Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu CCCLXXXIII (2007) ANNA PINDEL 1, ZBIGNIEW PINDEL 2 GLEBOWE I ŚWIETLNE WARUNKI WZROSTU WYBRANYCH GATUNKÓW PAPROCI W NATURALNYCH STANOWISKACH POLSKI POŁUDNIOWEJ Z 1 Katedry Botaniki oraz z 2 Katedry Roślin Ozdobnych Akademii Rolniczej im. Hugona Kołłątaja w Krakowie ABSTRACT. Soil and luminous growth conditions of 10 rare or protected fern species found in habitats of Southern Poland were examined. Apart from biometrical measurements, ph and organic mater of soil were marked. Plants' lighting was adjusted in relation to full lighting too. Key words: native ferns, soil, light Wstęp Coraz ważniejszą rolę w ozdabianiu parków i ogrodów odgrywają rodzime gatunki paproci najlepiej przystosowane do miejscowego klimatu. Rośliny te mogą być głównym składnikiem runa parkowego i służyć ozdobie ogrodów przydomowych. Bujnie rosnące, łatwe w uprawie gatunki (pióropusznik strusi, długosz królewski, liczne nerecznice i wietlice) powinny towarzyszyć różnym zestawieniom bylinowym. Paprocie o niskim wzroście, takich rodzajów jak: zanokcica, paprotka, języcznik, podrzeń, mogą być wykorzystane w małych założeniach ogrodowych. Szczególnie rośliny tej drugiej grupy mają specyficzne wymagania uprawowe, a ich spełnienie jest konieczne dla normalnego wzrostu i rozwoju (Pindel 2002). Wśród 40 rodzimych gatunków paproci lądowych 20 podlega ochronie całkowitej (Rozporządzenie... 2004); większość z nich należy do najatrakcyjniejszych zdobniczo. Podjęto więc badania, których celem było poznanie warunków naturalnego występowania paproci. Stanowi to podstawę ich racjonalnej uprawy, może również służyć czynnej ochronie zagrożonych gatunków (Kosiba i in. 1991). Upowszechnienie zaś szkółkarskiej produkcji paproci może ograniczyć ich dewastację przez nieznających zasad ochrony kolekcjonerów plądrujących naturalne stanowiska coraz rzadziej występujących gatunków. Rocz. AR Pozn. CCCLXXXIII, Ogrodn. 41: 159-164 Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań 2007 PL ISSN 0137-1738
160 A. Pindel, Z. Pindel Materiał i metody Badania przeprowadzono w latach 1993-2002 w 12 rejonach Polski południowej, które zestawiono w tabeli 1 i na rycinie 1. Poszukiwano tam gatunków chronionych lub rzadkich. Po ich oznaczeniu dokonano pomiarów biometrycznych. W miejscach, gdzie paprocie występowały najliczniej, pomiary obejmowały 30 wybranych losowo roślin, w mniejszych skupiskach wszystkie. Pomiary przeprowadzano latem i powtarzano wiosną następnego roku. Określano liczbę liści na roślinie lub w ich kępkach. Mierzono Miejsca badań gatunków paproci w Polsce południowej Place of investigations of fern species in Southern Poland Tabela 1 Gatunek Mikroregiony c Microregions c Species 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Zanokcica murowa Asplenium ruta-muraria L. Zanokcica skalna Asplenium trichomanes L. Zanokcica zielona Asplenium viride Huds. Podrzeń żebrowiec b Blechnum spicant (L.) Roth Podejźrzon księżycowy a, b Botrychium lunaria (L.) Sw. Pióropusznik strusi b Matteucia struthiopteris (L.) Tod. Długosz królewski a, b Osmunda regalis L. Języcznik zwyczajny b Phyllitis scolopendium (L.) Newm. Paprotka zwyczajna b Polypodium vulgare L. Paprotnik kolczysty b Polystichum aculeatum (L.) Roth. a Jedno stanowisko badań. b Gatunek chroniony. c Okolice: 1 Mucharz, 2 Łapanów, 3 Budzów, 4 Paczółkowice, 5 Przemyśl, 6 Staniszcze Małe, 7 Myszków, 8 Lanckorona, 9 Żywiec, 10 Klucze, 11 Przeginia, 12 Bystra. a One position of investigation. b Protected species. c Neighbourhoods of: 1 Mucharz, 2 Łapanów, 3 Budzów, 4 Paczółkowice, 5 Przemyśl, 6 Staniszcze Małe, 7 Myszków, 8 Lanckorona, 9 Żywiec, 10 Klucze, 11 Przeginia, 12 Bystra.
Glebowe i świetlne warunki wzrostu wybranych gatunków paproci... 161 długość blaszki liściowej wraz z ogonkiem liściowym, a także jej szerokość w najszerszym miejscu. Do pomiarów wybierano tylko liście dobrze rozwinięte. Średnie z pomiarów dotyczyły jednego okazu lub dla kępki roślin. Dane zestawiono w tabeli 2. Ryc. 1. Lokalizacja stanowisk badanych paproci objaśnienia jak w tabeli 1 Fig. 1. Location of the studied ferns positions explanations as in Table 1 Średnie z pomiarów biometrycznych paproci Means of biometrical measurement values of ferns Tabela 2 Gatunek Species Mikroregiony Microregions Liczba liści na roślinę Number of leaves per plant Długość liści Length of leaves (cm) Szerokość liści Width of leaves (cm) Asplenium ruta-muraria L. 8 11,0 6,1 1,8 Asplenium trichomanes L. 9 15,1 10,4 1,0 Asplenium viride Huds. 2 20,5 7,0 1,2 Blechnum spicant (L.) Roth 5 6,9 23,7 3,0 Botrychium lunaria (L.) Sw. 1 1,0 5,5 2,6 Matteucia struthiopteris (L.) Tod. 3 10,4 112,0 28,7 Osmunda regalis L. 1 7,0 124,0 48,0 Phyllitis scolopendium (L.) Newm. 2 8,7 36,8 5,2 Polypodium vulgare L. 7 5,5 19,9 5,6 Polystichum aculeatum (L.) Roth. 2 5,5 44,1 12,1
162 A. Pindel, Z. Pindel W każdym mikroregionie badano od jednego do ośmiu stanowisk każdego gatunku. Tam pobierano próbki gleby z odkrywek nieprzekraczających 30 cm głębokości. W próbkach, oddzielnie w ściółce lub darni (A 0 ) oraz w glebie (A 1 ), oznaczano ph w H 2 O oraz materię organiczną metodą prażenia w 400 C (Chodań i in. 1984). Pomiary fotometryczne na poziomie liści przeprowadzono oddzielnie dla każdego gatunku w pełni rozwoju, przy słonecznej pogodzie, w godzinach południowych. Pomiarami objęto po 10 okazów rosnących w różnych warunkach oświetlenia. Użyto luksomierza L-50 firmy Sonopan. Z uzyskanych danych obliczono średnie arytmetyczne, określając również skrajne wartości z pomiarów. Wyniki te przedstawiono w tabeli 3 jako procent natężenia oświetlenia w stosunku do przestrzeni otwartej. Tabela 3 Warunki glebowe i świetlne na stanowiskach wybranych gatunków paproci Soil and light conditions in habitats of selected fern species Gatunek Species Ściółka lub darń Mulch or turf (A 0 ) ph średnia mean materia organiczna organic material (%) ph Gleba Soil (A 1 ) materia organiczna organic material (%) min. Oświetlenie 1 Lighting 1 (%) średnia mean max. Asplenium ruta-muraria L. 7,4 20,6 9,0 59,0 100,0 Asplenium trichomanes L. 7,8 29,8 3,0 29,8 82,0 Asplenium viride Huds. 6,3 14,0 3,0 4,2 8,0 Blechnum spicant (L.) Roth 4,2 24,2 4,2 9,1 1,6 9,3 18,4 Botrychium lunaria (L.) Sw. 6,5 51,0 89,0 Matteucia struthiopteris (L.) Tod. 6,0 25,2 5,6 19,2 3,1 71,3 94,0 Osmunda regalis L. 3,8 60,4 3,7 6,0 72,0 85,0 95,0 Phyllitis scolopendium (L.) Newm. 6,7 36,9 7,4 18,1 2,0 27,5 40,0 Polypodium vulgare L. 3,4 13,2 5,5 13,6 3,6 25,4 58,0 Polystichum aculeatum (L.) Roth. 7,2 29,5 7,5 21,4 6,0 43,2 85,0 1 Procent światła docierającego do liści w stosunku do przestrzeni otwartej. 1 Percentage of light reaching leaves in relation to open area.
Glebowe i świetlne warunki wzrostu wybranych gatunków paproci... 163 Wyniki i dyskusja Badaniami objęto 10 zidentyfikowanych gatunków paproci (tab. 1), z których siedem należy do ściśle chronionych (Rozporządzenie... 2004). Dwa z nich, podejźrzon księżycowy i długosz królewski, znaleziono na pojedynczych stanowiskach. Najliczniejsze były stanowiska zanokcic: skalnej i murowej oraz paprotki zwyczajnej. Z pomiarów biometrycznych (tab. 2) wynika, że najokazalszymi rozmiarami wyróżniały się długosz królewski i pióropusznik strusi. Średnia długość ich liści wynosiła odpowiednio 124 i 112 cm. Najmniejszy, zaledwie 5,5 cm, był podejźrzon księżycowy, paproć bez wartości zdobniczej, ale zagrożona i wymagająca ochrony czynnej (Rozporządzenie... 2004). Trzy badane miniaturowe gatunki zanokcic, nie objęte ochroną gatunkową, są cennymi roślinami do małych założeń ogrodowych. Podłoża, w których rosną badane paprocie, znacznie różnią się właściwościami, szczególnie ich ph (tab. 3). W warstwie (A 1 ), w której znajduje się cała masa korzeni, jest ono alkaliczne tam gdzie rosną zanokcice skalna i murowa oraz języcznik zwyczajny i paprotnik kolczysty ph waha się od 7,4 do 7,8. Wyraźnie mniejsze ph stwierdzono w glebie, na której rosły długosz królewski, podrzeń żebrowiec i paprotka zwyczajna od 3,7 do 5,5. Pozostałe gatunki rosły w lekko kwaśnej ziemi, o ph od 5,6 do 6,5. Zanokcice i podejźrzon rosły na stanowiskach pozbawionych ściółki. Pozostałe gatunki rosły na ściółce, której ph było zbliżone do ph występującego w glebie. Zawartość materii organicznej w glebie była mniejsza niż w ściółce i wahała się od 6% na stanowisku długosza królewskiego do 51% w podłożu, gdzie rósł podejźrzon księżycowy. Pomiary natężenia oświetlenia (tab. 3) wykazały dużą tolerancję na ten czynnik zanokcic murowej i skalnej, pióropusznika strusiego oraz paprotnika kolczystego. Minimalne natężenie wahało się od 3 do 9%, a maksymalne od 82 do 100% pełnego oświetlenia. Gatunkami cieniolubnymi okazały się zanokcica zielona i podrzeń żebrowiec. Ich minimalne i maksymalne oświetlenie mieściło się w przedziale od 1,6 do 18,4% pełnego oświetlenia. Skąpe oświetlenie znoszą języcznik zwyczajny i paprotka zwyczajna (2,0-3,6%); oświetlenie maksymalne nie przekracza 40-58% pełnego oświetlenia. Dane dotyczące długosza królewskiego świadczą o światłolubności tego gatunku, ale nie mogą być one w pełni wiarygodne, gdyż pomiary wykonano tylko na jednym stanowisku. Wnioski 1. W badanym rejonie znaleziono najliczniejsze stanowiska zanokcicy murowej i skalnej (odpowiednio osiem i dziewięć), najrzadszymi gatunkami były długosz królewski i podejźrzon księżycowy. 2. Wśród badanych okazów można wyróżnić trzy grupy wielkości roślin: wysokie długosz królewski i pióropusznik strusi, średnie podrzeń żebrowiec, języcznik zwyczajny i paprotnik kolczysty, niskie podejźrzon księżycowy, zanokcice murowa, zielona i skalna oraz paprotka zwyczajna.
164 A. Pindel, Z. Pindel 3. Najmniejsze wymagania odnośnie do zasobności gleby w materię organiczną, tj. poniżej 10%, mają podrzeń żebrowiec i długosz królewski. 4. Wyodrębniono trzy grupy paproci: wymagające podłoża alkalicznego zanokcice murowa, skalna, języcznik zwyczajny i paprotnik kolczysty, lekko kwaśnego pióropusznik strusi, podejźrzon księżycowy i zachyłka zielona oraz kwaśnego długosz królewski, podrzeń żebrowiec i paprotka zwyczajna. 5. Gatunkami tolerancyjnymi wobec warunków świetlnych są zanokcice murowa i skalna, pióropusznik strusi, paprotnik kolczysty i podejźrzon księżycowy, wybitnie cieniolubnymi zanokcica zielona i podrzeń żebrowiec, a znoszącymi skąpe oświetlenie (około 50% pełnego) języcznik zwyczajny i paprotka zwyczajna. Literatura Chodań J., Grzesiuk W., Mirowski Z. (1984): Zarys gleboznawstwa i chemii rolnej. PWN, Warszawa. Kosiba P., Mróz L., Sarosiek J. (1991): Ocena warunków siedliskowych wstępnym zadaniem w czynnej ochronie gatunkowej roślin. Prądnik, Pr. Mater. Muz. Szafera 3: 23-29. Pindel Z. (2002): Rodzime gatunki bylin możliwości zastosowań i ochrony. W: Wieś polska współczesne przemiany i rozwój Zagroda w parku krajobrazowym. Ogólnopolska Konferencja Naukowa. Polski Klub Ekologiczny, Kraków 08.11.2002: 115-117. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. (2004). Dz.U. Nr 168, poz. 1764. SOIL AND LIGHT GROWTH CONDITIONS OF SELECTED FERN SPECIES IN HABITATS OF SOUTHERN POLAND Summary In 12 micro regions of Southern Poland, in natural habitats, were executed biometrical measurements of 10 rare or protected fern species in majority of decorative values. In the turf and soil the value of ph and the content of organic matter were marked. The light conditions in which plants grew were estimated defining minimum, average and maximum of their lighting. The studied species differ in size. Three groups were distinguished: low up to 19.9 cm, medium up to 44.1 cm and high 124 cm. The soil requirements were diverse, in peculiar to ph of ground. In alkaline (7.4-7.8) grew: Asplenium ruta-muraria, Asplenium trichomanes, Phyllitis scolopendium, Polystichum aculeatum, in subacid (5.6-6.5): Matteucia struthiopteris, Botrychium lunaria, Asplenium viride, and in acid (3.7-5.5): Osmunda regalis, Blechnum spicant, Polypodium vulgare. Ferns light requirements are diverse too. Extremely tolerant are: Asplenium ruta-muraria, Asplenium trichomanes, Matteucia struthiopteris, Polystichum aculeatum, Botrychium lunaria. To extremely photophobic they belong: Asplenium viride, Blechnum spicant. They grow in half- -reduced full lighting: Phyllitis scolopendium and Polypodium vulgare.