Mgr Nina Anna Trzaska Dyftongi w języku greckim. Historyczne zmiany fonologiczne 0. Wstęp. Termin dyftong pochodzi z greki δίφθογγος i oznacza coś, co jest dwubrzmiące, posiada dwa dźwięki. Polskim zamiennikiem tego pojęcia jest dwugłoska. Dyftong to połączenie o charakterze tautosylabicznym samogłoski i sonantu o nierównomiernym przebiegu artykulacyjnym (Jurewicz, 1992: 39). Charakterystyczną cechą dwugłosek jest to, że mają cechy pojedynczej samogłoski, ale są słyszalne jako dwa dźwięki (Auerbach, Golias, 2000: 18). Profesor Oktawiusz Jurewicz wymienia procesy fonetyczne, które wzbogaciły język grecki o nowe dyftongi. Są to: zanik digammy lub jej wokalizacja, zanik interwokalicznego σ, zanik sekwencji spółgłosek, skrócenie samogłoski długiej, kraza, dysymilacja spółgłosek płynnych, epenteza wokaliczna (Jurewicz, 1992: 39). W języku greckim istnieją dwa rodzaje dyftongów krótkie, czyli właściwe i długie, nazywane również niewłaściwymi. Ich cechą wspólną jest to, że drugą składową dyftongu, sonantem, jest zawsze litera υ lub ι (ι jest bardziej zamknięta), co pozwalało na stworzenie trzynastu dwugłosek siedmiu z ι (ᾰι, ει, οι, υι, ᾱι ᾳ, ηι ῃ, ωι ῳ) oraz sześciu z υ (ᾰυ, ᾱυ, ευ, ηυ, ου, ωυ) (Marchewka, 2005: 41). Oczywiście, niektóre dyftongi miały charakter jedynie lokalny i nie przetrwały w języku. We współczesnym języku greckim występuje siedem samogłoskowych połączeń literowych pochodzących z czasów starożytnych (αι, ει, οι, αυ, ευ, ου, υι). Przez wieki uległy wielu przemianom zostały zniwelowane różnice w długości ich brzmień, nastąpiła ich monoftongizacja, konsonantyzacja oraz uległy wpływom itacyzmu. Monoftongizacja to proces fonetyczny, który polega na przekształceniu się dwugłosek w głoski pojedyncze monoftongi (Jurewicz, 1992: 40). Oznacza to, że dyftong, który stanowił złożenie dwóch głosek, zaczyna być wymawiany za pomocą jednego dźwięku. Przykładami tego zjawiska są: αι, ει, οι, ου. Konsonantyzacja polega na przekształceniu się samogłoski w spółgłoskę (Jurewicz, 1992: 43). Taki proces przebiegł w dyftongach αυ (/au/ > /av/ lub /af/) oraz ευ (/eu/ > /ef/ lub /ev/). Oznacza to, że drugi element dyftongu, czyli samogłoska υ, zmienił brzmienie i przekształcił się z samogłoski /u/ w spółgłoskę /f/ bądź /w/. Itacyzm to proces fonetyczny, który polega na przekształceniu dźwięku głoski bądź dyftongu w /i/ (Jurewicz, 1992: 36). Początkowo był związany z zamianą wymowy η, która z ety stała się itą (jej pierwotne brzmienie to /e/, ale zwęziło się w /i/). Itacyzm objął jednak i inne dźwięki, również wymowę dyftongów. Przykłady: ει, οι, ηι, υι. Dodatkowo, warto zauważyć, że po tym, jak dawne dyftongi zmieniły się w monoftongi, język grecki wykształcił nowe dwugłoski αη = /aj/, αϊ = /aj/, οη = /o j/, οϊ = /o j/ (Triandafillidis, 1997, Saloniki). W podręczniku Alpheusa Crosby ego zamieszczona jest tabela opisująca tzw. wokalną moc (vocal power) krótkich samogłosek oraz dyftongów (Crosby, 1844: 31). Każda samogłoska ma
przyporządkowaną liczbę, która ukazuje wartość jej mocy. Najbardziej zamknięta z nich, ῐ, ma moc równą 1, wartość ῠ to 2, ε oraz ǀοǀ = 3, a ᾰ, najbardziej otwarta z nich wszystkich, ma wartość 4. Gdy samogłoska jest długa ( czyli: ᾱ, η, ω, ῡ), jej wartość zostaje podwojona (skoro wartość ᾰ = 4, to wartość ᾱ = 4 x 2, więc wartość ᾱ = 8). Wartość dyftongu to suma wartości jego elementów (skoro wartość ε = 3, a wartość ῠ = 2, to wartość dyftongu ευ = 3 + 2, więc wartość ευ = 5). Na tej podstawie można przyrównać wartość oryginalnego brzmienia dyftongu oraz wartość tego samego dyftongu we współczesnej wymowie greckiej (np. wartość pierwotna dyftongu αι = 4 + 1 = 5, współcześnie ten dyftong jest wymawiany jako /e/, więc ma wartość ε = 3). W wyniku otrzymujemy wartość redukcji mocy (wartość redukcji dyftongu αι = 5 3 = 2). Jako podsumowanie, przy omawianiu poszczególnych dwugłosek, w tabeli zostaną podane nazwy procesów, które miały wpływ na historyczne zmiany brzmienia dyftongu, obliczone wartości ich mocy (pierwotnej i końcowej) oraz redukcja. Należy jeszcze pamiętać o kilku zasadach obowiązujących w pisowni języka greckiego. Jeśli akcent pada na dyftong, należy zapisać jego znak nad drugim elementem dwugłoski. Gdy wyraz starogrecki zaczyna się od dyftongu, należy umieścić znak przydechu nad drugim komponentem (Borowska, 2007: 18). W przypadku, gdy samogłoski, które składają się na dyftong powinny być wymawiane oddzielnie, trzeba zaznaczyć to, stawiając nad literą υ lub ι znak dierezy, czyli dwie kropki (ϊ, ϋ) (Auerbach, Golias, 2000: 19). 1.0. Dyftongi krótkie (właściwe) Dwugłoski krótkie (gr. κύριαι) nazywane były również przez greckich gramatyków eufonicznymi (czyli dobrze brzmiącymi). Najprościej mówiąc, dyftongi właściwe, to takie, które mają krótki pierwszy element samogłoskowy. Oznacza to, że wymowa obu składowych jest równomierna, harmonijna. Do dwugłosek krótkich zaliczamy: αι, ει, οι, αυ, ευ, ου, υι. Aby wstępnie określić stabilność dyftongów, warto skorzystać z tzw. trójkąta samogłoskowego Benniego. Im dalej poszczególne głoski są od siebie położone, tym dłużej się utrzymuje dwugłoska z nich złożona. Gdy elementy dyftongu mają duży stopień rozwarcia (np. jak w αι, gdzie α jest głoską niską, a ι wysoką), tym bardziej prawdopodobna jest dłuższa egzystencja dyftongu. Natomiast dwugłoska, na którą składają się samogłoski, które według diagramu cechuje podobny stopień rozwarcia (np. jak w przypadku υι), ulega szybszej monoftongizacji. Na koniec, trzeba zaznaczyć, że brzmienie pierwotne dyftongów jest tak naprawdę nieznane, badacze starali się je odtworzyć na podstawie inskrypcji. Wiele z dyftongów było już udokumentowane za pomocą pisma linearnego czy sylabariusza cypryjskiego. Czas zachodzenia zmian w wymowie dwugłosek jest również określany na podstawie grafii np. jeśli pojawia się podwójna pisownia wyrazów zawierających jakąś dwugłoskę (np. αυ zostaje zapisywane również jako αβ) można założyć, że jest to następstwem zmiany w wymowie (tu: konsonantyzacji) tego dyftongu (Jurewicz, 1992: 43).
1.1 Dyftong ει Dyftong ει, według tabeli zawartej w książce Gramatyka języka greckiego, był wymawiany we wczesnej wymowie jako /ei/, w wymowie Nowego Testamentu jako /i/, w wymowie tradycyjnej jako /ei/ lub /ai/, by przekształcić się w /i/ w wymowie współczesnej (Rosłon, 1990: 32). Wczesna monoftongizacja dwugłoski wynikała z faktu, że obie jej składowe miały podobną szerokość rozwarcia. I tak dyftong (poświadczony przez grafię w sylabariuszu cypryjskim) już na przełomie VII i VI wieku przed naszą erą został przekształcony w dialekcie korynckim w e długie ścieśnione. Nie inaczej ten proces przebiegał w dialektach jońskim i attyckim, tyle, że monoftongizacja przebiegła nieco później VI/V wiek. Następnie, ok. V w. p.n.e., dyftong wyewoluował w i długie (można ten fakt prześledzić na podstawie dialektu beockiego). To natomiast przywiodło do sprowadzenia dźwięku do /i/. Współczesny język grecki przejął to ostatnie stadium, zachowując, rzecz jasna, grafię historyczną (Jurewicz, 1992: 40-41). Dyftong ει w transliteracji łacińskiej zostawał zwykle zapisywany jako ei oraz i (Nilus) (Kühner, 1844: 18), w języku angielskim również przyjmuje taką formę (mowa tu o wyrazach rdzeniem greckim, jak eiconometer, icon) (Nybakken, 1959: 58), a w języku polskim raczej jest zapisywany literą i (chiromancja, ikonografia) (Borowska, 2000: 366, 379). monoftongizacja, itacyzm ǀειǀ = 3 + 1 = 4 ǀειǀ = ǀιǀ = 1 4 1 = 3 1.2. Dyftong αι (ᾰι) Dwugłoska αι, posiłkując się tabelą dotyczącą wartości samogłosek i dwugłosek w rozwoju historycznym, we wczesnej wymowie brzmiała /ai/ (oraz /əi/), w nowotestamentowej już miała wartość /e/, co przeszło do greki współczesnej, jednak w wymowie tradycyjnej powraca się do dźwięków /ai/, /ei/ (Rosłon, 1990: 32). Dyftong ten charakteryzuje duży stopień rozwarcia obu jego składowych α jest głoską wymawianą najszerzej (jest najbardziej otwarta), zaś ι to sonant o największym stopniu zwężenia. Jest to powód utrzymania się dwugłoski w dialekcie jońskim i attyckim przez cały czas ich samodzielnego bytowania. Zmiana wymowy αι w αε, wynikająca z rozszerzenia ι pod wpływem α, nastąpiła najwcześniej w dialekcie beockim, ponieważ już w V wieku p.n.e. Następnie, zaszedł proces asymilacji obu głosek stanowiących dyftong, wobec czego αε zaczęło się przemieniać w głoskę /e/ (zapisywane za pomocą η lub ε). Mieszanie się tych głosek nastąpiło około II wieku p.n.e., o czym świadczy ortografia zachowanych papirusów. Pełna monoftongizacja dokonała się w czasach bizantyjskich. Sposób odczytywania dyftongu αι jak ε przeszedł do języka nowogreckiego przy zachowanej pisowni (Jurewicz, 1992, 40). Tak ujęty proces przemiany: /ai/ /ae/ /e/, jest oczywiście zapisem uproszczonym w dialekcie eolskim zarejestrowano formy oboczne dyftongu, które świadczą o zaniku drugiej jego składowej: αι więc przekształciło się w α. Taka też pisownia występuje na inskrypcjach z III w. p.n.e (Jurewicz, 1992, 40). Dodatkowo, w języku attyckim (V w. p.n.e.) można zauważyć zamianę αι w α przed samogłoskami /e, i/ (Rosłon, 1990: 38).
Transliteracja łacińska przekłada dwugłoskę αι jako ae (Phaedrus) (Kühner, 1844: 18), w języku angielskim mamy do czynienia częściej z zapisem e (sphere, aesthetic) (Nybakken, 1959: 58), w języku polskim funkcjonuje raczej zapis e (pedagog, anestetyk) (Borowska, 2000: 389, 371). monoftongizacja ǀαιǀ = 4 + 1 = 5 ǀαιǀ = ǀεǀ = 3 5 3 = 2 1.3. Dyftong οι We wczesnej wymowie ten dyftong prawdopodobnie brzmiał /ɔi/, w języku Nowego Testamentu /ɔi/ i być może /i/, w wymowie tradycyjnej nadal zachowano /ɔi/, ale w języku nowogreckim (na wskutek itacyzmu) jest wymawiany jako /i/ (Rosłon, 1990: 32). Z powodu dość dużej różnicy rozwarcia składowych dwugłoski proces ich asymilacji był znacznie utrudniony. Pierwsze znane zmiany w tym dyftongu nastąpiły w V w. p.n.e. w mieście beockim Tanagra. Polegały one na przekształceniu οι w οε (ι uległo rozszerzeniu w ε). Pomimo lokalnego charakteru zmiany, ok. 250 r. p.n.e. w dialekcie beockim oraz w III/II wieku w dialekcie kreteńskim nastąpiło dalsze uproszczenie, dyftong został sprowadzony do dźwięku /ū/, zapisywanego za pomocą υ. W dialekcie attyckim ta zmiana zaszła dopiero w drugiej połowie III wieku naszej ery, natomiast w kojné hellenistycznej ok. połowy II w. p.n.e. Kolejne uproszczenie zaszło już w czasach bizantyjskich, w VII wieku οι, przekształcone w υ, zmienia się w ι. W języku nowogreckim obowiązuje wymowa /i/ przy zachowaniu grafii odpowiadającej historycznej (Jurewicz, 1992: 41-42). W łacinie dyftong ten figurował jako oe (Boeotia) (Kühner, 1844: 18), w języku angielskim bardzo rzadko przyjmuje tę formę, popularniejszym zapisem jest e (economy, dawniej oeconomy) (Nybakken, 1959: 58), w polskim przyjął się jako e (ekologia). monoftongizacja, itacyzm ǀοιǀ = 3 + 1 = 4 ǀοιǀ = ǀιǀ = 1 4 1 = 3 1.4. Dyftong αυ Brzmienie tego dyftongu przez długi czas pozostawało niezmienne w wymowie wczesnej, w języku Nowego Testamentu i w wymowie tradycyjnej odczytuje się go jako /au/. Dopiero w grece współczesnej mamy do czynienia z wymową /af/ i /av/ (Rosłon, 1990: 32). Oczywiście, taki zapis to znów duża generalizacja pomimo dużej różnicy w rozwarciu głosek, z których się składała, nie było mowy o utrzymaniu pierwotnego dźwięku. Już w III/II w. p.n.e. w dialekcie beockim można odnaleźć ślady zmiany artykulacji, które polegały na przeistoczeniu /u/ w /v/ (świadczyło o tym pomieszanie w pisowni αυ i αβ). W grece z terytorium Egiptu taka zmiana nastąpiła w II w. p.n.e. Wiadomo jednak, że te zmiany miały charakter raczej lokalny w dialekcie jońskim i attyckim wymowa pozostała bez zmian do końca epoki klasycznej. Pełna konsonantyzacja dokonała się dopiero w XIII/XIV w. n.e. i przeszła do greki współczesnej. Wymowa różni się w zależności od następującej po dyftongu głoski przy głosce bezdźwięcznej obowiązuje wymowa /af/, a przy dźwięcznej /av/ (Jurewicz, 1992: 43).
W transliteracji łacińskiej dyftong przekształcony zostaje w au, jak w słowie Glaucos (Kühner, 1844: 18). Podobnie w językach współczesnych, w wyrazach zawierających rdzenie greckie z dyftongiem αυ, można zauważyć przeważające jego odczytanie jako au (autochton, dinozaur) (Borowska, 2000: 364, 400). konsonantyzacja ǀαυǀ = 4 + 2 = 6 ǀαυǀ = ǀαǀ = 4 6 4 = 2 1.5. Dyftong ευ We wczesnej wymowie dyftong ten był prawdopodobnie wymawiany jako /eu/, w wymowie nowotestamentowej figurował jako /eu/ bądź, być może, jako /ev/. W wymowie tradycyjnej odczytujemy go jako /eu/ lub /iu/, a w nowogreckiej jako /ev/ i /ef/ (Rosłon, 1990: 32). Składowe dwugłoski miały dość znaczną różnicę w rozwarciu, przez co jej brzmienie nie było teoretycznie podatne na zmiany, co widać w dialektach jońskim i attyckim. Ulegało jednak wielu lokalnym przemianom w dialekcie kreteńskim dyftong ten przeistoczył się w ου, co świadczyło o zaokrągleniu się pierwszej składowej pod wpływem drugiej. W dialekcie jońskim natomiast sporadycznie występował zapis εο, który sugerował rozszerzenie się drugiego elementu pod wpływem pierwszego. Podobnie jak w przypadku dwugłoski αυ, konsonantyzacja drugiej składowej /u/ w /v/ miała miejsce w dialekcie beockim w III/II w. p.n.e. To samo zjawisko zaszło też w grece bizantyjskiej i przetrwało w wymowie nowogreckiej. Wymowa dyftongu waha się pomiędzy /ev/ a /ef/, analogicznie jak w przypadku αυ (Jurewicz, 1992: 43-44). Warto zwrócić uwagę na jeszcze jedną właściwość dyftongu ευ, a mianowicie na jego wymianę na αυ po głosce ρ. Jak zauważył Józef Wiesław Rosłon, taka tendencja jest dosyć popularna w Nowym Testamencie (Rosłon, 1990: 39). Oktawiusz Jurewicz natomiast przypisuje tę kwestię kilku dialektom arkadyjskiemu, delfickiemu, elejskiemu. Zauważa, że dzieje się to na początku wyrazów po spółgłoskach płynnych nie tylko po ρ, ale również po λ (Jurewicz, 1992: 44). W wyrazach z rdzeniem greckim dwugłoska ευ zwykle ma postać eu (Eurus, euthanasia, neurologia) (Kühner, 1844: 18; Nybakken, 1959: 58; Borowska, 2000: 386); choć pojawia się jej zapis również pod postacią ew (anewryzm, newralgia) (Borowska, 2000: 386). konsonantyzacja ǀευǀ = 3 + 2 = 5 ǀευǀ = ǀεǀ = 3 5 3 = 2 1.6. Dyftong ου Dwugłoska ου tylko we wczesnej grece była wymawiana jako /ɔu/, w wymowie w Nowym Testamencie oraz w wymowach tradycyjnej i współczesnej brzmi już jako /u/ (Rosłon, 1990: 32). O wczesnej, odmiennej wymowie tego dyftongu można się dowiedzieć na podstawie zachowanych inskrypcji w dialekcie cypryjskim i kreteńskim. Oba jego elementy charakteryzował podobny stopień rozwarcia, co zadecydowało o szybkiej monoftongizacji. Już na przełomie VII i VI wieku p.n.e. w dialekcie korynckim ου stanowiło zapis nie tylko wspomnianej dwugłoski, ale i głoski pośredniej w brzmieniu pomiędzy o- długim a u- długim
o- długie ścieśnione. Znaczy to, że wartość fonetyczna obu głosek była jednakowa. W dialektach jońskim i attyckim, w których istniał odmienny zapis tych dźwięków, ujednolicenie miało miejsce ok. V wieku p.n.e. We wszystkich dialektach i kojné hellenistycznej oraz rzymskiej nastąpiła analogiczna przemiana poświadcza to łacińska transliteracja greckich wyrazów. Ten stan rzeczy został przejęty przez grekę bizantyjską i współczesną (Jurewicz, 1992: 44-45). Warto zaznaczyć, że według podręcznika Grammar of the Greek language, for the use of high schools and colleges, ου zalicza się do dwugłosek jedynie z powodu złożenia z dwóch samogłosek (Kühner, 1844: 18). W innych językach ów dyftong zachował się jako ou lub, po prostu, u uryna, acoustics, Musa (Nybakken, 1959: 58; Kühner, 1844: 18). monoftongizacja ǀουǀ = 3 + 2 = 5 ǀουǀ = ǀυǀ = 2 5 2 = 3 1.7. Dyftong υι Dwugłoska zapisywana jako υι początkowo była prawdopodobnie wymawiana jako /ui/, by w wymowie nowotestamentowej i tradycyjnej przekształcić się w /wi/ (Rosłon, 1990: 32). W języku nowogreckim ten dyftong właściwie przestał funkcjonować (wyjątkiem jest jednak np. wyraz υιοθετώ usynawiam). Dwugłoska ma szczególną budowę, ponieważ składa się z dwóch samogłosek, które są niemal w takim samym stopniu zamknięte. Z tegoż powodu uległa monoftongizacji (przekształciła się w υ) już w VII w. p.n.e. Pisownia wielu wyrazów zawierających tę dwugłoskę uległa zmianie υι zmieniało się w υ, υει, ουι. W czasach bizantyjskich natomiast dodatkowo uprościła się wymowa /i/. Taki stan przeszedł do języka nowogreckiego (Jurewicz, 1992: 42-43). W transliteracji łacińskiej dwugłoska υι przyjmuje formę iy: Ilithyia (Kühner, 1844: 18). 2.0. Dyftongi długie (niewłaściwe) Dyftongi długie gr. καταχρηστικαί. Dwugłoski te składają się z elementów samogłoskowych o nierównomiernym brzmieniu pierwszy z nich jest długi, a drugi krótki. Takie zestawienie prowadziło do kakofonii. Dyftongi niewłaściwe charakteryzowały się niewielką trwałością. Do dwugłosek długich zaliczają się ᾱι ᾳ, ηι ῃ, ωι ῳ, ηυ (Jurewicz, 1992: 45; Marchewka, 2005: 41; Rosłon, 1990: 31). Jak przekazuje Raphael Kühner brzmienie tych dwugłosek brzmiało raczej jak istniejąca na początku dwugłoski samogłoska długa, a ι miało jedynie delikatny wydźwięk. Długa głoska dominowała, determinowała brzmienie złożenia (Kühner, 1844: 18). Według Oktawiusza Jurewicza język grecki zyskał dyftongi długie na wskutek procesu kontrakcji. Ten sam autor opisuje dwa sposoby uproszczenia dwugłosek niewłaściwych: 1) zanik krótkiego (drugiego) elementu, co prowadziło do monoftongizacji (na zasadzie: ᾱι zostaje sprowadzone do ᾳ, które zostaje odczytane jako /ā/); 2) Skrócenie pierwszego elementu (na zasadzie: η w dyftongu ηι zostaje skrócona i przybiera formę ε; mianowicie: ηι ει).
Niegdyś jedynym zapisem ι w dyftongach długich był zapis iota adscriptum, w którym ι była na równi z zapisem głoski długiej (ᾱι, ηι, ωι). Zapis typu iota subscriptum pochodzi z XII w. n.e., z minuskuły bizantyjskiej (ᾱι ᾳ, ηι ῃ, ωι ῳ) (Jurewicz, 1992: 45; Rosłon, 1990: 39-40). Ze względów metrycznych w poezji zostaje zachowana wartość fonetyczna dyftongów długich (Jurewicz, 1992: 46). Bibliografia Auerbach, Marian; Golias, Marian (2000): Gramatyka grecka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Borowska, Małgorzata (2000): Μπαρμπαγιώργος. Książka do nauki języka nowogreckiego. Warszawa: Wiedza Powszechna. Borowska, Małgorzata (2007): Μορμολύκε. Książka do nauki języka starogreckiego. Warszawa: OBTA, Wiedza Powszechna. Crosby, Alpheus (1844): A grammar of the Greek language, part first: a practical grammar of the Attic and common dialects, with the elements of general grammar. Boston: James Munroe and Company. Jurewicz, Oktawiusz (1992): Gramatyka historyczna języka greckiego. Fonetyka Fleksja. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Kühner, Raphael (1844): Grammar of the Greek language, for the use of high schools and colleges. Nowy Jork: Allen, Morrill and Wardwell. Marchewka, Anna (2005): Podstawy historii i gramatyki historycznej języka greckiego. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. Nybakken, Oscar Edward (1959): Greek and Latin in scientific terminology. Ames: Iowa State College Press. Rosłon, Józef Wiesław L. (1990): Gramatyka języka greckiego. Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej. Triandafilidis, Manolis A. (1997): Mała gramatyka nowogrecka. Saloniki: Uniwersytet im. Arystotelesa w Salonikach.