Ekonomika i rynek. dr Wojciech Nowacki IHAR, Zakład Agronomii Ziemniaka w Jadwisinie Serock,

Transkrypt

1 Ziemniak Polski 2008 nr 3 1 Ekonomika i rynek OCENA KRAJOWEJ OFERTY RYNKOWEJ ZIEMNIAKA JADALNEGO dr Wojciech Nowacki IHAR, Zakład Agronomii Ziemniaka w Jadwisinie Serock, w.nowacki@ihar.edu.pl M ierników oceny oferty rynkowej ziemniaka jadalnego jest bardzo dużo. Do najważniejszych należy zaliczyć: asortyment odmian dostępny w miejscach sprzedaży, co przekłada się na zróżnicowanie oferty typów kulinarnych (użytkowych), koloru miąższu i skórki, smakowitości bulw, głębokości oczek itp.; wielkość bulw lub, co ważniejsze, stopień wyrównania wielkości bulw w opakowaniu, wygląd bulw decydujący w dużym stopniu o ich jakości (regularność kształtu, turgor, wady skórki wywołane czynnikami chorobotwórczymi lub fizycznymi, jak porażenie parchem zwykłym i srebrzystym, rizoktoniozą, występowanie zgnilizn, uszkodzenia mechaniczne w postaci skaleczeń, pęknięć i obić, uszkodzenia przez szkodniki glebowe, skiełkowanie bulw i zazielenienie; występowanie w sprzedawanych partiach towaru wad miąższu w postaci rdzawej plamistości, pustowatości, ciemnej plamistości pouderzeniowej czy nadmiernego ciemnienia miąższu surowego i po ugotowaniu; wielkość i rodzaj opakowań jednostkowych dostosowujące sprzedawany towar do potrzeb kupującego; stopień przygotowania bulw do handlu, tj. po umyciu, czyszczeniu na sucho lub sprzedaż w stanie naturalnym; cena sprzedaży ziemniaków (za 1 kg i cena jednostkowa za opakowanie) w zależności od miejsca sprzedaży, wielkości opakowania i jakości bulw. Powyższe mierniki odnoszą się do wszystkich miejsc sprzedaży, jakie funkcjonują na rynku ziemniaka jadalnego. Ziemniaki można bowiem kupić wprost od producenta, na targowisku miejskim (bazarze), na targowiskach hurtowych, na rynkach hurtowych regionalnych, w hurtowniach, w superi hipermarketach, a także w mniejszych sklepach owocowo-warzywnych i ogólnospożywczych. Obecnie istnieje w kraju bardzo duże zróżnicowanie oferty rynkowej ziemniaków jadanych w zależności od miejsca sprzedaży. Wynika to głównie ze zróżnicowania grup klientów i ich preferencji związanych z wiekiem, regionem oraz indywidualnymi upodobaniami. Krajowa pojemność rynku ziemniaka jadalnego Dla Polaków ziemniak jest podstawowym warzywem, a jego konsumpcja przypadająca na statystycznego mieszkańca kraju jest jedną z największych wśród krajów UE. Spożywamy go ponad 120 kg w ciągu roku, z czego blisko 110 kg to ziemniaki świeże, a tylko ok. 14 kg kupujemy w formie już wcześniej przetworzonej, w postaci przetworów ziemniaczanych (frytki, chipsy, susze, galanteria ziemniaczana). W skali kraju potrzeba więc ok. 4,2 mln ton ziemniaków jadalnych rocznie. Ziemniaki znajdujące się w obrocie

2 2 Ziemniak Polski 2008 nr 3 rynkowym tylko w części pokrywają to zapotrzebowanie. Szacuje się, że ok. 1,8 mln ton ziemniaków jadalnych sprzedawanych w różnych miejscach to ziemniaki w postaci świeżej. Produkcją ziemniaków jadalnych na potrzeby rynku krajowego zajmuje się w kraju ok. 120 tys. gospodarstw towarowych. Pozostałe produkują ziemniaki głównie na potrzeby własne. Kanały dystrybucji oraz miejsca sprzedaży ziemniaka jadalnego Producent ziemniaków jadalnych sprzedaje wyprodukowany towar następującymi kanałami dystrybucji: 1. Sprzedaż bezpośrednia konsumentom wprost z gospodarstwa. Dotyczy to głównie zaopatrzenia jesienno-zimowego w ziemniaki w dużych opakowaniach bez konfekcjonowania, po stosunkowo atrakcyjnej cenie i dla rolnika, i dla odbiorcy z uwagi na brak ogniw pośrednich. Najczęściej są to trwałe kontrakty poprzedzone wcześniejszą znajomością oferty odmian i sposobów produkcji w danym gospodarstwie. 2. Sprzedaż ziemniaków na rynkach hurtowych. Jest to forma, którą wykorzystują rolnicy specjalizujący się w uprawie większej ilości ziemniaków. Na rynku hurtowym zaopatrują się właściciele sklepów, gastronomia, rzadziej indywidualni konsumenci. Oferuje się tu ziemniaki najczęściej w dużych opakowaniach (10, 20, 25, 30 kg) i odmiany, na które jest największe zapotrzebowanie regionalne. Na rynkach hurtowych sprzedają także swój towar handlowcy, którzy wcześniej kupili go u rolników, stanowiąc ogniwo pośrednie. Do najbardziej znanych w kraju rynków hurtowych należą: Warszawa, Poznań, Łódź, Elbląg, Lublin i Radom. 3. Targowiska miejskie prowadzące sprzedaż hurtową i detaliczną ziemniaków jadalnych. Sprzedaż hurtową prowadzą w tych miejscach rolnicy, producenci ziemniaków, albo pośrednicy, którzy wcześniej pozyskali towar u rolników. Oferowany towar to odmiany uprawiane lokalnie, najbardziej akceptowane przez konsumentów, sprzedawane w workach po kg bez konfekcjonowania. Sprzedaż detaliczną prowadzą kupcy targowiskowi, którzy oferują ziemniaki najczęściej luzem, a pochodzące z zakupu na targowisku hurtowym. Targowiska miejskie funkcjonują we wszystkich miastach kraju i jest to najbardziej popularna metoda dystrybucji ziemniaka jadalnego. 4. Sprzedaż w sklepach ogólnospożywczych i owocowo-warzywnych. Jest to forma zakupu coraz częściej stosowana przez konsumentów ziemniaków. Oferuje się tu najczęściej 1-3 odmiany luzem lub w przygotowanych opakowaniach jednostkowych po kg. Jakość sprzedawanych ziemniaków jest bardzo zróżnicowana: od bardzo dobrej po bardzo złą. Przeważa towar niekonfekcjonowany. Szacuje się, że sprzedażą ziemniaków zajmuje się w kraju ok. 100 tys. małych sklepów. 5. Sprzedaż w super- i hipermarketach. Ten nowy kanał dystrybucyjny szybko rozwija się w naszym kraju i ma najbogatszą ofertę ziemniaków jadalnych. Jest to segment rynku bardzo zróżnicowany pod względem oferowanej jakości i liczby odmian. Sklepy dyskontowe z najtańszą ofertą towarową mają w sprzedaży po 2-4 odmiany w kilku rodzajach opakowań. Duże sieci sklepowe posiadają bardzo bogatą ofertę odmianową i opakowaniową. Najczęściej sprzedaje się tu towar konfekcjonowany i pakowany w torby foliowe lub siatki. Można tu kupić ziemniaki do pieczenia, do gotowania, na sałatki, o czym informują napisy na opakowaniach. Każdy supermarket zaopatruje w ziemniaki kilku dostawców konkurujących między sobą, jeśli chodzi o jakość i cenę towaru. Ziemniaki są dowożone bezpośrednio przez dostawców lub z centralnych magazynów sieci handlowych. Jakość towaru jest bardzo zróżnicowana. Dominującą wadą bulw jest tu zazielenienie, które powstaje podczas długotrwałej ich ekspozycji na świetle w halach sprzedaży. Ceny ziemniaków są bardzo zróżnicowane w zależności od jakości towaru i rodzaju opakowania. Super- i hipermarketów jest obecnie w kraju około 2,5 tysiąca, z dalszą tendencją wzrostową. 6. Sprzedaż produktów ekologicznych. Ziemniaki produkowane metodami ekologicznymi są sprzedawane konsumentom albo wprost z gospodarstw ekologicznych, albo, częściej, w sklepach z żywnością ekologiczną. Próby sprzedaży ekologicznych ziemniaków w supermarketach nie mają większej perspektywy z uwagi na konkurencyjność w tym samym miejscu sprzedaży

3 Ziemniak Polski 2008 nr 3 3 ziemniaków pochodzących z uprawy konwencjonalnej, o dużo ładniejszym wyglądzie. Oferta ziemniaków ekologicznych w kraju jest jeszcze bardzo uboga. Są one sprzedawane w większych miastach, gdzie pewne grupy społeczne są już najbardziej przekonane do produktów ekologicznych. Ekologiczne ziemniaki są najczęściej 1,5-2 razy droższe od produktów konwencjonalnych. Jakie odmiany są najczęściej oferowane na rynku ziemniaka jadalnego? Pomimo dość dużej liczby odmian ziemniaka znajdującej się w krajowym rejestrze wartość rynkową ma tylko kilkanaście. Bez wątpienia najpopularniejszymi odmianami sprzedawanymi w największych ilościach są: Irga i Irys w części wschodniej i centralnej Polski oraz Bryza w części zachodniej. Odmiany te zdominowały targowiska miejskie i rynki hurtowe. Na wczesny zbiór, jako tzw. młode ziemniaki, dominują w kraju następujące odmiany: Ruta, Denar, Lord, Irys, Impala, Velox, Aster, Bard, Orlik, Fresco, Bila, Irga. Na jesienny zbiór oprócz wcześniej wymienionych odmian Irga, Irys i Bryza dominują dodatkowo: Vineta, Aster, Satina, Denar, Ibis, Orlik, Lord, Sante, Asterix, Drop, Bila, Innovator, Raja, Ditta, Fianna, Tajfun, Karlena, Augusta, Rosalind, Bard, Syrena, a także odmiany skreślone już z krajowego rejestru (Atol, Mila, Maryna, Ania). Jakie wady bulw najczęściej występują w handlowej ofercie ziemniaka jadalnego? Powszechna w kraju zła opinia o jakości sprzedawanych ziemniaków jadalnych jest faktem. Konsumenci w wielu wywiadach i badaniach opinii potwierdzają, że zakupione ziemniaki są najczęściej niesmaczne, powstaje dużo odpadów przy ich obieraniu, a w miąższu występuje dużo wad w postaci rdzawej plamistości, ciemnych plam pouderzeniowych itp. Ta zła opinia o ziemniakach ma swe uzasadnienie w wynikach badań prowadzonych w oddziale IHAR w Jadwisinie, dotyczących niskiego udziału plonu handlowego w plonie ogólnym uzyskiwanym w powszechnej produkcji ziemniaków. Monitoring ogólnokrajowy, prowadzony w ostatnich latach, wskazuje, że udział plonu handlowego stanowi średnio tylko 70% ogólnego. W pozostałych 30% udziału bulw z wadami wyglądu najwięcej jest bulw drobnych (poniżej 35 mm średnicy), a ponadto uszkodzonych mechanicznie podczas zbioru i obróbki, z uszkodzeniami miąższu powodowanymi przez szkodniki glebowe, bulw porażonych parchem zwykłym i rizoktoniozą, bulw silnie zdeformowanych i spękanych oraz bulw zzieleniałych. Aby utrzymać rentowność produkcji ziemniaka jadalnego, rolnicy bardzo często nie przestrzegają wymagań jakościowych, jakie zostały określone w rozporządzeniu ministra rolnictwa i rozwoju wsi (Dz. U Nr 194, poz. 1900) dotyczącym jakości ziemniaków jadalnych na wczesny zbiór i zbiór jesienny. Całkowity udział bulw z wadami nie powinien przekraczać 5% dla ziemniaków z wczesnego zbioru i 8% dla ziemniaków jadalnych. Dopuszczalny udział poszczególnych wad wyglądu bulw bardzo często nie jest przestrzegany w praktyce, stąd rodzi się niezadowolenie konsumentów ze złej jakości towaru. Są oczywiście miejsca sprzedaży, które dbają o wysoką jakość oferowanych ziemniaków i występują one we wszystkich kanałach dystrybucji. Poziom cen Ceny za ziemniaki jadalne są zależne przede wszystkim od sezonu (lata urodzaju i nieurodzaju) oraz miejsca sprzedaży towaru. Dłuższe łańcuchy dystrybucyjne zwiększają zazwyczaj poziom cen. Najtaniej więc kupuje się ziemniaki wprost od rolnika, a najdrożej w sklepach wielkomiejskich. Poziom cen zależy też od jakości oferowanego towaru oraz stopnia przygotowania bulw do handlu i rodzaju opakowania. Opakowania mniejsze mają wyższe ceny jednostkowe. Często duże sklepy stosują zróżnicowane ceny w zależności od przeznaczenia oferowanego towaru, np. droższe są ziemniaki do pieczenia (duże bulwy) niż do gotowania. Należy zwrócić także uwagę na regionalne zróżnicowanie poziomu cen, co widać, kiedy się porównuje poszczególne rynki hurtowe w kraju. Zróżnicowanie cen występuje także w trakcie sezonu. Tuż po zbiorze ziemniaki są najtańsze, a najdroższe

4 4 Ziemniak Polski 2008 nr 3 w okresie grudzień-luty oraz pod koniec maja. Ziemniaki młode są wielokrotnie droższe od ziemniaków starych sprzedawanych w tym samym czasie. Z punktu widzenia rolnika ważna jest uzyskiwana cena, decydująca o rentowności produkcji. Zależy ona od formy sprzedaży. Najniższą cenę rolnik uzyskiwał w ostatnich latach, gdy sprzedawał swój towar pośrednikom wprost z gospodarstwa, a najwyższą brał za towar dostarczany wprost do sklepów lub sieci sklepowych. Oczywiście ten ostatni wariant dotyczy towaru konfekcjonowanego, którego koszty, ze względu na prace związane z przygotowaniem do sprzedaży, są wyższe (tab. 2). Poziom cen za ziemniaki jadalne na rynkach hurtowych w kraju w latach , zł/t (ceny średnie dla sezonu X-VI) Tabela 1 Rynek hurtowy Sezon Warszawa Średnio Poznań Łódź Lublin Elbląg Bronisze 2003/ / / / Średnio Lata badań 2000/ / / / / / /07 Zróżnicowanie cen za ziemniaki jadalne uzyskiwane przez rolników w zależności od miejsca sprzedaży w Polsce w latach (zł/t) wprost z gospodarstwa w skupie Miejsce sprzedaży rynki hurtowe targowiska bezpośrednio do sklepów Tabela 2 cena detaliczna, zł/t Średnio % Analiza oferty rynkowej ziemniaka jadalnego aglomeracji warszawskiej Prowadzony od wielu lat przez oddział IHAR w Jadwisinie monitoring rynku ziemniaka jadalnego aglomeracji warszawskiej pokazuje, że z każdym rokiem następuje dalsza stabilizacja jego funkcjonowania. Oferta proponowana przez poszczególne miejsca sprzedaży jest ustabilizowana, zmianie podlegają tylko ceny za ziemniaki w zależności od sezonu. Wyniki badań dotyczą: rynku hurtowego Bronisze, centrów hurtowych (Selgros, Macro Cash and Cary), sieci hipermarketów (Auchan, Tesco, Geant, Carrefour, Real), 50 sklepów spożywczych i owocowo-warzywnych, 7 targowisk miejskich oraz 3 sklepów z żywnością ekologiczną. Przykładowe wyniki badań, zaprezentowane w tabeli 3, dotyczą jesieni 2007 roku.

5 Oferta rynkowa ziemniaków jadalnych aglomeracji warszawskiej listopad 2007 Tabela 3 Wyszczególnienie Rodzaj opakowania (procentowy udział) rynek hurtowy worek raszlowy (100) Wielkość opakowania (kg) 25, 20, 15 Cena zł/kg średnio - mini - max Przygotowanie do handlu (%) - umyte 0,38 0,40 0,33 centra hurtowe worek (80) siatka (10) folia (10) 5, 10, 15, 20, 25 0,50 0,40 0,60 Miejsce sprzedaży hipermarkety sklepy supermarkety spożywcze worek (20) siatka (40) siatka (30) folia (10) folia (40) luzem (50) luzem (10) 1,0, 1,5, 2,5, 5,0, 10,0 1,10 0,85 1,50 targowiska miejskie luzem (90) siatka (10) sklepy specjalist. ekologiczna żywność siatka (100) 1,0, 2,0, 2,5 2 2,0, 2,5, 3, szczotkowane Liczba asortymentów (szt.) Liczba dostawców (szt.) zmienna b.d. 2 Oferowane odmiany (procentowy udział w ofercie) Ocena jakości wyglądu (skala 1-9) Najczęstsze wady Irga (80) Irys (10) Velox (5) inne (5) Irga (60) Satina (20) Raja (10) Vineta (5) inne (5) Satina (50) Ditta (15) Raja (10) Irga (10) inne (15) (Fianna, Aster, Velox, Syrena, Rosalind, Molli) 1,10 0,60 1,50 Irga (70) Satina (20) inne (10) (Aster, Irys, Ditta, Velox, Vineta, Augusta, Lord, Rosalind, Impala) 0,90 0,60 1,10 Irga (90) Irys (8) inne (2) 2,40 2,00 2,80 Bartek (50) Denar (50) deformacje, zazielenienie zazielenienie, deformacje zazielenienie, deformacje, rizoktonioza uszkodzenia, deformacje deformacje, rizoktoniza zazielenienia

6 6 Ziemniak Polski 2008 nr 3 Uwagi końcowe Powyższa ocena krajowego rynku ziemniaka jadalnego upoważnia do następujących wniosków: 1. Krajowy rynek ziemniaka jadalnego funkcjonuje w wielu różnych kanałach dystrybucyjnych, charakteryzujących się udziałem różnych podmiotów, od rolnika począwszy, poprzez ogniwa pośredniczące, i na miejscach sprzedaży detalicznej kończąc. 2. Hurtowa sprzedaż targowiskowa jest nadal jeszcze podstawową formą obrotu ziemniakami jadalnymi wykorzystywaną przez rolników. 3. Zła opinia o jakości oferowanych ziemniaków jadalnych bierze się z małego udziału plonu handlowego w plonie ogólnym uzyskiwanym przez większość krajowych producentów ziemniaka. 4. Jest tylko kilka odmian dominujących w handlowej ofercie targowiskowej. Są to: Irga, Bryza i Irys. W nowocześniejszych kanałach dystrybucyjnych dominują odmiany hodowli zagranicznych: Vineta, Satina, Sante, Ditta, Raja, Innovator. Zmniejsza się udział odmian hodowli krajowej, takich jak Lord, Denar, Aster, Bila, Ibis, ale pocieszający jest fakt pojawienia się nowych odmian Syrena i Tajfun. 5. Istnieje bardzo duże zróżnicowanie cen za ziemniaki jadalne uzyskiwanych przez rolników, a także płaconych przez konsumentów, w zależności od sezonu, miejsca sprzedaży i jakości oferowanego towaru. 6. Najbardziej dynamicznie rozwijającym się rynkiem sprzedaży ziemniaka jadalnego są super- i hipermarkety. Literatura 1. Chotkowski J., Nowacki W Zmiany struktur podmiotowych i kanałów dystrybucji. [W:] Rynek ziemniaka i ewolucja jego funkcjonowania oraz wpływ na proces transmisji cen. Red. J. Seremak-Bulge. IERiGŻ Warszawa:54-76; 2. Nowacki W Zmienność cen ziemniaków jadalnych w Polsce. RN SERiA 7, 3: ; 3. Nowacki W Jakość ziemniaków w krajowej ofercie handlowej co i kto ją pogarsza. Por. Gosp. 1: 14-15; 4. Nowacki W Straty w plonie handlowym czynnikiem determinującym efektywność ekonomiczną produkcji ziemniaków jadalnych. RN SERiA 8, 1: