweryfikować, nie mogą również korzystać z dodatkowych uprawnień, łączących się ze statusem kombatanta. Każdy zaś dowód, że dana osoba posiada faktyczne zasługi z tytułu walk o niepodległość bądź też była represjonowana, powinien być w postępowaniu weryfikacyjnym, czy też w postępowaniu o nadanie uprawnień, uwzględniony. wyrok TK z dnia 18 lutego 2003 r., K 24/02 (OTK-A 2003, nr 2, poz. 11) Zasada pomocniczości powinna być rozumiana w całej swej złożoności, która polega na tym, że umacnianie uprawnień obywateli i ich wspólnot nie oznacza rezygnacji z działań władzy publicznej na szczeblu ponadlokalnym, a przeciwnie wymaga tego rodzaju działań, jeżeli rozwiązanie problemów przez organy szczebla podstawowego nie jest możliwe. postanowienie TK z dnia 20 maja 2009 r., Kpt 2/08 (OTK-A 2009, nr 5, poz. 78) Preambuła do Konstytucji zobowiązuje władze Rzeczypospolitej do współdziałania. Formuła ta zobowiązuje do wzajemnego poszanowania zakresu zadań konstytucyjnych organów państwa, ich kompetencji, nadto do poszanowania godności urzędów i ich piastunów, wzajemnej lojalności, działania w dobrej wierze, informowania się o inicjatywach, gotowości do współdziałania i uzgodnień, ich dotrzymywania i rzetelnego wykonywania. Zbieżność celów jako wyraz idei współdziałania jest konsekwencją fundamentalnej zasady ustrojowej, wyrażonej w art. 1 Konstytucji, że»rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli«. Na konstytucyjne organy państwa nałożony został obowiązek takich działań, by realizować dyrektywę ustrojową zawartą w art. 1 Konstytucji.
Rozdział I Rzeczpospolita 1. Prawo konstytucyjne Prawo konstytucyjne jest to całokształt norm prawnych, dotyczących ustroju państw, czyli takich, których przedmiotem regulacji są podstawowe instytucje oraz zasady ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego państwa. Innymi słowy, termin prawo konstytucyjne może oznaczać: w sensie wąskim zespół norm prawnych zawartych w konstytucji i w innych ustawach konstytucyjnych, w sensie szerokim całokształt norm prawnych mających za przedmiot uregulowanie ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego państwa. Normy te określają: pozycję państwa w stosunkach zewnętrznych i wewnętrznych, podmiot władzy w państwie i formy jej sprawowania przez suwerena, status jednostki w państwie i przysługujące jej prawa oraz wolności, a także nałożone na nią obowiązki, zasady organizacji i funkcjonowania organów państwowych oraz relacje między nimi, a także zasady tworzenia praw. 21
Rozdział I. Rzeczpospolita Przedmiot prawa konstytucyjnego obejmuje: podmiot władzy suwerennej w państwie prawo konstytucyjne wskazuje w szczególności, do kogo należy najwyższa władza w państwie władza suwerenna określa formę i charakter państwa; podstawy ustroju społeczno-gospodarczego prawo konstytucyjne podaje formy własności w państwie, mechanizmy jej ochrony, sposób organizacji życia gospodarczego i społecznego; system organów państwowych prawo konstytucyjne określa się strukturę organów państwa, tryb ich funkcjonowania oraz ich wzajemny stosunek; status obywatela w państwie prawo konstytucyjne ujmuje prawa i wolności jednostki, a także nakładane na nią obowiązki; reguluje również procedury ochrony praw i wolności człowieka; określa też sposób powoływania organów państwowych. Prawo konstytucyjne jako dyscyplina nauk prawnych stanowi zespół poglądów na temat gałęzi prawa nazywanej prawem konstytucyjnym. Do zadań nauki prawa konstytucyjnego należą: systematyzowanie i wyjaśnianie terminów występujących w nor.mach prawnych należących do tej gałęzi prawa, wskazywanie, co na gruncie norm prawa konstytucyjnego jest prawnie wiążące, formułowanie twierdzeń i hipotez dotyczących norm i instytucji ustrojowych, badanie genezy norm prawnych należących do prawa konstytucyjnego oraz dokonywanie ich klasyfikacji i wyjaśnianie relacji między nimi zachodzących, łączenie w instytucje ustroju państwowego oraz przedstawianie zasad organizacji i funkcjonowania tych instytucji, określanie treści oraz granic praw i obowiązków jednostki. O ile pojęcie prawa konstytucyjnego traktowanego jako gałąź prawa nie rodzi żadnych problemów, o tyle jej nazwa jest przedmiotem kontrowersji. Spotyka się najczęściej 3 określenia: 1) prawo polityczne gałąź prawa określająca kompetencje i formy działania organów o charakterze politycznym, mechanizmy 22
2. Formy państwa typologia możliwych form podejmowania przez nie decyzji oraz regulacje dotyczące struktur politycznych i systemu wartości społecznych; 2) prawo państwowe dziedzina prawa, która ma za przedmiot samo państwo, czyli reguluje podstawy ustroju społeczno-gospodarczego i politycznego państwa, a nie całokształt norm prawnych obowiązujących w danym państwie; 3) prawo konstytucyjne wskazuje, że najistotniejsze normy należące do omawianej gałęzi prawa zawarte są w konstytucji, jak również że należą do nich normy występujące w innych, hierarchicznie niższych aktach prawnych. Z przepisów Konstytucji RP mogą wynikać: 1) dyrektywy programowe wskazujące pożądane kierunki prawodawstwa (np. art. 20 Konstytucji RP); 2) normy kompetencyjne na których podstawie organy państwowe realizują swoje zadania (np. art. 185 Konstytucji RP); 3) prawa podmiotowe przysługujące jednostce wobec państwa (np. art. 38 Konstytucji RP). 2. Formy państwa typologia możliwych form Forma państwa jest to konstytucyjnie określony sposób organizacji życia politycznego i społecznego. Wyróżnia się następujące typologie form państw: 1) ze względu na liczebność podmiotu władzy państwowej: państwo monokratyczne władza należy do jednostki (np. do monarchy, do wodza); państwo oligarchiczne władzę sprawuje grupa osób uważająca, że najlepiej potrafi rozpoznać dobro ogółu (np. magnaci, junta wojskowa); państwo demokratyczne występuje w nim zbiorowy podmiot władzy, którego członkowie na równych zasadach uczestniczą w podejmowaniu rozstrzygnięć i wykonywaniu zadań na rzecz państwa (np. stan społeczny, ogół obywateli); 23