118 W. Nowacki STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe l tom VII l zeszyt 3 Wojciech Nowacki Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roœlin Oddzia³ w Jadwisinie ZMIENNOŒÆ CEN ZIEMNIAKÓW JADALNYCH W POLSCE CHANGES TABLE POTATOES PRICES IN POLAND S³owa kluczowe: ziemniak, rynek, ceny Key words: potato, market, prices Synopsis. Ziemniaki s¹ bardzo popularnym produktem ywnoœciowym w Polsce. Ich roczne spo ycie na statystycznego mieszkañca w kraju wynosi ok. 130 kg. Rynek ziemniaka jadalnego siêga sprzeda y ok. 2 mln ton. Celem pracy jest przedstawienie zró nicowania cenowego oferty rynkowej w kraju w zale noœci od lat, miejsca i formy sprzeda y. Zmiennoœæ cen dotyczy tak e zró nicowania oferty jakoœciowej (ziemniaki okreœlonych odmian ze zbioru wczesnego i zbioru g³ównego). Wstêp Rynek ziemniaka jadalnego w Polsce jest doœæ du y z uwagi na wysok¹ konsumpcjê tego produktu ywnoœciowego w kraju. Coroczna krajowa sprzeda ziemniaka jadalnego wynosi oko³o 2 mln ton. Rocznie w gospodarstwach produkuj¹cych ziemniaki spo ywa siê ich oko³o 2,5 mln ton, czyli ta iloœæ nie jest w obrocie rynkowym. Statystyczny mieszkaniec kraju spo ywa rocznie oko³o 130 kg ziemniaków i jest to jeden z najwy szych wskaÿników ze wszystkich krajów UE [Rocznik statystyczny 2004]. Tak du e spo ycie ziemniaków wynika z tradycji ywieniowych polskiego spo³eczeñstwa, ale tak e z powodu dostêpnoœci tego produktu na rynku z uwagi na przystêpny jak dotychczas poziom cen detalicznych dla konsumenta. Dla rolnika producenta ziemniaków jadalnych wa na jest jednak cena sprzeda y, poniewa decyduje ona m.in. o rentownoœci produkcji tego ziemiop³odu. Ceny na rynku ziemniaków jadalnych podlegaj¹ du ym wahaniom we wszystkich krajach, a tak e w Polsce. G³ówn¹ przyczyn¹ wahania cen jest poziom zbiorów ziemniaków w danym roku, ale nie tylko. O wysokoœci ceny sprzeda y przez rolnika decyduj¹: regionalne zró nicowania, miejsce i forma sprzeda y (wprost z gospodarstwa, na targowiskach, na rynkach hurtowych, do sieci handlu detalicznego), stopieñ przygotowania do handlu (rodzaj i wielkoœæ opakowania, poziom konfekcjonowania itp.), czas sprzeda y (ze zbioru na wczesny plon lub ze zbioru g³ównego jesieni¹ lub po przechowaniu), jakoœæ oferowanego towaru (preferowanie odmiany, system produkcji, jakoœæ bulw itp.), pozycja rynkowa producenta oraz prowadzona reklama.
Zmiennoœæ cen ziemniaków jadalnych w Polsce 119 Wa n¹ rolê w kszta³towaniu cen detalicznych ziemniaków jadalnych odgrywaj¹ wszelkie ogniwa poœrednicz¹ce w kana³ach dystrybucyjnych. Mar a handlowa jest bardzo zró nicowana. Krótsze kana³y dystrybucji ziemniaków korzystne s¹ dla producenta i finalnego odbiorcy, a równie dla utrzymania jakoœci oferowanego towaru [Nowacki 2003]. Metoda badañ IHAR Oddzia³ w Jadwisinie od 15 lat prowadzi badania w³asne nad rynkiem ziemniaka jadalnego w kraju, w tym tak e nad kszta³towaniem poziomu cen w ró nych kana³ach dystrybucji. Analiza zmian cen dotyczy wp³yw stopnia przygotowania towaru do handlu, okresu przechowywania, jakoœci towaru, miejsca sprzeda y. W pracy wykorzystano tak e dane literaturowe dotycz¹ce poziomu cen ziemniaków jadalnych w ostatnich 4 sezonach w Polsce. Wyniki i dyskusja Poziom cen w ró nych regionach kraju i w latach. Regionalne zró nicowanie cen na ziemniaki jadalne jest w Polsce doœæ typowe i pokrywa siê najczêœciej z regionalizacj¹ uprawy tej roœliny. Rejonami o systematycznie niskich cenach s¹ centralne województwa kraju, a tak e czêœæ wschodnia Polski. Rejonami wysokich cen ziemniaków jadalnych s¹ województwa pó³nocne i zachodnie kraju. W tabeli 1 zilustrowano poziom cen ziemniaków jadalnych na 6 rynkach hurtowych kraju, chocia te miejsca sprzeda y charakteryzuj¹ siê wiêksz¹ stabilizacj¹ cen ni targowiska mniejszych miast. Ró nica miêdzy najni sz¹ i najwy sz¹ cen¹ wynosi ponad 35% na rynkach hurtowych, podczas gdy na targowiskach dochodzi do 60%. Tabela 1. Poziom cen ziemniaków jadalnych 2004 (œrednio dla sezonu X-VI) [z³/t] na rynkach hurtowych w Polsce w latach Rynek hurtowy 2000- Œrednia kraju Bronisze Poznañ ódÿ Lublin Radom Elbl¹ g 270 420 340 390 250 300 280 340 270 420 dla rynku 348 375 295 338 348 Zró nicowanie pomiêdzy miejscami sprzeda y. Sprzeda ziemniaków jadalnych przez producentów najczêœciej prowadzi siê: bezpoœrednio w gospodarstwie, na rynkach hurtowych, na lokalnych targowiskach, w hurtowniach skupowych (np. spó³dzielnie ogrodnicze). Najni sze ceny rolnicy uzyskuj¹ oczywiœcie przy sprzeda y bezpoœrednio w gospodarstwie, a w dalszej kolejnoœci w skupie i na rynkach hurtowych, zaœ najwy sze na targowiskach lokalnych i oczywiœcie przy bezpoœrednich dostawach do sieci detalicznej. Ilustruje to tabela 2. Podana cena skupu obejmuje ³¹czny obrót ziemniaków wczesnych, ze zbioru g³ównego, a tak e cenê skupu ziemniaków dla przemys³u skrobiowego i przetwórczego. Przy bezpoœrednich dostawach do sklepów cena dotyczy ziemniaków konfekcjonowanych. Stopieñ przygotowania do handlu a cena ziemniaków jadalnych. W latach 90-tych i aktualnie w Polsce doœæ dynamicznie rozwija siê nowoczesny rynek produktów rolnych, w tym ziemniaka jadalnego w oparciu o super i hipermarkety oraz inne sieci handlu detalicznego. M³odsze pokolenie konsumentów ziemniaka poszukuje ziemniaków konfekcjonowanych (mytych lub czyszczonych na sucho, pakowanych w jednostkowe opakowania wielkoœci od 1 do 297 355
120 W. Nowacki Tabela 2. Zró nicowanie cen w latach 2000-2004 [z³/ t] wprost z gospodarstwa 190 200 180 210 za ziemniaki jadalne w zale noœci od miejsca ich w skupie 216 242 228 246 Miejsce sprzeda y rynki hurtowe targowiska lokalne sprzeda y bezpoœrednio do sklepów detalicznych 20 kg). Takie przygotowanie towaru do handlu zwiêksza koszty o ok. 50% w stosunku do oferty targowiskowej, lecz uzyskiwana cena w pe³ni rekompensuje koszty i przynosi najczêœciej producentom dodatkowy zysk. Ilustruje to tabela 3. Opakowanie mniejszej wielkoœci najczêœciej posiada wy sz¹ cenê jednostkow¹ za 1 kg ni opakowanie wiêksze. konfekcjonowanie zwiêksza zysk o 40 do 60% w stosunku do sprzeda y ziemniaków workowanych na targowiskach. Czas sprzeda y a cena. W ka dym sezonie widoczne s¹ zmiany cen ziemniaków jadalnych w czasie. Oferta krajowej produkcji rozpoczyna siê ju w pocz¹tku czerwca, kiedy pojawiaj¹ siê na rynku tzw. ziemniaki m³ode ze wczesnego zbioru. Podczas pierwszych zbiorów cena najczêœciej jest wysoka i dochodzi do 2-3 z³/kg, aby z czasem gdy zwiêksza siê poda towaru cena systematycznie spad³a. Ceny ziemniaków wczesnego zbioru dotycz¹ okresu czerwca, lipca i po³owy sierpnia. Oczywiœcie na krajowym rynku oferowane s¹ równie ziemniaki m³ode z importu praktycznie przez ca³y rok, jednak ich udzia³ w rynku jest bardzo ma³y. Najni sze ceny ziemniaków zbioru g³ównego krajowego wystêpuj¹ w okresie zbiorów i jesieni¹ a do koñca paÿdziernika, gdy poda jest najwy sza. W okresie przechowywania zmiany cen ziemniaków jadalnych s¹ bardzo ró ne i zale ¹ od roku zbiorów. Ilustruje to rysunek 1. Najwy szy poziom cen za ziemniaki jadalne rolnicy uzyskuj¹ zim¹, aby znów wiosn¹ cena uleg³a najczêœciej obni eniu. Zmiany cen w okresie przechowywania zbiorów decyduj¹ o rentownoœci przechowalnictwa ziemniaków. Ceny detaliczne ziemniaków jadalnych w handlu. Wysokoœæ cen detalicznych w sieciach sklepowych uzale niona jest od ceny zakupu od producenta i od mar y sprzedawcy, a poœrednio od rodzaju oferowanego towaru (wielkoœci i rodzaju opakowania, jakoœci bulw, itp.). Analiza rynku wskazuje, e wysokoœæ mar y handlowej jest bardzo ró na i wynosi od kilku procent w 297 355 378 481 387 416 440 800 600 650 195 233 351 416 623 ród³o: badania w³asne i dane IERiG. Tabela 3. Op³acalnoœæ sprzeda y ziemniaka jadalnego Towar konfekcjonowany cena 0,44 0,65 koszty bezpoœrednie procesu 0,16 0,19 Nadwy ka bezpoœrednia 0,28 0,63 0,43 0,46 konfekcjonowanego Towar targowiskowy (worek 50 kg) cena 0,18 0,44 0,30 0,35 koszt workowania 0,10 Nadwy ka z tytu³u konfekcjonowania [z³/ka] 0,18 0,27 0,22 0,21 0,62 0,32 0,09 0,22
Zmiennoœæ cen ziemniaków jadalnych w Polsce 121 :VND QLN]PLDQ\FHQ\ ; ;, ;,,,,,,,, 0LHVL F Rysunek 1. Zmiany cen ziemniaków jadalnych w okresie przechowywania w latach 1990-2004 (cena w paÿdzierniku = 100%) ród³o: opracowanie w³asne. Tabela 4. Zró nicowanie cen detalicznych sprzeda y (cena listopada) 2001 2002 2003 2004 Sieci hurtowe ziemniaków jadalnych w zale noœci od Supermarkety Targowiska miejskie miejsca Ma³e sklepy m ax. m ax. m ax. max. 0,40 0,40 1,20 1,20 0,29 0,49 0,32 1,60 1,75 1,79 0,75 0,75 0,43 0,95 1,54 0,90 0,88 przypadku sprzeda y promocyjnych, a do kilkuset procent przy sprzeda y wysokiej jakoœci produktu. Uk³ad finalnych cen detalicznych w wybranych miejscach sprzeda y ilustruje tabela 4. Przedstawiona analiza cen krajowych za ziemniaki jadalne wskazuje, e ich poziom zale y od bardzo wielu czynników. W UE ceny ziemniaków jadalnych kszta³tuj¹ siê pod wp³ywem poda y i popytu oraz charakteryzuj¹ siê bardzo du ymi wahaniami w zale noœci od poziomu plonów i zbiorów. Ceny w ostatnich latach wynosz¹ na poziomie 40-80 /t przy wysokich zbiorach i osi¹gaj¹ poziom do 100 /t przy ni szych zbiorach (Niemcy, Francja, Holandia) [Rynek ziemniaka 2004]. Ceny ziemniaków jadalnych w Polsce obecnie s¹ równie uzale nione, ale w mniejszym stopniu od wielkoœci zbiorów. Inne czynniki, jak forma sprzeda y i stopieñ przygotowania s¹ równie bardzo wa ne. Warto wiedzieæ, e zbiory ziemniaków w Polsce s¹ corocznie wy sze od potrzeb wszystkich segmentów rynku niezale nie czy jest urodzaj czy nieurodzaj. W obrocie rynkowym znajduje siê tylko do 30% zbiorów, a pozosta³a czêœæ to pasza i straty. Obecna oferta
122 W. Nowacki sklepowa ziemniaków jadalnych œwiadczy, e rozpoczyna siê proces ró nicowania cen w zale - noœci od jakoœci bulw, odmiany i typu u ytkowego. Wnioski 1. Poziom cen za ziemniaki jadalne jakie otrzymuj¹ producenci w kraju zale y w g³ównej mierze od regionu, terminu i miejsca sprzeda y. Najwy sz¹ cenê rolnicy otrzymuj¹ na targowiskach lokalnych i przy dostawach wprost do sieci sklepów. 2. Metod¹ zwiêkszaj¹c¹ wysokoœæ ceny i zysku z produkcji ziemniaków jadalnych jest konfekcjonowanie towaru przed sprzeda ¹. 3. Wystêpuje bardzo du e zró nicowanie w kraju cen detalicznych za ziemniaki jadalne w zale noœci od miejsca sprzeda y. Literatura Nowacki W. 2003: Rynek ziemniaków jadalnych w Polsce stan aktualny i perspektywiczne zmiany. Roczniki SERIA t. V, 3: 105-109. Rocznik statystyczny GUS, 2004. Rynek ziemniaka stan i perspektywy. 2004 nr 26, IER i G ss. 23 Summary This article presents reasons and their influences on prices level of table potatoes in Poland. Researchers point that there is large regional price division which is estimated max. up to 60%. Price changes in different years are not so high and they are estimated up to 25%. Sale place is an important factor which influence on price level. The most profitable prices for farmers are on a local free market and also during direct sale to shops. The highest prices and the highest profit you can achieve after potato prepacking before sale. Retail price level of table potatoes is varied and depended on sale place. Adres do korespondencji dr Wojciech Nowacki Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roœlin Oddzia³ w Jadwisinie ul. Szaniawskiego 15 05-140 Serock tel. (0 22) 782 72 20 e-mail: w.nowacki@ihar.edu.pl