Geometria stanowisk pracy siedzcej, stanowiska do pracy z komputerem

Geometria stanowisk pracy siedzcej, stanowiska do pracy z komputerem dr med. Joanna Bugajska - Centralny Instytut Ochrony Pracy (artykuł z pakietu edukacyjnego Nauka o pracy - bezpieczestwo, higiena, ergonomia CIOP) 1. Wprowadzenie Typowymi przykładami pracy wykonywanej w pozycji siedzcej s: praca operatorów, montaystów oraz praca biurowa, w tym coraz czciej praca zwizana z obsług komputerów. Podczas pracy pozycja siedzca jest czsto przedkładana nad inne pozycje ciała. Ogranicza ona aktywno ruchow pracownika, zapewnia natomiast stabilne podparcie ciała. Stwarza wic wikszy komfort oraz zwiksza precyzj manipulacji. Powoduje to, e podczas pracy siedzcej obcienie wysiłkiem fizycznym dynamicznym jest niewielkie, pojawiaj si natomiast uciliwoci typowe dla obcienia statycznego i monotypowego. I tak, na przykład, podczas obsługi komputerów wystpuj nastpujce czynniki, które decyduj o uciliwoci pracy: obcienie narzdu wzroku (zmczenie wzroku), obcienie układu miniowo-szkieletowego, stres psychologiczny. Uciliwoci pracy, zwizane z nadmiernym obcieniem wzroku i układu miniowo-szkieletowego, mog by zmniejszone, a nawet wyeliminowane, poprzez zapewnienie ergonomicznego stanowiska pracy, właciw organizacj pracy oraz zapoznanie pracowników z wystpujcymi na tych stanowiskach pracy czynnikami uciliwymi i skutkami ich oddziaływania, a take sposobami zapobiegania. Wie si to z wyposaeniem stanowiska w sprzt komputerowy o odpowiednich parametrach, w odpowiedni stół i siedzisko oraz, w pewnych przypadkach, w podnóek, wspornik nadgarstkowy, filtr ochronny i uchwyt na dokument. W parametrach struktury przestrzennej stanowisk pracy z komputerami powinno si uwzgldnia wymiary antropometryczne charakterystyczne dla 5. centyla kobiet (wymiary minimalne) oraz 95. centyla mczyzn (wymiary maksymalne), czyli obejmujce 90% dorosłej populacji polskiej [1], (fol. 1 i 2). Poza rozwizaniem problemu struktury stanowiska pracy z komputerem i jego wyposaenia niezbdne jest zapewnienie odpowiednich warunków rodowiska pracy. Dotyczy to przede wszystkim zapewnienia odpowiedniego owietlenia i warunków mikroklimatycznych oraz zmniejszenia ekspozycji na promieniowanie i pola elektromagnetyczne. Istotne znaczenie ma równie właciwa organizacja pracy. Szczególnie wanym jej elementem jest odpowiednie zaplanowanie przerw w pracy. Nie powinny si one ogranicza do przerwy niadaniowej, podczas której pracownicy jedz posiłek, nadal pozostajc w pozycji siedzcej. Zalecane s przerwy, na przykład, co jedn lub dwie godziny, trwajce około 10 minut, w zalenoci od intensywnoci wykonywanej pracy. Przerwy te powinny by przeznaczone na aktywny odpoczynek, polegajcy na zmianie pozycji ciała, wykonaniu kilku wicze rozluniajcych, czy spacer. Niezmiernie wane s tzw. mikropauzy. S to bardzo krótkie, czsto niezauwaalne przerwy, w czasie których dochodzi do rozlunienia napitych mini. W trakcie takich przerw pracownik powinien mie moliwo oparcia pleców i przedramion na oparciu oraz podłokietniku krzesła. 2. Obcienie układu miniowo-szkieletowego podczas pracy w pozycji siedzcej Obcienie układu miniowo-miniowego podczas pracy w pozycji siedzcej jest zwizane z równoczesnym wystpowaniem kilku czynników. Najistotniejsze z nich to: obcienie mini utrzymujcych ciało w pozycji siedzcej. Jest to zazwyczaj długo utrzymywane obcienie typu statycznego (wysiłek statyczny), dotyczce mini stabilizujcych krgosłup, charakterystyczne dla kadego rodzaju pracy siedzcej, a take wynikajce ze specyfiki pracy operatorów monitorów ekranowych obcienie innych grup mini, a mianowicie: 1

1. obcienie statyczne mini obrczy barkowej i przedramion, niezbdne do utrzymania koczyny górnej w pozycji umoliwiajcej obsług klawiatury, 2. obcienie statyczne mini karku utrzymujcego głow w pozycji umoliwiajcej obserwacj dokumentu, klawiatury lub ekranu. jednostronne obcienie mini bezporednio wykonujcych czynno robocz (mini rk wystukujcych tysice znaków w cigu zmiany roboczej). S to obcienia w wymiarze bezwzgldnym nieznacznego stopnia, ale w stosunku do moliwoci drobnych mini rk stanowi znaczne obcienie. Ponadto s to ruchy identyczne i powtarzane z du czstotliwoci (praca monotypowa), nadmierne cinienie w dyskach midzykrgowych, wynikajce z obcienia krgosłupa podczas długo utrzymywanej pozycji siedzcej. Długotrwałe jednostronne obcienie mini jest przyczyn zmczenia miniowego oraz wielu dolegliwoci bólowych. Dolegliwoci tego typu, wystpujce u pracowników wykonujcych prace w pozycji siedzcej, s zlokalizowane głównie w okolicy szyi, obrczy barkowej, pleców (odcinka ldwiowego) i rk. Dolegliwoci bólowe szyi i barków s zwizane głównie z obcieniem mini utrzymujcych głow w pozycji, która umoliwia naprzemienn obserwacj monitora, dokumentu i klawiatury, oraz mini obrczy barkowej, utrzymujcych rami w pozycji umoliwiajcej obsług klawiatury. Potgowane s one dodatkowo brakiem podłokietnika lub nieprawidłowym, wysokim ustawieniem klawiatury. Istotn przyczyn bólów dolnego odcinka krgosłupa jest brak podparcia pod plecy. 2.1. Wpływ warunków pracy na obcienie układu miniowo-szkieletowego Jest spraw oczywist, e nieodpowiednie warunki pracy odgrywaj istotn, a nawet decydujc rol w patomechanizmie dolegliwoci układu miniowo-szkieletowego. Ponadto, zapewnienie prawidłowych, materialnych i organizacyjnych, warunków pracy jest jednym z najprostszych rodków zapobiegania problemom zdrowotnym pracowników. Wyniki bada potwierdzaj, e poprawa materialnych warunków pracy, a wic wymiana krzeseł i opraw owietleniowych czy prawidłowe ustawienie elementów stanowiska pracy, wpływa na zmniejszenie obcienia mini podczas pracy. W rezultacie maleje liczba skarg operatorów monitorów ekranowych na dolegliwoci układu miniowo-szkieletowego. Typowe stanowisko pracy operatora monitorów ekranowych składa si z wielu elementów, które tworz wyposaenie: zasadnicze (stół, krzesło, monitor, klawiatura), dodatkowe (np. uchwyt na dokumenty, podnóek). Istnieje ogólna zasada, e wszystkie te elementy powinny mie jak najwicej moliwoci regulacji wysokoci, któw pochylenia i wzajemnego połoenia. Umoliwia to właciwe ich dostosowanie do indywidualnych potrzeb operatora i wyklucza czsto stosowan praktyk dostosowywania si operatora do stanowiska. 3. Podstawowe wymagania dotyczce wyposaenia stanowiska pracy z komputerem 3.1. Wyposaenie podstawowe Poniej przedstawiono wymagania, jakie powinien spełnia sprzt komputerowy. Wymagania te naley uwzgldnia przy doborze wyposaenia komputerowego. 2

Monitor Monitor powinien by wyposaony w nastpujce regulacje: pochylenia (do tyłu do 20º, do przodu do 5º), obrotu wokół własnej osi pionowej (o 360º) oraz wysokoci połoenia (zakres regulacji przynajmniej 15 cm). Regulacje te pozwalaj uytkownikowi na takie ustawienie monitora, które wyeliminuje odblaski na ekranie oraz zapewni prawidłow pozycj głowy podczas obserwacji ekranu. Wielko ekranu i znaków na ekranie oraz rozdzielczo ekranu powinny zapewnia łatwe rozpoznawanie znaków przy dowolnej odległoci obserwacji z zakresu 450 750 mm. Znaki na ekranie powinny by ostre i dobrze czytelne, a odległo pomidzy znakami i poszczególnymi liniami tekstu powinna zapewnia łatwe czytanie (bez nachodzenia na siebie znaków czy zbytniego ich oddalenia). Obraz na ekranie powinien by stabilny, bez ttnienia, drgania czy płynicia. Zalecane s matowe obudowy monitora, pokryte odpowiedni warstw antyodbiciow. Jeli to tylko moliwe, ekran powinien mie pozytywow polarno, gdy jasny ekran zapewnia lepsz adaptacj do otoczenia, w którym zwyklimy pracowa (nie ma czstych zmian adaptacji oka do jasnoci i ciemnoci). Klawiatura Klawiatura powinna by oddzielnym elementem zestawu komputerowego (oddzielona od monitora), przynajmniej z dwoma pozycjami regulacji pochylenia (0º 25º) tak, aby uytkownik mógł znale wygodn pozycj rk, nie powodujc obcienia dłoni czy ramion. W obu przypadkach ustawienia pochylenia klawiatury, pionowa odległo pomidzy drugim rzdem klawiszy (tzn. z klawiszami A, S...) a podstaw klawiatury nie powinna przekracza 30 mm. Klawisze oraz obudowa klawiatury nie mog mie ostro zakoczonych krawdzi i naroników. Symbole na klawiszach powinny by łatwo zrozumiałe i jednoznaczne. Przestrze na blacie stołu przed klawiatur powinna by na tyle dua (100 150 mm), aby zapewniała podparcie dłoni i nadgarstków. Stół Wymiary stołu powinny by takie, aby pod blatem było wystarczajco duo miejsca na nogi. Przestrze pracy powinna by tak dua, aby zapewniała łatwe rozmieszczenie monitora, klawiatury, myszy, dokumentów i innych elementów wyposaenia stanowiska. Minimalne zalecane wymiary stołu to: szeroko blatu - 75 cm, głboko blatu: pod klawiatur - 30 cm, pod monitor - 45 cm. Głboko stołu z jednym blatem powinna wynosi co najmniej 80 cm. Wysoko stołu determinuje przyjmowan pozycj siedzc. Wane jest, aby była ona ustalona ze wzgldu na konieczno zapewnienia: naturalnego połoenia ramion podczas pracy oraz na zapewnienie odpowiedniej przestrzeni na nogi pod blatem. Dlatego zaleca si stół o regulowanej wysokoci oraz oddzielne blaty pod klawiatur i pod monitor. Regulacja stołu powinna zapewnia ustawienie wysokoci blatu pod klawiatur w zakresie 60 75 cm, natomiast pod monitor 70 95 cm. W przypadku stołu o nieregulowanej wysokoci, zalecana wysoko blatu powinna wynosi 70 72 cm. Przednia krawd blatu stołu powinna by łagodnie kształtowana (zaokrglona). Siedzisko Siedzisko powinno by stabilne (5-ramienna podstawa). Ma umoliwia uytkownikowi przyjmowanie wygodnej pozycji podczas wykonywania rónych zada. Wysoko płyty siedziska powinna by regulowana. Minimalny zakres regulacji wysokoci płyty siedziska wynosi 40 50 cm. Mechanizm regulacji wysokoci płyty siedziska powinien by tak usytuowany i skonstruowany, aby mona było wykonywa regulacje w pozycji siedzcej. Oparcie powinno mie regulacj wysokoci (0 20 cm pomidzy doln krawdzi oparcia a płyt 3

siedziska) i pochylenia (5º do przodu, 24º do tyłu). Zaleca si, aby regulacje pochylenia oparcia i płyty siedziska były ze sob zsynchronizowane. Siedzisko i oparcie powinny mie odpowiednie ukształtowanie, uwzgldniajce naturalne wygicie krgosłupa (czci ldwiowej) i odcinka udowego koczyny dolnej. Zalecane jest, aby siedzisko wyposaone było w podłokietniki. 3.2. Wyposaenie dodatkowe Uchwyt na dokument W celu ograniczenia czstych ruchów głowy oraz czstych zmian akomodacji oka, stanowisko wyposaa si w uchwyt na dokumenty. Najkorzystniej jest, gdy dokument znajduje si na tej samej wysokoci oraz w takiej samej odległoci od oka co ekran monitora. Innym dobrym rozwizaniem jest usytuowanie dokumentu na wprost operatora, pomidzy ekranem monitora i klawiatur. Podnóek Podnóek jest istotnym elementem wyposaenia stanowiska, zwłaszcza dla osób niskich. Jest on niezbdny na stanowiska ze stołem o nieregulowanej wysokoci blatu. Wspornik nadgarstkowy Zapewnienie podparcia rk i nadgarstka pozwala zapobiega nadmiernemu obcieniu statycznemu mini ramion i pleców oraz nadmiernemu odwodzeniu nadgarstków podczas obsługi klawiatury. 4. Rozmieszczenie elementów stanowiska pracy Wystpujca obecnie na rynku rónorodno zarówno sprztu komputerowego, jak i mebli biurowych daje uytkownikowi du moliwo wyboru przy zakupie wyposaenia stanowiska z komputerem. Wybierajc odpowiedni stół i siedzisko, naley uwzgldni nastpujce czynniki: liczb i rozmiary zakupionego sprztu (rodzaj jednostki centralnej: pozioma, wiea, mini wiea, pozioma płaska, wielko monitora, rodzaj i rozmiar drukarki oraz inny drobny sprzt: mysz, skaner itp.), charakter planowanej do wykonywania pracy (dorywcza, cigła, wprowadzanie danych, edycja tekstu, prace dialogowe). Ustawienie wysokoci blatów stołu Szczególn uwag na wyposaenie stanowiska naley zwróci w wypadku planowania prac o charakterze cigłym lub o duym nasileniu. Najlepszym rozwizaniem jest zakup stołu o regulacji wysokoci i oddzielnych blatach. Monitor ustawiamy na wprost operatora tak, aby górna krawd obudowy monitora znajdowała si na poziomie wysokoci jego oczu. Wówczas linia obserwacji ekranu jest najkorzystniejsza ze wzgldu na napicie mini szyjnych i mini obracajcych gałkami ocznymi. Blat pod klawiatur ustawiamy na takiej wysokoci, aby odpowiadała wysokoci połoenia łokcia przy zgitej pod ktem prostym koczynie górnej operatora pracujcego w pozycji siedzcej. Przyjmuje si przy tym, e dło operatora znajduje si na wysokoci 2. rzdu klawiszy na klawiaturze. Takie ustawienie blatu zapobiega nadmiernemu unoszeniu ramion wzgldem ich naturalnego połoenia oraz wyginaniu nadgarstka podczas pracy. 4

Usytuowanie elementów sprztu komputerowego na stole W wypadku czstego korzystania z dokumentów, wskazane jest wyposaenie stanowiska w uchwyt na dokumenty, który najkorzystniej jest umieci midzy monitorem a klawiatur lub obok monitora. Naley unika umieszczania monitora na jednostce centralnej. Przednia krawd klawiatury powinna znajdowa si w odległoci 10 15 cm od przedniej krawdzi stołu (zaokrglonej), aby było miejsce na podparcie rk czy nadgarstka. Usytuowanie stanowiska z komputerem w pomieszczeniu Stanowisko z komputerem nie moe by ustawione pod oprawami owietleniowymi. Najlepszym rozwizaniem jest umieszczenie go w taki sposób, aby linia obserwacji operatora była równoległa do linii opraw i do okien (fol. 3). Nie ustawiamy monitora tyłem ani przodem do okien. W pomieszczeniach z komputerami, których okna skierowane s we wszystkich kierunkach oprócz północnego, naley zainstalowa aluzje. Pozwala to na eliminowanie olnienia lub odbi pochodzcych od jaskrawych płaszczyzn okien. Naley ustawia stanowiska z komputerem z dala od okna (minimum 1 m) i tak, aby monitor był skierowany bokiem do okna. Jeli w danym pomieszczeniu znajduje si wicej ni jeden komputer, to poszczególne stanowiska naley rozmieci w taki sposób, aby minimalna odległo pomidzy ssiednimi, równolegle do siebie ustawionymi, monitorami wynosiła 60 cm, a odległo pomidzy tyłem monitora a głow operatora przy ssiednim stanowisku - co najmniej 80 cm. Podłoga powinna by pokryta wykładzin antyelektrostatyczn. 5. Warunki rodowiskowe 5.1. Owietlenie Praca przy komputerze wie si z co najmniej dwoma, rónicymi si od siebie, zadaniami wzrokowymi: czytaniem drukowanego tekstu na dokumencie i znaków na klawiaturze, czytaniem znaków na monitorze (znaki mog by jasne na ciemnym tle lub ciemne na jasnym tle). W zwizku z tym naley stosowa takie owietlenie, aby zapewni dobre warunki widzenia w przypadku obu ww. zada wzrokowych. Wysoki poziom natenia owietlenia jest niezbdny na płaszczynie klawiatury i stołu, lecz w płaszczynie ekranu jest niekorzystny ze wzgldu na obnienie kontrastu luminancji znaków i tła na ekranie. W Polsce do tej nie ustalono jednoznacznych i szczegółowych wymaga dotyczcych owietlenia pomieszcze z komputerami. Natenie owietlenia Podstawowym parametrem owietlenia, który ocenia si na stanowisku pracy, jest poziom natenia owietlenia. Zgodnie z polsk norm powinien on wynosi 500 lx [8]. Do zapewnienia optymalnych warunków pracy wzrokowej nie wystarczy jednak tylko odpowiedni poziom natenia owietlenia. Na wiecie opracowano wiele zalece, w których uwzgldniono specyfik pracy wzrokowej przy komputerze. W normach zagranicznych jest podany zakres zalecanego poziomu natenia owietlenia, który zawiera si w przedziale 300 750 lx. Wybór odpowiedniej wartoci z zalecanego zakresu zaley od rodzaju i nasilenia wykonywanej pracy, np. przy pracach dorywczych i mało obciajcych wzrokowo wystarcza poziom 300 lx. 5

Ograniczenie olnienia od opraw owietleniowych Bardzo wanym zaleceniem jest ograniczenie olnienia odbiciowego pochodzcego od ekranu monitora. W celu spełnienia tego wymagania zaleca si stosowanie opraw owietleniowych o odpowiednim kształtowaniu bryły wiatłoci. Do owietlenia stanowisk z komputerami powinno si stosowa tzw. oprawy dark-light, których luminancja gabarytowa nie przekracza dopuszczalnej wartoci L 200 cd/m 2 w strefie któw powyej 50º (liczc od pionu), lub oprawy wiecce w półprzestrze górn (tzw. owietlenie porednie). Stosowanie opraw owietlenia poredniego praktycznie eliminuje olnienie bezporednie i odbiciowe. Moe si natomiast wiza ze znacznym zwikszeniem zuycia energii elektrycznej (o ok. 74% w porównaniu z owietleniem z oprawami dark-light). Rozkład luminancji Istotnym czynnikiem, o którym naley pamita, jest równomierny rozkład luminancji na stanowisku pracy. Zaleca si, aby kontrast luminancji pomidzy poszczególnymi elementami pracy (ekran, dokument itp.) był mniejszy od 1:10. Rodzaj owietlenia W pomieszczeniach z komputerami zaleca si stosowanie owietlenie ogólnego (sufitowego). Nie jest zalecane stosowanie dowietlania oprawami owietlenia miejscowego, gdy najczciej w takich przypadkach mog one powodowa olnienie bezporednie, odbiciowe i niewłaciwy rozkład luminancji w polu widzenia. Jedynie stosowanie specjalnych opraw owietlenia miejscowego, które s przeznaczone do pracy przy komputerze i maj odpowiednio ukształtowany odbłynik i raster, ograniczajce olnienia od oprawy oraz odbicia na stanowisku pracy, daje korzystne rezultaty i jest dobrze oceniane przez uytkowników. 5.2. Mikroklimat Warunki klimatyczne panujce na stanowisku pracy maj bezporedni wpływ na dobre samopoczucie pracowników oraz wydajno pracy. Zalecany zakres temperatury powietrza wynosi odpowiednio: zim: 20 24 ºC latem: 23 26 ºC Dopuszczalne wartoci wilgotnoci wzgldnej temperatury z zakresu 20 26 ºC powinny by nie mniejsze ni 40%, odpowiednio: 20 ºC 60 80% 22 ºC 50 70% 24 ºC 45 65% 26 ºC 40 60% W takich warunkach rodowiska, tzn. w temperaturze powietrza 20 26 ºC oraz wilgotnoci wzgldnej powietrza z przedziału 45 65%, zredukowane jest wystpowanie suchoci oczu. 5.3. Hałas W przypadku wykonywania przy komputerze pracy o duym stopniu trudnoci, zaleca si, aby poziom dwiku nie przekraczał 40 50 db(a). 6

6. Literatura 1. Batogowska A., Słowikowski J.: Atlas antropometryczny dorosłej ludnoci Polski dla potrzeb projektowania. Prace i Materiały IWP 1989, z. 137. 2. Bergqvist V.: Video display terminals and health. A technical and medical appraisal of the state of the art. Scand. J. Work Environ. Health 1984, 10, supp. 2. 3. Bugajska J.: Kształtowanie stanowisk pracy siedzcej na przykładzie stanowiska operatora komputerowego. W: Bezpieczestwo pracy i ergonomia. Red. nauk. D. Koradecka. Warszawa, CIOP 1999. 4. Bugajska J.: Obcienie wysiłkiem statycznym i monotypowym. Rozprawa doktorska. Warszawa, CIOP 1994 [praca nie opublikowana]. 5. Grandjean E.: Ergonomics in computerized offices. London, Taylor & Francis 1990. 6. Komputerowe stanowisko pracy - aspekty zdrowotne i ergonomiczne. Red. J. Bugajska. Wyd. 2. Warszawa, CIOP 1999. 7. ISO/DIS 9241-5 Ergonomic requirements for office work with visual displays terminals. Workplace equipment (VDTs). Workstation layont and postural requirements. 8. PN-E-02033:1984 Owietlenie wntrz wiatłem elektrycznym. 9. PN-N-08000:1990 (PN-90/N-08000) Dane ergonomiczne do projektowania. Wymiary ciała ludzkiego. 7

7. Foliogramy Foliogram 1. 8

Foliogram 2. 9

Foliogram 3. 10