Michał Kleiber Janusz Steinhoff Krzysztof śmijewski Infrastruktura energetyczna potrzebny Plan Marshalla? Znaleźliśmy się w bardzo szczególnym momencie rozwoju naszej gospodarki. Wszystkie dane wskazują na to, Ŝe jeŝeli zakończy się okres spowolnienia gospodarczego wywołanego kryzysem światowym, to zwiększona aktywność gospodarki moŝe wywołać powaŝny kryzys energetyczny w Polsce. Nie jesteśmy do tego w Ŝaden sposób przygotowani. NajwyŜszy czas uświadomić sobie powagę sytuacji, zaproponować rozwiązania i podjąć niezbędne decyzje. Wszystkie przesłanki wskazują, Ŝe do roku 030 czeka nas ogromne przedsięwzięcie inwestycyjne, które będzie w znaczącej części finansowane ze środków własnych. To nie oznacza oczywiście braku moŝliwości udziału inwestorów zagranicznych. Wskazuje natomiast na potrzebę uświadomienia sobie, iŝ inwestorzy ci oczekiwać będą godziwego zwrotu od zainwestowanego kapitału (zazwyczaj wyŝszego niŝ koszt np. kredytu). Innymi słowy, jak wykazujemy niŝej, Polsce potrzebny jest wielki Program Modernizacji Infrastruktury, przy czym nasze unijne zobowiązania powodują, Ŝe musi on jednocześnie być Narodowym Programem Redukcji Emisji Gazów Cieplarnianych. I nie ma tu znaczenia, Ŝe nie wszyscy dzisiaj zgadzają się z poglądem o istotnym wpływie człowieka na postępujące zmiany klimatu deklarowana z wielką mocą unijna polityka klimatyczno-energetyczna przesądza o końcu gospodarki wysokoemisyjnej. Sceptycy zaś mogą znaleźć pocieszenie w fakcie, iŝ redukcja emisji gazów cieplarnianych niesie ze sobą wiele pozytywów, takich jak promocja energooszczędności i powszechnej świadomości proekologicznej, rozwój zupełnie nowych technologii czy zmniejszenie zaleŝności od dostaw surowców energetycznych z zagranicy. Jak w kaŝdym wielkim przedsięwzięciu niezbędnym fundamentem działania musi być diagnoza. W naszej kwestii priorytetem jest wiedza nt. stopnia dekapitalizacji technicznej środków trwałych, czyli innymi słowy wiedza o stopniu zuŝycia technicznego naszej infrastruktury. 1
Zadanie to moŝna zrealizować w czterech etapach: po pierwsze, naleŝy określić pierwotną wartość kaŝdego z elementów infrastruktury; po drugie, naleŝy określić (przyjąć) maksymalny czas uŝytkowania danego obiektu, np. dla elektrowni kondensacyjnej opalanej węglem jest to 40 lat, a te 40 lat daje stopę dekapitalizacji technicznej równą 1 100%, czyli,5% w skali rocznej; 40 po trzecie, naleŝy naliczać co roku,5% wartości pierwotnej; otrzymana suma daje aktualną wartość umorzenia technicznego; po czwarte naleŝy zsumować wszystkie aktualne umorzenia i podzielić je przez sumę wartości pierwotnych dla wszystkich składników środków trwałych w przedsiębiorstwie, sektorze lub gospodarce. Otrzymany wynik, po wykonaniu tych obliczeń, ilustruje procentowy stopień zuŝycia technicznego naszej infrastruktury. JeŜeli wynik jest równy 0% to infrastruktura jest nowa, jeśli 100% to jest całkowicie zuŝyta - to znaczy nie gwarantuje juŝ dalszej poprawnej pracy. Algorytm jest zupełnie prosty pod warunkiem, Ŝe majątek jest zinwentaryzowany, a naliczenia dekapitalizacji technicznej prowadzone są systematycznie. Fundamentalnym problemem naszego kraju jest to, Ŝe takiej inwentaryzacji zuŝycia się nie prowadzi. W związku z tym nie potrafimy precyzyjnie określić stanu zuŝycia infrastruktury w Polsce. Jedyne dostępne dane pochodzą z obliczeń wykonywanych na potrzeby administracji skarbowej. Dla celów fiskalnych prowadzi się naliczenia dekapitalizacji finansowej, w których wykorzystywane są stopy amortyzacji, a te z Ŝywotnością techniczną nie mają nic wspólnego. Wysoka stopa amortyzacji jest tu po prostu premią dla inwestora, pozwalającą na szybsze wycofanie zainwestowanego kapitału. Przykłady zróŝnicowania stóp amortyzacji zawiera Tabela 1. Tabela 1. Stopy amortyzacji dla róŝnych obiektów infrastruktury. Środek trwały Czas Ŝycia Czas Ŝycia Stopa Stopa fiskalnego technicznego dekapitalizacji amortyzacji (lat) (lat) technicznej Sieci energetyczne 4,5%, 30 35 3,33%,86% Transformatory 7% 14,9 0 5 5% 4% Elektrownie 10% 10 40,5% Reaktory jądrowe 14% 7,14 40 45,5% %
Jak widać, stopy amortyzacji ze stopami zuŝycia technicznego mają niewielki związek. Sprawę utrudnia fakt nieustannych zmian tak w sferze finansowej (przeszacowania majątku trwałego), jak i w obszarze technicznym (modernizacje, przebudowy, zaniedbania eksploatacyjne). Na tę dynamikę nakładają się dodatkowo skutki inflacji. W ten sposób moŝna jednak uzyskać niektóre, niestety mocno przybliŝone, dane na temat stopnia zuŝycia technicznego infrastruktury w Polsce. Z wyjątkiem ciepłownictwa mają one jednak tylko bardzo szacunkowy charakter. ZuŜycie techniczne jest podstawowym parametrem charakteryzującym poziom technicznego bezpieczeństwa kraju i jako takie winno być na bieŝąco monitorowane, a następnie publikowane przez odpowiednie Urzędy odpowiedzialne za regulację istotnych sfer gospodarki, a mianowicie: w zakresie energetyki przez Urząd Regulacji Energetyki, a w zakresie kolejnictwa przez Urząd Transportu Kolejowego. Powinno, ale nie jest. Jedynie w zakresie ciepłownictwa URE sukcesywnie bada i regularnie publikuje raporty opisujące stan tego sektora, w tym stopień dekapitalizacji technicznej środków trwałych. Natomiast na stronie UTK wyszukiwarka pojęć takich w ogóle nie wykrywa. Niezwykle ciekawym jest przy tym fakt, Ŝe ciepłownictwo to sektor najtrudniejszy do monitorowania, bo najbardziej rozproszony liczy kilkaset podmiotów. Pozostałe sektory mają ich znacznie mniej: gazownictwo to w praktyce PGNiG i Gaz System, kolejnictwo to PKP Polskie Linie Kolejowe i PKP Energetyka, a jedynie w elektroenergetyce mamy dwadzieścia parę podmiotów (w przesyle jeden PSE Operator; w dystrybucji siedem PGE, Energa, Enea, Enion, EnergiaPro, RWE i Vattenfall oraz kilkanaście przedsiębiorstw produkujących energię). Co prawda brak dokładnych danych, ale moŝemy podać wielkości przybliŝone. Prezentuje je Tabela. 3
Tabela Stopień zuŝycia technicznego środków trwałych Sektor Stopień zuŝycia technicznego środków trwałych Wartości środków trwałych Ciepłownictwo 1 kotłownie sieci ciepłownicze 3 53 68% 61 80% 47 59% ------- 61,5 tys MWt 19,1 tys km Gazownictwo przesył dystrybucja 7 wydobycie ------- ~73% 51 70% brak danych? ------- 9,7 tys km 105 tys km do uzupełnienia Elektroenergetyka przesył 4 linie 400kV linie 0 kv stacje dystrybucja 5 linie stacje elektrownie systemowe elektrociepłownie ------- 71% 63% 87% 6% 70 80% 70% 80% 65 75% 65% -------- 13, tys km 5 tys km 7 tys km 39,5 tys MVA~185 szt. ------- 757,9 tys km 90,3 tys MAV~40 tys szt. 5, tys MW 6,4 tys MW Kolejnictwo linie kolejowe podkłady kolejowe trakcja elektryczna brak danych? ~65% ~65% 19,3 tys km 59,9 mln szt. 11,9 tys km linii Górnictwo 6 67 77% do uzupełnienia Rafinerie ropy naftowej 5 38% do uzupełnienia Rurociągi naftowe 7 65% 90%,5 tys km Porty morskie 8 70% do uzupełnienia 1 Raport Energetyka cieplna w liczbach 008 URE A. Buńczyk link: www.ure.gov.pl/download.php?s=6&id=57 Obliczenia własne na podstawie danych uzyskanych w trybie korespondencyjnym 3 Prezentacja B. Regulski link: http://www.igcp.org.pl/index.php?q=system/files/ii%0sesja%0tezy%0regulski.pdf 4 Wywiad W. Skomudka link: http://energetyka.wnp.pl/pse-operator-musi-wybudowac-4-tys-km-liniiprzesylowych,770_1_0_0.html 5 Wywiad J. Strzelec-Łobodzińskiej link: https://www.mg.gov.pl/portal/serwis+prasowy/wywiady/ Joanna+Strzelec+Lobodzinska/Energia+towar+i+szczegolne+dobro.htm; oraz M. Trojanowska link: http://www.ibmer.waw.pl/pir/009/pelne_4/trojanowska_statystyczna_p.pdf 6 Raport Polska Twój partner gospodarczy MG&IBRKiK link: http://beta.mg.gov.pl/nr/rdonlyres/0cf051d-114d- 446D-B4EB-CC4647E38670/659/polski.pdf 7 Obliczenia własne na podstawie Raportu link: http://www.ptpiree.pl/data/aktualnosci/raport_en_inw_infr_3_s.pdf 4
Te dane pokazują, Ŝe przy zakładanym maksymalnym czasie funkcjonowania obiektu 40 lat, nasze instalacje mają średnio 5 35 lat, czyli pochodzą z okresu sprzed 1989r. Innymi słowy powstanie III RP nie spowodowało uruchomienia procesu intensywnej odbudowy infrastruktury technicznej kraju, a wręcz przeciwnie, poprzez brak koniecznych inwestycji odtworzeniowych, doprowadziło ją do dramatycznego stanu technicznej degradacji. NaleŜy mieć świadomość, Ŝe degradacja jest w jakimś sensie ubocznym skutkiem transformacji naszej gospodarki. MoŜna to w pewnym stopniu zrozumieć i nawet usprawiedliwić, ale nie moŝna tego stanu rzeczy tolerować w nieskończoność. Dla przykładu, przyjmując czterdziesto-, pięćdziesięcioletni czas Ŝycia elektrowni łatwo obliczyć, Ŝe polskie elektrownie systemowe w ciągu ostatnich 10 lat zuŝyły się w 0 5%. W tym samym czasie oddano do uŝytku zaledwie ok. 8 MW nowych mocy. Oznacza to zwiększenie potencjału energetyki systemowej o 3,4%, a całej energetyki o,86%. A zatem proces dekapitalizacji technicznej postępuje dramatycznie. Dekapitalizację infrastruktury technicznej naleŝy porównać z ogólnym stanem majątku trwałego w Polsce jego średnia dekapitalizacja to ok. 46%, w niektórych branŝach jest jeszcze niŝsza (rafinerie, hutnictwo, elektronika). W infrastrukturze jest od 0 do 30% gorzej to oznacza zapóźnienie 8 1 letnie. Dziesięciolecie 011-00 będzie miało dla polskiej infrastruktury znaczenie fundamentalne. Albo realizując nowe, znaczne inwestycje uda nam się zahamować obecny trend, który moŝna nazwać strategiczną dewastacją, albo staniemy w 00 roku w obliczu całkowitej dekapitalizacji majątku. Niestety w pierwszej połowie tej dekady procesu dekapitalizacji zahamować się nie da. Nie jesteśmy bowiem gotowi do podjęcia wysiłku inwestycyjnego o odpowiednim rozmiarze. Nie jest to tylko brak gotowości finansowej (środki), lecz równieŝ brak stymulujących inwestycje rozwiązań prawnych (prawo utrudnia proces inwestycyjny, szczególnie w przypadku inwestycji liniowych); brak odpowiednich ram organizacyjno-technicznych (słabość słuŝb inwestycyjnych, niezłoŝone zamówienia na krytyczne elementy infrastruktury) i wreszcie brak wystarczającego potencjału wykonawczo-produkcyjnego, niezbędnego do realizacji Programu Inwestycyjnego o wymaganej skali. 8 Interpelacja Sejmowa link; http://orka.sejm.gov.pl/iz6.nsf/main/0ac7683 oraz Raport MI Wstępny Program Operacyjny Konkurencyjność Transportu link: http://www.funduszestrukturalne.gov.pl/informator/npr/po/transport.pdf 5
Pierwszy szkic nakładów inwestycyjnych tego Planu przedstawia Tabela 3. Zamieszczone w niej liczby wymagają jeszcze skrupulatnego sprawdzenia, ale obrazują rząd wielkości uzasadniający porównania z poprzedniego akapitu. Tabela 3 Szacowany poziom niezbędnych inwestycji infrastrukturalnych w latach 010-030 Sektor i podsektory Inwestycje 010-00 Inwestycje 01-030 (mld Euro) (mld Euro) Ciepłownictwo i budynki sieci cieplne i kotłownie termorenowacja 5 5 5 5 Gazownictwo przesył dystrybucja wydobycie gazoport biogazownie 10 1 3 10 1 4 1 Elektroenergetyka przesył dystrybucja elektrownie węglowe gazowe atomowe odnawialne elektrociepłownie efektywność energetyczna 3 8 7 5 15 4 5 9 8-10 10 5 6 Transport kolejnictwo pojazdy reguły ruchu drogowego 4 11 15 11 17 6
Prezentowane w Tabeli 3. nakłady inwestycyjne to koszty overnight (tak jakby inwestycja została zrealizowana w ciągu jednej nocy tzn. bez kosztów kapitałowych). Dlatego, oprócz dyskusji o ewentualnym ograniczeniu lub rozszerzeniu zakresu inwestycji w poszczególnych podsektorach, podstawowe znaczenie ma określenie koncepcji sfinansowania poszczególnych składników programu. Uświadomić sobie trzeba, Ŝe mówimy tu o 16 mld Euro inwestycji rocznie, a więc o zwiększeniu dotychczasowego wysiłku inwestycyjnego (74 mld Euro) o ok. 1,6%. Taki wzrost to ogromny wysiłek dla kraju. Według dostępnej wiedzy 9 wymiar ten znacznie przekracza moŝliwości kredytowania oferowane przez banki funkcjonujące w Polsce. Z drugiej strony koszt spłacenia zaciągniętych kredytów (wraz z odsetkami) byłby z pewnością nadmiernym obciąŝeniem polskiej gospodarki. Dlatego poszukiwać naleŝy innych, bezpośrednich metod finansowania. Nawet kosztem ograniczenia wzrostu stopy konsumpcji na rzecz zwiększenia stopy inwestycji. Jest to bardzo trudna decyzja polityczna. Niemniej trzeba sobie uświadomić, Ŝe trwały wzrost konsumpcji bez modernizacji infrastruktury stanie się niebawem niemoŝliwy. Natomiast moŝliwy jest wybór między kilkoma wariantami modernizacji, przedstawionymi w Tabeli 4: Tabela 4 Porównanie skutków róŝnych modeli finansowania Programu Inwestycyjnego Decydujący model Uzyskany rezultat Brak inwestycji (kontynuacja obecnego Zapaść gospodarki (i państwa) w horyzoncie 00r. trendu) Inwestycje sponsorowane przez kapitał koszt w 00r. 4 mld Euro (głównie zagraniczny) koszt w 030r. 48 mld Euro Oczekiwany zwrot na kapitale 15% Inwestycje finansowane długiem koszt w 00r. 11 mld Euro (bez spłaty rat) Oczekiwany koszt kapitału 7% koszt w 030r. mld Euro (bez spłaty rat) raty w 00r. 8 mld Euro raty w 030r. 16 mld Euro Inwestycje finansowane bezpośrednio z Zwiększenie krajowej stopy inwestycji o przychodów inwestorów (tzw. błękitne w 00r. 16 mld Euro certyfikaty) w 030r. 16 mld Euro w porównaniu do inwestycji roku 009 (74 mld Euro). 9 Debata Finansowanie inwestycji energetycznych. www.proinwestycje.pl/ 7
Tylko pierwszy model jest absolutnie nie do zaakceptowania. Pozostałe będą zapewnie stosowane w róŝnych proporcjach, zaleŝnych od wcześniej podjętych decyzji politycznych. Najtańszy, ale najtrudniejszy w realizacji jest model ostatni. No i wreszcie trzeba sobie koniecznie uświadomić, Ŝe na podjęcie tych decyzji mamy bardzo mało czasu. Rysunek 1 Nakłady inwestycyjne oraz wskaźnik dekapitalizacji majątku trwałego w 008 r. Źródło: Energetyka cieplna w liczbach 008, URE 8
Rysunek Dystrybucja ciepła w Polsce, wiek rurociągów Źródło: http://www.igcp.org.pl/index.php?q=system/files/ii%0sesja%0tezy%0regulski.pdf Rysunek 3 Wiek gazowych sieci dystrybucyjnych Źródło: http://www.ptpiree.pl/data/aktualnosci/raport_en_inw_infr_3_s.pdf 9
Rysunek 4 Wiek sieci dystrybucyjnych elektroenergetyki Źródło: http://www.ptpiree.pl/data/aktualnosci/raport_en_inw_infr_3_s.pdf Rysunek 5 Stopień zuŝycia technicznego środków trwałych 100% 80% 60% 40% 0% 0% Ciepłownictwo kotłownie sieci Gazownictwo przesył dystrybucja wydobycie Elektroenerg przesył linie 400 kv linie 0 kv stacje dystrybucja linie stacje elektrownie elektro- Kolejnictwo linie kolejowe podkłady trakcja Górnictwo Rafinerie Rurociągi Porty morskie Stopień zuŝycia min 64% Stopień zuŝycia max 70% 10