ZARYS ROZWOJU OSADNICTWA WIEJSKIEGO CZ. I. Teoria projektowania ruralistycznego dr hab. inż. arch. Anna Górka Katedra Projektowania Środowiskowego Wydział Architektury Politechniki Gdańskiej
1. Zróżnicowanie układów osadniczych 2. Typy układów przestrzennych wsi
Różnorodność układów osadniczych Pas Nadmorski
Centralna i południowa Polska Różnorodność układów osadniczych
Uwarunkowania rozwoju osadnictwa i kształtowania się krajobrazu rolniczego Na rozwój osadnictwa rolniczego miały wpływ dwie zasadnicze grupy uwarunkowań: czynniki fizjograficzne (przyrodniczo - geograficzne) czynniki społeczno - gospodarcze, przy czym ich udział w kształtowaniu krajobrazu osadniczego był różny w różnych okresach. Rozwój społeczno-gospodarczy dokonywał się w sposób niejednostajny, pewne wydarzenia polityczne zwiększały jego dynamikę, inne go na jakiś czas hamowały (okresy dynamicznych przemian, stabilizacji i stagnacji).
Czynniki fizjograficzne, które w istotny sposób wpłynęły na rozwój i kształt wiejskiej sieci osadniczej: rzeźba terenu wody gleby pokrycie terenu (np.: zalesienie) klimat Czynniki kulturowe (antropogeniczne)/społeczno-gospodarcze kształtujące strukturę osadnictwa: procesy polityczne (zmiana stosunków władzy i własności) wydarzenia historyczne systemy rolnicze i rozwój techniki uprawy ziemi przyrost naturalny
zróżnicowanie regionalne Polski
wpływ czynników naturalnych i społeczno-gospodarczych na rozwój układów osadniczych i typów wsi położenie wsi w systemie osadniczym (lokalizacja w terenie, rozmieszczenie i gęstość osiedli) układ gruntów, układ komunikacyjny, granice wsi rozplanowanie osiedla wiejskiego (rozmieszczenie i rozplanowanie zagród, stopień zwartości zabudowy oraz kształt ulic i placów) cechy zabudowy (forma, funkcja, materiał)
... Każde miejsce opowiada swoją historię
Historia rozwoju form osadnictwa wiejskiego na ziemiach polskich Wieś wczesnofeudalna (od VI do XIII wieku) Wieś średniowieczna (od XIII do XIV wieku) Wieś okresu folwarku pańszczyźnianego (od XV do XVI wieku) Późnofeudalne osadnictwo i regulacje wsi (od XVI do XVIII wieku) KOLONIZACJA OLĘDERSKA XVII XVIII WIEK KOLONIZACJA FRYDERYCJAŃSKA I JÓZEFIŃSKA II poł. XVIII wieku Wieś okresu kapitalizmu /pouwłaszczeniowa (od XIX do XX wieku) WIEŚ PO REFORMACH ROLNYCH W XIX WIEKU OKRES MIĘDZYWOJENNY PONIATÓWKI Wieś okresu socjalizmu Wieś współczesna
osada obronna VIII w. p.n.e.
Okres wczesnofeudalny (VI w.-xiii w.) od VI w. do X w. organizacja państw słowiańskich i państwa Piastów okres przechodzenia od wspólnoty rodowej (ziemia wspólną własnością rodu) do wspólnoty terytorialnej (własność indywidualna i opolna) od X w. do XIII w..
grody X w.
Organizacja przestrzenna oparta o opola i osady - grunty rozproszone i pomieszane - uprawa wypaleniskowa, przerzutna - - uprawa stała, dwupolówka
Formy rozplanowania wsi różne kształty osad: okolnice i okrągłe wydłużone (ulicówki - wsie przydrożne - drogowe) rozdrożne bezkształtne (wielodrożne) wieś mała nieregularna
Rekowo, pow. starogardzki, woj. zachodniopomorskie
Typy jednostek osadniczych okresu wczesnego średniowiecza grody - podgrodzia osady - targowe - rolnicze jenieckie służebne puszczańskie i leśne (np. hutnicze, bartnicze)
Historia wsi w nazwach miejscowości Osady jenieckie i służebne wokół Gniezna (wg K. Hładyłowicza)
Historia w nazwach miejscowości Klukowa Huta Borzestowska Huta Starkowa Huta osady puszczańskie na Pomorzu Gdańskim (wg W. Łęgi)
kolonizacja na prawie polskim (XI-poł.XIII w.) nieregularny układ gruntów nieregularne rozplanowanie wsi folwark rycerski z dworem we wsi stopniowe wyrabianie pól bezterminowa dzierżawa z prawem podziału ekspansja terenowa, wolnizna (liczne Wole, Lgoty), ulicówki, owalnice- 10-15 osadników, osady jednodworcze Połchowo k. Wejherowa, wg M. Kielczewskiej -Zaleskiej i stan obecny
Okres wczesnofeudalny (od VI do połowy XIII w.) podsumowanie gospodarka wypaleniskowa, potem system orny/sprzężajny (jednopolówka, dwupolówka), rzadka sieć niewielkich osad, uzależniona od warunków naturalnych (lekkie gleby, bliskość wody, klimat) zasiedlanie bezleśnych polan lub karczowanie lasów, organizacja terytorialno-polityczna osadnictwa oparta o grody i opola; władza feudała, nieregularny układ gruntów, pomieszanie granic wsi osady samorzutne lub zakładane planowo, różne kształty osad: okolnice i okrągłe, małe owalnice, wydłużone (wsie przydrożne) oraz wielodrożne, rozproszone.
Wieś średniowieczna (od XIII do XIV wieku)
kolonizacja na prawie niemieckim (XIII-XIV w.) regularny układ gruntów planowy układ zagród duże wsie akt lokacyjny dziedziczenie bez prawa podziału wsie chłopskie z sołtysem (brak folwarku pańskiego) wieś jako gromada wyznaczenie granic wsi trójpolówka i rozpowszechnienie pługa
układ pól (gruntów) tzw. rozłóg pól niwowy łanowy
układ pól - niwowy tereny równinne, płaskie lub lekko pofałdowane układ zbiorowy wydzielano najpierw tzw. niwę domową (czyli obszar przeznaczony na zagrody) oraz ogrody inny teren przeznaczano na uprawy: pole pod oziminy, pole pod jare i ugór pola uprawne dzielono na niwy o jednakowej urodzajności ziemi osadnikom przydzielano grunty w każdej niwie (każdy otrzymywał po jednym łanie sołtys min. 2 łany)
układ pól - niwowy układ niwowy wymuszał wspólne terminy wykonywania prac polowych na polach ( przymus niwowy ) ugór oraz las były wspólne stałe granice miały jedynie pola, niwy, tereny zabudowane i ich ogrody, nie zaś obszary uprawiane przez poszczególnych osadników, które co roku rozmierzano na nowo zabudowa wsi w środku areału okolnice (rzadkie), owalnice (w zagłębieniach terenu, w nieckach jeziornych), ulicówki o niewielkiej długości (do 2 km), rozwój wsi - wsie wielodrożne (kupowe), zabudowa nawsia, podział niw, rozszerzenie areału
układ pól (gruntów) niwowy plany wsi związane z układem niwowym okolnica owalnica ulicówka
sylweta wsi czytelna w krajobrazie
układ pól - łanowy doliny wyżynne i górskie, otoczone lasem, wzdłuż potoków układ indywidualny - każdy otrzymywał wydzielony kawałek gruntu (łan) tylko dla siebie wsie łanowe zakładano na surowym korzeniu - ten rodzaj wsi nie był znany wcześniej pola oddzielone były od siebie drogami polnymi tworzyły się wsie bardzo długie i luźno zabudowane (na Podkarpaciu o długości do kilkunastu kilometrów) układ niezwiązany z trójpolówką (stała uprawa i nawożenie gruntów bliższych i położonych niżej, odleglejsze ugorowano co 2 lata) rozwój wsi podział pierwotnych łanów, zagęszczenie zabudowy, zajęcie nawsia, wydłużenie linii zabudowy Podobny wyraz przestrzenny miało osadnictwo na prawie wołoskim (XV-XVI wiek) ludności pasterskiej
układ pól (gruntów) łanowy plany wsi związane z układem łanowym wieś łanów leśnych -łańcuchówka
Wieś średniowieczna (od XIII do XIV wieku) podsumowanie dynamiczny rozwój osadnictwa wiejskiego, kolonizacja na prawie niemieckim zakrojona na szeroką skalę, długofalowa akcja osadnicza (poł. XIII poł. XV w.), zakładanie nowych wsi na surowym korzeniu, reorganizacja przestrzenna wsi wcześniej istniejących lub zmiana zasad lokacji komasacja i nowy podział gruntów, regularny układ pól niwowy i łanowy, stałe granice wsi, nowy system upraw trójpolówka, gospodarka czynszowa (renta pieniężna), regularne rozplanowanie osiedli wiejskich (owalnice, ulicówki, wsie placowe, łanów leśnych)
podstawowe typy rozplanowania wsi okolnica owalnica ulicówka łańcuchówka wieś łanów leśnych widlica wielodrożnica ulicowo-placowa
owalnica
owalnica
owalnica
Łabusz z XIV w., w 1763r. i współcześnie (dziś to częśd Koszalina)
ulicowo-placowa
ulicowo-placowa
ulicowo-placowa
ulicówka
ulicówka
wielodrożnica (wieś kupowa)
regularna wieś średniowieczna XIII-XIV wiek okolnica, duża i regularna owalnica, duża i regularna ulicowo-placowa, duża i regularna ulicówka, duża i regularna łańcuchówka, duża i regularna wieś duża i regularna
rozplanowanie wsi historyczne typy rozplanowania Rodzaj wieś zwarta wieś skupiona wieś rozproszona
wieś folwarku pańszczyźnianego (XV-XVI wiek) rozwój folwarków rycerskich/szlacheckich wzrost pańszczyzny i zróżnicowanie gospodarki wiejskiej (wsie wolnych kmieci, wsie czynszowe z niewielką pańszczyzną, wsie pracowników najemnych, wsie chłopów pańszczyźnianych) rozszerzenie zasięgu osadnictwa na nowe tereny, nowe wsie na karczunkach i pustkach przemieszanie gruntów chłopskich i folwarcznych nowe pomiary, przebudowa wsi i przenoszenie chłopów (np. tzw. pomiara włóczna w XVI wieku na Podlasiu w dobrach królewskich rozwój osadnictwa puszczańskiego i osad przemysłowych
Efekty reformy włócznej z XVI wieku na Litwie http://www.stankiewicze.com/obrazy/wies2.jp g
wieś folwarku pańszczyźnianego (XV-XVI wiek) położenie folwarku wieś folwarczno-kmieca (ewolucyjna) wzrost dawnego folwarku rycerskiego we wsiach na prawie polskim lub przejęcie gospodarstwa sołtysiego - folwark w dawnej wsi (grunty chłopskie i dworskie przemieszane) - zasiedlenie nawsia, wytworzenie przysiółków, przedłużenie i zagęszczenie trzonu zabudowy wsi nowy folwark na ugorach i karczunkach nowa wieś chłopów pańszczyźnianych z mniejszymi nadziałami ziemi i folwark (grunty chłopskie i dworskie rozdzielone) - zabudowania folwarczne w środku wsi lub obok - folwark na uboczu, pośrodku pół folwarcznych
Folwark w średniowiecznej wsi niwowej wieś folwarczno-kmieca (ewolucyjna)
wieś folwarczno-kmieca (ewolucyjna)
podstawowa literatura Józef Burszta, Od osady słowiańskiej do wsi współczesnej Maria Kiełczewska-Zaleska, O powstaniu i przeobrażaniu kształtów wsi Pomorza Gdańskiego Bogdan Zaborski, O kształtach wsi w Polsce i ich rozmieszczeniu Jan Tkocz, Organizacja przestrzenna wsi w Polsce Halina Szulc, Morfogeneza osiedli wiejskich w Polsce Daniela Szymańska, Geografia osadnictwa