ISBN

Metodologia pracy naukowej

JAROSŁAW ZIELIŃSKI Metodologia pracy naukowej Warszawa 2012

Projekt ok³adki: Barbara Kuropiejska-Przybyszewska amanie i typografia: Studio OFI Copyright by Jaros³aw Zieliñski Copyright by Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2012 Wszelkie prawa zastrze one. Ka da reprodukcja lub adaptacja ca³oœci b¹dÿ czêœci niniejszej publikacji, niezale nie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej, fotograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Autora i Wydawcy. Wydawca: Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR e-mail: oficyna@aspra.pl www.aspra.pl ISBN 978-83-7545-364-5

Spis treści Wprowadzenie.................................... 9 Badania i praca naukowa........................... 11 Miejsce pracy naukowej............................ 11 Nauka a praca naukowa............................. 13 Rodzaje pracy naukowej............................ 14 Metoda naukowa.................................. 18 Pytania nauki..................................... 19 Model pracy naukowej.............................. 20 Rzetelnoœæ a oszustwo naukowe...................... 21 Twórczoœæ i dzie³o naukowe......................... 22 Podejmowanie pracy twórczej........................ 23 Nauka a metodologia............................... 24 Dziedziny nauki................................... 27 Nowa dziedzina................................... 27 Siatka pojêciowa.................................. 28 Kategorie w nauce................................. 30 Problemy naukowe................................. 33 Ustalanie problemu................................ 33 Pochodzenie problemów naukowych.................. 34 Problemy teoretyczne i problemy praktyczne............ 35 Wa noœæ i aktualnoœæ problemu...................... 35 Od problemu do tematu pracy....................... 35 Problem zbyt ogólny a zbyt szczegó³owy............... 36 5

Uzasadnienie problemu............................ 37 Za³o enia i hipotezy............................... 38 Niewiedza....................................... 40 Metody badañ naukowych.......................... 41 Metoda obserwacyjna.............................. 42 Metoda eksperymentalna........................... 43 Metody statystyczne............................... 45 Metoda porównawcza.............................. 46 Metoda analizy przypadków......................... 46 Krytyka Ÿróde³.................................... 47 Metoda ankietowa................................. 47 Metoda intuicyjna................................. 49 Analiza krytyczna.................................. 49 Dyskusja i spór naukowy............................ 50 Rozszerzona analiza treœci.......................... 51 Badania naukowe.................................. 55 Ustalenie tematu jako problemu...................... 55 Literatura przedmiotu............................. 56 Prowadzenie badañ................................ 60 Materia³ naukowy................................. 61 Fakty i teoria naukowa.............................. 63 Pisarstwo naukowe................................. 65 Zasady pisarstwa naukowego........................ 66 Uk³ad pisarski pracy naukowej....................... 67 Przypisy......................................... 71 Bibliografia...................................... 73 Jêzyk a jêzyk naukowy.............................. 75 Styl naukowy..................................... 77 Rodzaje pisarstwa naukowego........................ 81 Recenzowanie i koterie............................. 86 T³umaczenie dzie³a naukowego...................... 87 6

Uk³ad dzie³a naukowego........................... 89 Przygotowanie dzie³a naukowego..................... 94 Ocena pracy naukowej............................. 99 Potrzeba racjonalnej oceny......................... 100 Kryteria krytyki naukowej.......................... 100 Omówienia...................................... 104 Recenzje i rozprawy krytyczne...................... 105 Prace promocyjne................................. 107 Praca magisterska................................ 108 Praca doktorska.................................. 111 Praca habilitacyjna................................ 112 Naukowcy........................................ 115 Moment historyczny i œrodowisko................... 115 Rola pañstwa.................................... 116 Naukowiec...................................... 117 ród³a zarobków................................. 118 Typologia naukowców............................. 119 Etapy kszta³cenia naukowca........................ 121 Wiedza naukowca................................ 123 Tryb ycia uczonego.............................. 124 Pasja naukowa................................... 125 Indywidualnie i zespo³owo......................... 126 Szko³a naukowa.................................. 128 Umys³ twórcy.................................... 130 Geniusz i ignorancja.............................. 131 Pos³owie......................................... 133 Bibliografia....................................... 135 7

Wprowadzenie Przed przyst¹pieniem do pisania pracy naukowej pracy magisterskiej, pracy doktorskiej, artyku³u naukowego czy te ksi¹ ki naukowej konieczne jest zrozumienie sensu ca³okszta³tu i sk³adników szeroko pojêtej metody naukowej, uzyskanie odpowiednich umiejêtnoœci praktycznych, nawyków do pracy badawczej i pisarskiej, stwierdza Józef Pieter 1, prowadz¹c nastêpnie w swym dziele Ogólna metodologia pracy naukowej przez szereg rozwa añ, pojêæ i przyk³adów odnosz¹cych siê zarówno do publikacji wyników, jak i poprzedzaj¹cych ich badañ. Oto najwa niejsze etapy tej drogi, poszerzone o rozwa ania innych uczonych o twórczoœci, publikacjach naukowych i naukowcach. 1 Za: Józef Pieter, Ogólna metodologia pracy naukowej, Ossolineum, Wroc³aw 1967, s. 8 i nast. 9

Badania i praca naukowa Miejsce pracy naukowej Praca naukowa jest form¹ pracy twórczej. Praca twórcza polega przede wszystkim na ustalaniu nowych po³¹czeñ pomiêdzy ju znanymi zjawiskami, rzeczami, pojêciami. Istotniejsze jest w niej dokonywanie nowych, wartoœciuj¹cych po³¹czeñ miêdzy elementami ju znanymi od dodawania nowych sk³adników. Ró ni siê ona tym od pracy wytwórczej, której celem jest wytwór o w³asnoœciach znanych, wykonany w sposób równie znany. Rezultatem pracy twórczej jest dzie³o ksi¹ ka naukowa, ideologia spo³eczna, pogl¹d filozoficzny. Dzie³em mo e byæ równie sama praca twórcza. Praca naukowa jako praca twórcza charakteryzuje siê poznawaniem dotychczas nieznanych czêœci rzeczywistoœci; wywo- ³ywaniem przy pomocy œrodków technicznych zjawisk w przyrodzie w sposób naturalny niewystêpuj¹cych; a tak e konstruowaniem pojêæ lub wzorów opartych na naukowym odzwierciedlaniu bytu. Poznawanie rzeczywistoœci jest nazywane poszukiwaniem lub zdobywaniem prawd naukowych. Mog¹ to byæ ró ne formy prawd: poznawanie nowych faktów naukowych, powi¹zanie faktów w nowe teorie naukowe, krytyka dotychczasowych osi¹gniêæ naukowych. Do zdobywania nowych prawd naukowych, a wiêc postêpu wiedzy naukowej, przyczynia siê wskazywanie i uzasadnianie pro- 11

blemów i hipotez naukowych. Prawdy naukowe s¹ przekazywane przez naukowców w ich wynikach badañ. Nie jest to jednak jedyny aspekt nauki: Istot¹ nauki jest i zawsze by³o odkrywanie nowych prawd, obecnie jednak zadaniem nauki sta³o siê nie obojêtne nowatorstwo w ogóle, lecz nowatorstwo œwiadomie zmierzaj¹ce do okreœlonych po ytków. Z roli obserwatora nauka przesz³a do roli czynnika w gospodarce i w ca³ym yciu spo³eczeñstwa stwierdza Marian Mazur 2. Wskazuje to na praktyczny aspekt badañ naukowych. Praca naukowa, w odró nieniu od publicystyki i literatury piêknej, zajmuje siê odzwierciedlaniem rzeczywistoœci, a nie jej ocen¹ 3. Publicystyka jest analiz¹ i krytyk¹ bie ¹cych zjawisk ycia spo³ecznego, wyra a siê w artyku³ach ukazuj¹cych siê w prasie i czasopismach. Stanowi zazwyczaj sprawozdanie z czyjejœ twórczoœci lub jej analizê i ocenê. Opis rzeczywistych faktów jest w niej punktem wyjœcia do oceny. Jest zbli ona do literatury piêknej stylem pisarskim mniej lub bardziej subiektywnym i brakiem aparatu naukowego. Literatura piêkna nie pos³uguje siê metod¹ naukow¹, nie d¹ y te do poznania prawd ogólnych; na czo³o w niej wysuwaj¹ siê przedstawianie konkretnych form rzeczywistoœci i umiejêtnoœæ pos³ugiwania siê piêknym jêzykiem. Naukowcy chc¹, by informacja o ich dokonaniach by³a dok³adna, bez uproszczeñ. Dziennikarze chc¹ pisaæ o nauce ciekawie i jêzykiem zrozumia³ym dla normalnego cz³owieka stwierdza S³awomir Zagórski 4. 2 Marian Mazur, Historia naturalna polskiego naukowca, Pañstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1979, s. 9. 3 Wyj¹tkiem od tej zasady jest krytyka naukowa krytyka nauki, pojêæ, twierdzeñ, hipotez, teorii, wyników badañ naukowych, publikacji naukowych gdzie nie tylko przedstawia siê fakty, lecz tak e zajmuje siê wobec nich stanowisko. Pojawia siê wiêc w niej element krytycznej oceny dzie³ naukowych i treœci w nich zawartych. 4 S³awomir Zagórski, Naukowcy i dziennikarze, Gazeta Wyborcza, 26 wrzeœnia 2009 r. 12

Nauka a praca naukowa Nauka oznacza specjaln¹ metodê odkrywania rzeczy; oznacza te ca³¹ wiedzê wynikaj¹c¹ z tego, co zosta³o dziêki tej metodzie odkryte i równie nowe rzeczy, które mo na wytwarzaæ, kiedy coœ zostanie odkryte lub sam proces wytwarzania nowych rzeczy. Ta ostatnia sfera w popularnym rozumieniu nazywana jest technik¹ 5 wskazuje Richard P. Feynman. Nauka, mimo wielu podobieñstw, nie jest technik¹, ani odwrotnie, uœciœla Pieter. Celem pracy naukowo-badawczej jest pojêciowe odzwierciedlanie rzeczywistoœci. Natomiast celem pracy wynalazczo-technicznej jest konstruowanie nowych narzêdzi, nowych materia³ów i œrodków pomocniczych dla ludzkiej dzia³alnoœci. Metoda pracy technicznej ma charakter konstrukcyjny, a metoda pracy naukowej odkrywczy; rezultatem s¹ odpowiednio: wynalazki techniczne i odkrycia naukowe. Praca naukowa, podobnie jak sama nauka, mo e byæ rozumiana jako badania naukowe i jako dzie³o naukowe. Badania naukowe to czynnoœci s³u ¹ce rozwi¹zaniu okreœlonego problemu naukowego. Dzie³o naukowe zaœ to pisarskie ujêcie przebiegu i wyników badañ naukowych, praca napisana i og³oszona drukiem, jako artyku³ w czasopiœmie naukowym b¹dÿ ksi¹ ka naukowa. Jest uwieñczeniem badañ naukowych podjêtych wobec okreœlonego problemu. Sens jego polega na udostêpnieniu osi¹gniêæ naukowych specjalistom w danej dziedzinie i utorowaniu przez to drogi do dalszych badañ. Opublikowanie wyników badañ naukowych mo e te mieæ znaczenie dla podjêcia zastosowañ praktycznych. Nauka rozwija siê dziêki badaniom naukowym. Jej rozwój opiera siê na badaniach naukowych i publikacjach naukowych. Jest wiêc zarówno dzia³alnoœci¹ spo³ecznoœci specjalistów zwanych naukowcami, jak i ogó³em opublikowanych wyników prac naukowych. To pierwsze nazywane jest yciem nauki lub po prostu mo- 5 Definicje nauki i techniki za: Richard P. Feynman, Sens tego wszystkiego, Prószyñski i S-ka, Warszawa 1999, s. 12. 13

e byæ nazwane dzia³alnoœci¹ naukow¹, drugie sk³ada siê na wiedzê naukow¹. Na wiêcej znaczeñ terminu nauka wskazuje Jan Szczepañski: Termin nauka ma wiele znaczeñ: w œcis³ym tego s³owa znaczeniu oznacza spójny uk³ad teorii, hipotez, twierdzeñ, zagadnieñ i pojêæ; mówi¹c na przyk³ad o chemii jako nauce, mamy na myœli takie w³aœnie znaczenie. Przez naukê mo na tak e rozumieæ uk³ad instytucji naukowych i ludzi w nich zatrudnionych. Wreszcie przez naukê rozumie siê czasem procesy prowadzenia badañ naukowych. Gdy mówimy, e ktoœ uprawia naukê, to mamy na myœli, e prowadzi badania naukowe. Wreszcie nazywa siê czasami tak e nauczanie stwierdza Szczepañski 6. Nauka wzbudza rozmaite uczucia, obawy i nadzieje. Jedni uwa- aj¹, e: nauka imponuje jako przejaw potêgi ludzkiego umys³u; zaspokaja ciekawoœæ odkrywaniem nowych prawd; budzi nadzieje na znalezienie sposobów rozwi¹zywania istotnych problemów, takich jak nieuleczalne choroby. Inni z kolei s¹dz¹, e: zbyt wiele siê wydaje na naukê, zw³aszcza w stosunku do jej osi¹gniêæ; nauka mo e wywo³aæ epidemie i spowodowaæ katastrofy, przez nierozs¹dne badania i obchodzenie siê z ich wynikami; uczeni nie podchodz¹ wystarczaj¹co odpowiedzialnie do swych badañ 7. Rodzaje pracy naukowej W zale noœci od stopnia lub równomiernoœci uwzglêdnienia ró nych czynnoœci poznawczych, charakterystycznych dla pracy naukowej, wydzieliæ mo na ró ne jej rodzaje. 6 Jan Szczepañski, Kierowanie nauk¹, [w:] Rozwa ania o Rzeczypospolitej, Pañstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1971, s. 116 117. 7 O obawach i nadziejach wobec nauki za: Marian Mazur, Historia naturalna..., op.cit., s. 101. 14