ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECI SKIEGO NR 771 PRACE INSTYTUTU KULTURY FIZYCZNEJ NR 28 2012 KATARZYNA SYGIT 1 Z BADA NAD ZACHOWANIAMI ZDROWOTNYMI M ODZIE Y SZKOLNEJ From the research on health behaviours of secondary school children S owa kluczowe: zachowania zdrowotne, od ywianie, aktywno fizyczna, u ywki, styl ycia Key words: health behaviours, diet, physical activity, substances, a lifestyle 1. Wst p Pogarszaj ca si sytuacja zdrowotna spo ecze stwa oraz liczne zagro enia zdrowia i problemy zdrowotne ludno ci zmuszaj do poszukiwania dróg prowadz cych do poprawy sytuacji [1]. O zdrowie nale y dba zarówno w okresie dzieci cym, jak i w wieku starszym [2]. W okresie wyrabiania nawyków i przyzwyczaje nie mo e zabrakn miejsca na ochron w asnego zdrowia, prowadzenia zdrowego stylu ycia oraz edukacj zdrowotn [4], dlatego nale y o tym my le ju w okresie szkolnym [3]. Doniesienia literatury fachowej zdaj si wskazywa, i ta sfera ycia i edukacji jest nieco zaniedbana, zapewne mocno zró nicowana, uwarunkowana wp ywem ró nych czynników zarówno rodowiskowych, jak i osobniczych [5]. St d te identyfikacja zagro e, poznanie ich uwarunkowa, diagnozowanie sytuacji, zw aszcza w grupie m odzie y szkolnej, s szczególnie potrzebne i oczekiwane. Tworzenie skutecznych programów promocji zdrowia i profilaktyki musi by jednak oparte na w pe ni wiarygodnej diagnozie spo ecznej sytuacji, udokumentowanej i monitorowanej [6]. 1 Uniwersytet Szczeci ski, Wydzia Kultury Fizycznej i Promocji Zdrowia.
176 Katarzyna Sygit Obiegowe informacje pochodz ce ze rodowisk szkolnych i doniesienia prasy codziennej wskazuj na konieczno podejmowania konkretnych dzia a w zakresie szkolnego wychowania zdrowotnego prowadzonego przez przygotowan, autorytatywn kadr pedagogów. Takie s oczekiwania i potrzeby m odzie y oraz tych, którym sprawy zdrowia m odzie y nie s oboj tne. 2. Materia y i metodyka bada Do bada opracowano autorskie narz dzia badawcze oraz przeprowadzono badania pilota owe sprawdzaj ce narz dzia badawcze i organizacj bada. Jednostk badawcz stanowi o 800 uczniów z klas trzecich liceów ogólnokszta c cych w Szczecinie. Dobór szkó do bada mia charakter celowy: a) spo ród liceów nale cych do sieci szkó promuj cych zdrowie dobrano metod losowania prostego 5 liceów ogólnokszta c cych; b) spo ród liceów, które nie znalaz y si w sieci szkó promuj cych zdrowie, dobrano drog losow 2 licea ogólnokszta c ce. Ostatecznie do analizy zakwalifikowano 596 kompletnych kwestionariuszy ankiet wype nionych poprawnie przez m odzie. Zebrane informacje opracowano komputerowo. Do analizy statystycznej wyników bada zastosowano test Chi-kwadrat. 3. Omówienie wyników bada Jak wynika z przeprowadzonej analizy (tabela 1), w grupie badanych przewa a a m odzie w przedziale wieku 16 17 lat, a grup dominuj c (64,09%) stanowi y dziewcz ta. Struktura badanych pod wzgl dem wieku i p ci Liczebno Procent Wiek badanych n % 16 17 lat 336 56,38 18 19 lat 260 43,62 P e badanych n % Dziewcz ta 382 64,09 Ch opcy 214 35,91 Tabela 1
Z bada nad zachowaniami zdrowotnymi m odzie y szkolnej 177 Od ywianie w zachowaniach zdrowotnych m odzie y szkolnej Z bada zaprezentowanych w tabeli 2 wynika, i tylko 23,83% badanych oceni o swoje od ywianie na poziomie bardzo dobrym. Pocieszaj cy jest fakt, e ponad po owa badanych (61,07%) oceni a je na poziomie dobrym. Subiektywna ocena od ywiania si badanych Swoje od ywianie oceniasz Liczebno Procent jako: n % Bardzo dobre 142 23,83 Dobre 364 61,07 Dostateczne 80 13,42 Niedostateczne 10 1,68 Tabela 2 Istotnie lepiej od ywia y si w grupie badanej dziewcz ta, co prezentuje tabela 3 (p < 0,05). Subiektywna ocena od ywiania si badanych w zale no ci od p ci Tabela 3 Swoje od ywianie oceniasz Dziewcz ta Ch opcy P e badanych Razem jako: n % n % n % Bardzo dobre 75 12,58 67 11,24 142 23,83 Dobre 243 40,77 121 20,30 364 61,07 Dostateczne 56 9,40 24 4,03 80 13,42 Niedostateczne 8 1,34 2 0,34 10 1,68 Razem 382 64,09 214 35,91 596 100,00 Jak wynika z przeprowadzonych bada (tabela 4), lepiej od ywia a si m odzie ucz ca si w szko ach nale cych do sieci szkó promuj cych zdrowie oraz pochodz ca z rodzin, których rodzice mieli wykszta cenie wy sze (p < 0,05).
178 Katarzyna Sygit Tabela 4 Swoje od ywianie oceniasz jako: Subiektywna ocena od ywiania si badanych w zale no ci od szko y, do której ucz szczaj szkó promuj cych zdrowie Rodzaj szko y szkó niepromuj cych zdrowia Razem n % n % n % Bardzo dobre 103 17,28 39 6,54 142 23,83 Dobre 257 43,12 107 17,95 364 61,07 Dostateczne 55 9,23 25 4,19 80 13,42 Niedostateczne 7 1,17 3 0,50 10 1,68 Razem 422 70,81 174 29,19 596 100,00 Zaledwie 50,84% badanych stwierdzi o, i spo ywa pierwsze niadanie, natomiast 7,72% przyznaje, e nigdy nie spo ywa I niadania (tabela 5). Pierwsze niadanie w opinii badanych Cz sto zjadania Liczebno Procent I niadania n % Zawsze 303 50,84 Cz sto 129 21,64 Rzadko 118 19,80 Nigdy 46 7,72 Tabela 5 Do grupy zawsze spo ywaj cej I niadanie nale y m odzie ucz ca si w szko ach nale cych do sieci szkó promuj cych zdrowie (tabela 6) (p < 0,05) i pochodz ca z rodzin o wysokim statusie spo ecznym.
Z bada nad zachowaniami zdrowotnymi m odzie y szkolnej 179 Pierwsze niadanie w opinii badanych w zale no ci od rodzaju szko y, do której ucz szczaj Tabela 6 Cz sto zjadania I niadania: szkó promuj cych zdrowie Rodzaj szko y szkó niepromuj cych zdrowia Razem n % n % n % Zawsze 218 36,58 85 14,26 303 50,84 Cz sto 91 15,27 38 6,38 129 21,64 Rzadko 84 14,09 34 5,70 118 19,80 Nigdy 29 4,87 17 2,85 46 7,72 Razem 422 70,81 174 29,19 596 100,00 II niadanie otrzymuje do szko y tylko 40,80% badanych, nie otrzymuje a 16,95% (tabela 7). Otrzymywanie (i zabieranie) II niadania Liczebno Procent Zabieranie II niadania do szko y: n % Tak 242 40,60 Cz sto 120 20,13 Rzadko 133 22,32 Nigdy 101 16,95 Tabela 7 Do grupy badanych, która otrzymuje II niadanie, nale a a m odzie ze szkó nale cych do sieci szkó promuj cych zdrowie (tabela 8), których rodzice maj wykszta cenie wy sze oraz mieszane.
180 Katarzyna Sygit Otrzymywanie (i zabieranie) II niadania w zale no ci od rodzaju szko y, do której ucz szczaj badani Tabela 8 Zabierania II niadania do szko y: szkó promuj cych zdrowie Rodzaj szko y szkó niepromuj cych zdrowia Razem n % n % n % Tak 170 28,52 72 12,08 242 40,60 Cz sto 87 14,60 33 5,54 120 20,13 Rzadko 94 15,77 39 6,54 133 22,32 Nigdy 71 11,91 30 5,03 101 16,95 Razem 422 70,81 174 29,19 596 100,00 Badania wykaza y, i 56,54% badanych spo ywa 3 posi ki dziennie, a 21,31% spo ywa wi cej ni 3 (tabela 9). Cz sto spo ywania posi ków w ci gu dnia Cz sto spo ywania posi ków Liczebno Procent w ci gu dnia: n % 3 posi ki dziennie 337 56,54 2 posi ki dziennie 113 18,96 1 posi ek dziennie 19 3,19 Wi cej 127 21,31 Tabela 9 Aktywno fizyczna w zachowaniach zdrowotnych m odzie y szkolnej Istotny jest fakt, e z badanej grupy bardziej aktywne fizycznie s dziewcz ta ni ch opcy (tabela 10).
Z bada nad zachowaniami zdrowotnymi m odzie y szkolnej 181 Aktywno fizyczna badanych w zale no ci od ich p ci Tabela 10 Aktywno P e badanych Razem fizyczna Dziewcz ta Ch opcy badanych: n % n % n % Tak 297 49,83 182 30,54 479 80,37 Nie 85 14,26 32 5,37 117 19,63 Razem 382 64,09 214 35,91 596 100,00 Z przeprowadzonych bada (tabela 11) wynika, e m odzie ze szkó nale- cych do sieci szkó promuj cych zdrowie by a bardziej aktywna ni m odzie ze szkó niepromuj cych zdrowia. Tabela 11 Aktywno fizyczna badanych w zale no ci od rodzaju szko y, do której ucz szczaj Aktywno fizyczna badanych: szkó promuj cych zdrowie Rodzaj szko y szkó niepromuj cych zdrowia Razem n % n % n % Tak 336 56,38 143 23,99 479 80,37 Nie 86 14,43 31 5,20 117 19,63 Razem 422 70,81 174 29,19 596 100,00 U ywki w zachowaniach zdrowotnych m odzie y szkolnej Z przedstawionych bada (tabela 12) wynika, e 66,28% nigdy nie pali o i nie pali papierosów, natomiast 16,44% poda a, e pali od dawna ok. 20 papierosów dziennie. Do grupy systematycznie pal cej nale y grupa dziewcz t.
182 Katarzyna Sygit Tabela 12 Palenie tytoniu Liczebno Procent Palenie tytoniu: n % Nie pali em i nie pal 395 66,28 Pali em, aktualnie nie pal 97 16.28 Pal od dawna 10 20 papierosów dziennie 98 16,44 Pal od dawna mniej ni 10 papierosów dziennie 6 1,01 Niepokoj cy jest fakt, e 45,64% badanych pije systematycznie alkohol (tabela 13) w tej grupie przewa aj dziewcz ta. Picie alkoholu Liczebno Procent Picie napojów alkoholowych: n % Nie pi em i nie pij aktualnie 126 21,14 Pij od roku oko o 100 g dziennie 14 2,35 Pij wi cej ni 100 g (prawie codziennie, kilka razy w tygodniu) 272 45,64 Pij okazyjnie 184 30,87 Tabela 13 Niepokoj cy jest te fakt, i 4,53% badanych deklaruje, i systematycznie u ywa narkotyków, natomiast 0,67% stwierdzi o, i bierze je okazyjnie (tabela 14). U ywanie narkotyków Tabela 14 Liczebno Procent U ywanie narkotyków: n % Nie bra em i nie bior 526 88,26 Bra em, ale teraz nie bior 39 6,54 Bior okazyjnie 4 0,67 Bior systematycznie (kilka razy w tygodniu) 27 4,53
Z bada nad zachowaniami zdrowotnymi m odzie y szkolnej 183 4. Dyskusja Wed ug B. Woynarowskiej [14] badania zachowa zdrowotnych uwa a si obecnie za wa ny element w ocenie stanu zdrowia populacji. Jest to tak e podstawa planowania prowadzenia edukacji zdrowotnej i budowy programów zdrowotnych. Zachowania zdrowotne i styl ycia to g ówne czynniki wp ywaj ce na zdrowie cz owieka [7]. Sytuacja zdrowotna ludno ci jest wielce niepokoj ca, w tym stan zdrowia dzieci i m odzie y [8]. Wyniki bada wskazuj, e istnieje wiele niedostatków w zakresie zachowa m odzie y sprzyjaj cych ich zdrowiu (prozdrowotnych), a w ich codziennym zachowaniu dominuj nawyki antyzdrowotne [9]. Zdrowie zale y od nas samych. Obowi zkiem osób zdrowych jest doskonalenie go oraz wyposa enie dzieci i m odzie w odpowiedni wiedz o tym, jak maj dba o zdrowie w asne i innych [10]. Papierosy pali aktualnie 16,5% m odzie y, co najmniej od roku (od 10 do 20 sztuk dziennie); kiedy pali o 16,3%; tylko 66,3% nigdy nie pali o i nie pali. Psychospo eczne uwarunkowania nikotynizmu podaje A. Jakubik [6]. W badaniach B. Woynarowskiej ten problem dotyczy ju 43% dzieci od 11 do 15 roku ycia i gwa townie wzrasta wraz z wiekiem [14]. Alkohol pije 47,99% badanej m odzie y. W innych badaniach [9] napojów alkoholowych próbowa o od 40 do 76% m odzie y w wieku 11 15 lat (90% w ród 15-latków) jeden raz w tygodniu. Narkotyki rzuci o 6,5% m odzie y, ale dalej bierze je co najmniej od roku raz dziennie 0,67%, systematycznie 4,6%. cznie aktualnie narkotyki bierze 5,2% badanej m odzie y licealnej Szczecina. W badaniach B. Woynarowskiej [14] co najmniej jednej z 11 substancji psychoaktywnych u ywa o 21% m odzie y, podobnie wyniki wskazano w badaniach lubelskich [13]. Z badaniem zachowa zdrowotnych nierozerwalnie zwi zany jest problem wiadomo ci prozdrowotnej badanych. Odnotowano wyra ne ró nice w zachowaniach zdrowotnych zale ne od p ci badanej m odzie y. W grupie badanych uczniów stwierdzono znacznie wi cej nieprawid owo ci w zakresie zachowa zdrowotnych ni u uczennic. Do podobnych wniosków dochodzi B. Woynarowska [14]. Wskazano tak e na ró nice w zachowaniach zdrowotnych m odzie y zale ne od ich wieku. Pozytywne zachowania zdrowotne ukszta towane w m od-
184 Katarzyna Sygit szym wieku ulegaj w wi kszo ci przypadków utrwaleniu w wieku starszym. Do zbli onych wniosków dochodz B. Woynarowska i J. Witkowski [13, 14]. Szko y promuj ce zdrowie powinny by zarówno ku ni postaw prozdrowotnych m odzie y, jak i okazj do przekazywania wiedzy o zdrowiu oraz stwarza szans oddzia ywania na zachowania zdrowotne dzieci i m odzie y w swoim rodowisku. W zachowaniach zdrowotnych m odzie y ze szkó promuj cych zdrowie wyst puje wi cej zachowa prozdrowotnych. Jest to istotny sygna dla edukacji zdrowotnej w szko ach, dla zakresu, kierunku i metod dydaktycznych oraz opracowania w asnych programów edukacji, ze wzgl du na ró norodno potrzeb i problemów zdrowotnych istniej cych w poszczególnych szko ach [13]. 5. Wnioski 1. Odnotowano przewag zachowa prozdrowotnych nad antyzdrowotnymi w grupie badanej m odzie y ze szkó promuj cych zdrowie. 2. Stwierdzono nieprawid owo ci w zachowaniach zdrowotnych badanej m odzie y dotycz cych zw aszcza: a) od ywiania; b) niskiej aktywno ci fizycznej; c) cz stego stosowania u ywek. 3. Nale a oby wdra a do szkó programy edukuj ce dzieci i m odzie w zakresie kszta towania prawid owych zachowa zdrowotnych. BIBLIOGRAFIA [1] Albi ska E., 1997: Zdrowie w ocenie uczniów szkó rednich. Cz owiek i Przyroda, 7, s. 201 212. [2] Bartkowiak Z., 1998: Problemy prewencji narkomanii i lekomanii w ród dzieci i m odzie y. Zdrowie Psychiczne, 39, s. 106 119. [3] Boutilier M., 1997: Community action and reflective practice in health. Health Promotion International, 12, s. 69 75. [4] Brzezi ski Z.B., 1996: Stan zdrowia dzieci i m odzie y w wieku 1 19 lat w Polsce. Instytut Matki i Dziecka. [5] Dziuba B., 1998: Wybrane zachowania zdrowotne, ocena w asnego zdrowia w opinii m odzie y szkolnej. Zdrowie Publiczne, 108, s. 473 475.
Z bada nad zachowaniami zdrowotnymi m odzie y szkolnej 185 [6] Jakubik A., 1995: Psychospo eczne uwarunkowania nikotynizmu. Alkoholizm i Narkomania, 4, s. 90 102. [7] Jodkowska M., 1998: Wybrane elementy stylu ycia warszawskich nastolatków. Lider, 10, s. 16 18. [8] Kazub B., 1997: Promocja zdrowia w szkole. Piel gniarka i Po o na, 8, s. 18 20. [9] Kowalska J., 2000: Zdrowie w wiadomo ci uczniów wybranych szkó podstawowych a wykszta cenie ich rodziców. Zdrowie cz owieka w jego egzystencji, s. 389 397. [10] Kulmatycki L., 1995: Wroc awska promocja zdrowia, wymiar praktyczny. Lider, 7 8, s. 3 9. [11] Nakaijma H., 1993: Wprowadzenie w szko ach wszechstronnego programu edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia. Lider, 5, s. 3 10. [12] St pie E., 1991: Przekonania dorastaj cych o czynnikach i zachowaniach szkodliwych dla zdrowia. Alkoholizm i Narkomania, 8, s. 83 94. [13] Witkowski J., 1994: Zachowania zdrowotne dzieci i ich rodziców. Praca doktorska. [14] Woynarowska B., 2000: Zachowania zdrowotne. Zdrowie i szko a, s. 68 72. Summary The deteriorating health situation of the society, as well as numerous threats of the health and health problems of the population are forcing situations causing the improvement to seek roads. The information coming from school circles is indicating to the need to take specific action in the school health upbringing. Issues from here taken by us of examinations. This examinations were aimed at identifications of behaviours of health young people from belonging schools to networks of schools promoting and not-promoting the health in the West-Pomerania province. Individual research constituted 800 pupils of classes of the third comprehensive secondary schools in Szczecin. The selection of schools for examinations had random character. Out of secondary schools they got some more schools belonging to the network promoting the health with method of the straight draw five comprehensive secondary schools. Out of secondary schools which weren t in a network of schools promoting the health two comprehensive secondary schools.
186 Katarzyna Sygit After all for analysis 596 complete questionnaire forms of questionnaire forms were categorised. A x2 test was used to a statistical analysis of research findings. Over half examined (61,07%) judged her feeding on the good level. Indeed better in the examined group girls fed (health studying at promoting schools). A fact that from the examined group in terms of physics girls are more active than boys is essential. It results from examinations that young people from schools belonging to networks of schools promoting the health were more active than young people from schools not promoting the health. It results from examinations that it never consumed the 66,27% and isn t smoking cigarettes, however gave the 16,44%, that was smoking for ages. A group of girls belongs to this systematically smoking group. As far as 4,53% examined he is declaring that systematically he is taking drugs, however stated the 0,67%, that was taking occasionally. A majority becoming scratched of behaviours was recorded pro-health above antihealth in a group of young people from schools belonging to networks of schools promoting the health. Stated irregularities in health behaviours concern the examined young stock both: of wrong feeding, the low physical activity as well as taking substances. Translation: Katarzyna Sygit