PODRĘCZNIK: INNOWACYJNA METODA WSPARCIA OSÓB CHORUJĄCYCH PSYCHICZNIE W WIEKU 15 25 LAT 1
Podręcznik opracowany na zlecenie Fundacji Inicjatyw Menedżerskich w ramach projektu współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, Program Operacyjny Kapitał Ludzki, Priorytet VII Promocja integracji społecznej Działanie 7.1 Rozwój i upowszechnienie aktywnej integracji, Poddziałanie 7.1.1 Rozwój i upowszechnienie aktywnej integracji przez ośrodki pomocy społecznej przez zespół redakcyjny w składzie: Anna Bielak prof. zw. dr hab. nauk med. Andrzej Czernikiewicz Monika Madejska lek. med. Artur Kochański Iwona Paprota Paweł Prokop Lublin 2015 2
SPIS TREŚCI WPROWADZENIE 4 CHARAKTERYSTYKA METODY WSPARCIA 5 Istota innowacji 6 Cele innowacji 7 Grupy docelowe 8 METODYKA PRACY OPIEKUNA 9 Przygotowanie terapeutów do roli opiekunów 9 Nawiązanie kontaktu z osobą chorującą 13 Konsultacja rodzinna 14 Spotkanie opiekun-lekarz-osoba chorująca 15 Rozpoczęcie procesu aktywizacji 15 Wybór ścieżki wsparcia 17 ETAP I: SZYBKA INTERWENCJA 20 Kontakt z lekarzem prowadzącym 21 Diagnoza potencjału chorego we współpracy z rodziną 22 Diagnoza zasobów dla osób chorujących o poziomie intelektualnym w normie 23 Diagnoza zasobów dla osób o obniżonym potencjale intelektualnym 28 Zestaw narzędzi do diagnozy z udziałem rodziny 30 Scenariusze postępowań 32 ETAP II: PROJEKTOWANIE 34 Narzędzia pracy opiekuna 35 Spotkanie opiekuna z rodziną 37 Zdefiniowanie osób i instytucji wspierających 37 Opracowanie szczegółowego planu działania 37 ETAP III: DZIAŁANIE 38 Sesje coachingowe z podopiecznym 39 Rozwijanie kompetencji podopiecznego 39 Koordynacja współpracy z instytucjami 41 ETAP IV: KOREKTA 43 PODSUMOWANIE 45 WYKAZ ZAŁĄCZNIKÓW 46 3
WPROWADZENIE Niniejszy podręcznik został opracowany w ramach projektu Przyjazny Świat realizowanego przez Fundację Inicjatyw Menadżerskich w partnerstwie z Lubelskim Stowarzyszeniem Ochrony Zdrowia psychicznego w Lublinie. Celem głównym projektu jest wzrost aktywności zawodowo-społecznej osób chorych psychicznie w wieku 15 25 lat z terenu województwa lubelskiego poprzez opracowanie i zastosowanie innowacyjnej metody wsparcia opartej na zindywidualizowanym podejściu i ścisłej współpracy na linii chory-opiekun-lekarz-rodzina. Głównym założeniem nowego rozwiązania jest profesjonalne przygotowanie terapeutów z Powiatowych Ośrodków Wsparcia, Środowiskowych Domów Samopomocy i Domów Pomocy Społecznej do roli opiekuna młodej osoby chorującej. Opiekun, korzystając z narzędzi zawartych w niniejszym opracowaniu, będzie prowadził proces zindywidualizowanego wsparcia podopiecznego oraz współpracował z lekarzem psychiatrą i rodziną osoby chorującej. Zadaniem opiekuna jest również koordynowane współpracy wszystkich osób oraz instytucji uczestniczących w aktywizacji społeczno-zawodowej młodego człowieka. Metoda zakłada również zaangażowanie w proces aktywizacji osób z najbliższego otoczenia chorującego osób bliskich, nauczycieli, wychowawców, a także instytucji, które mogą udzielić wsparcia w obszarze aktywności zawodowej chorego pośredników pracy oraz potencjalnych pracodawców. Niniejszy podręcznik zawiera szczegółowy opis nowej metody wsparcia osób chorujących psychicznie wraz z zestawami narzędzi dla bezpośrednich użytkowników produktu, jakimi są terapeuci z POW, ŚDS, DPS. Materiał krok po kroku pokazuje na czym polega praca opiekuna z podopiecznym oraz współpraca opiekuna z osobami zaangażowanymi w aktywizację młodej osoby chorującej: rodziną oraz lekarzem prowadzącym. W opracowaniu omówione zostały również działania towarzyszące nowej metodzie wsparcia dotyczące w szczególności edukacji oraz informacji skierowanej do przedstawicieli instytucji zaangażowanych w aktywizację młodej osoby chorującej: nauczycieli, pracowników urzędów pracy, pracowników pomocy społecznej oraz pracodawców. Podręcznik wraz załącznikami został opracowany z myślą o terapeutach wchodzących w rolę opiekunów osoby chorującej psychicznie. Zawiera pełny zakres wiedzy oraz narzędzi, jakie niezbędne są do przeprowadzenia młodej osoby z zaburzeniami przez proces jej integracji społeczno-zawodowej. 4
CHARAKTERYSTYKA METODY WSPARCIA Innowacyjność proponowanego podejścia polega na zmianie metod wspierania osób chorych psychicznie w obszarze ich aktywizacji zawodowo-społecznej. Dziś młoda chora osoba w momencie pojawienia się pierwszych objawów kwalifikowana jest przede wszystkim do leczenia medycznego. Niejednokrotnie choroba uniemożliwia jej dalszą naukę i tym samym przekreśla szansę na funkcjonowanie na rynku pracy. Trudną sytuację pogarszają jeszcze negatywne skutki zażywania leków, często brak oparcia w rodzinie i izolacja społeczna chorych. W zgodnej opinii lekarzy psychiatrów działania aktywizujące przychodzą zbyt późno aby przywrócić chorego po okresie leczenia do codziennego życia. Cytując opinie specjalistów należy stwierdzić, iż przyczyną takiej sytuacji jest z jednej strony brak paralelności terapii medycznej i działań aktywizujących, z drugiej zaś, deficyt spójnych, regularnych i kompleksowych mechanizmów pomocy osobom chorującym psychicznie, która rozpoczynałaby się już w momencie pojawienia się pierwszych objawów choroby. Dlatego też jednym z fundamentów proponowanego przez nas rozwiązania jest ścisła współpraca pomiędzy lekarzem psychiatrą a osobą wspierającą chorego w codziennym życiu, polegająca m.in. na wspólnym opracowaniu scenariuszy postępowania, ustaleniu momentu rozpoczęcia aktywizacji, konsultowaniu kolejnych etapów reintegracji i aktywizacji. Drugim filarem innowacji jest przygotowanie terapeutów środowiskowych z POW, ŚDS, DPS do roli stałego opiekuna osoby chorej psychicznie. Przygotowanie to opiera się na dostarczeniu wszechstronnej wiedzy na temat podstaw psychiatrii, coachingu, projektowania ścieżki edukacyjno-zawodowej, rozwoju zasobów ludzkich. Wybór pracowników POW, ŚDS, DPS jest nieprzypadkowy, bowiem chorzy spędzają tam wiele czasu, traktują ośrodki jak drugi dom. Ważne jest więc aby proces aktywizacji przebiegał w środowisku znanym, w którym chorzy czują się dobrze i bezpiecznie. Trzeci element innowacji to regularna, systematyczna i spójna praca opiekuna z chorym aż do osiągnięcia pożądanych rezultatów, jakie wspólnie ustala terapeuta i jego podopieczny. Pierwszym i zarazem bardzo istotnym krokiem w procesie aktywizacji jest przeprowadzenie w oparciu nowatorskie narzędzia diagnozy badającej zasoby osobowe, talent, umiejętności działaniowe, system reprezentacji, rodzaje inteligencji osób chorych. Następnie w oparciu o wyniki terapeuta wspólnie z chorym przystępuje do procesu planowania przyszłości zawodowej i społecznej. Kolejny krok - to wcielenie tego planu w życie (np. pomaga w znalezieniu pracy, współpracuje z powiatowym urzędem pracy, współpracuje z nauczycielem, z rodziną, pomaga w zdobyciu kwalifikacji, monitoruje postępy działania chorego). Ważnym elementem w procesie pracy z chorym jest ocena podjętych działań i opracowanie planu naprawczego w przypadku ewentualnych niepowodzeń. 5
Istota innowacji Omawiając istotę innowacji należy wskazać na kluczowe różnice pomiędzy proponowanym rozwiązaniem a dotychczasową praktyką: Pierwsza różnica polega na ścisłej współpracy opiekuna i lekarza w procesie aktywizacji chorego. Dzięki temu proces ten jest regularny i nieprzerwany, może po konsultacji z lekarzem odbywać się nawet w okresie progresji choroby. Jednocześnie opiekun pilnuje i motywuje chorego aby kontynuował leczenie farmakologiczne (bardzo często zdarza się, że chorzy nie chcą brać leków, robią to nieregularnie, nie pilnują kontrolnych wizyt lekarskich, co wiąże się oczywiście z pogorszeniem stanu zdrowia). Dualizm terapii powoduje, iż łatwiej będzie mu wrócić do zdrowia i do normalnego funkcjonowania w społeczeństwie. Takie podejście stanowi przewagę nad dotychczasowymi rozwiązaniami. Druga różnica polega na przypisaniu choremu stałego opiekuna (terapeuty z POW, ŚDS, DPS), który będzie mu cały czas towarzyszył w procesie aktywizacji i reintegracji, będzie wspierał go w kontaktach ze światem zewnętrznym (nauczycielem, pośrednikiem pracy etc). Dzięki takiemu podejściu chory odzyskuje poczucie bezpieczeństwa, wie że jest osoba, która troszczy się o niego i może na nią liczyć. Jest to bardzo ważne w procesie aktywizacji, gdyż nierzadko zdarza się, że chorzy nie mają oparcia w rodzinach. Ważne jest aby opiekun i chory zaakceptowali siebie nawzajem. Dlatego też przed rozpoczęciem pracy odbędzie się rozmowa wstępna terapeuty, chorego i ewentualnie jego ustawowego opiekuna. W trakcie rozmowy terapeuta poinformuje o założeniach, korzyściach wynikających z zastosowania nowej metody wsparcia, opowie o zadaniach i obowiązkach stron. Na zakończenie rozmowy zostanie podjęta decyzja co do wspólnej pracy. Trzecia różnica tkwi w budowaniu przyszłości chorego w oparciu o wnikliwą diagnozę opartą na zasobach i w poczuciu własnej wartości i przyjaznego świata zewnętrznego. Takie podejście z kolei powoduje, iż rodzaj wsparcia jest skrajnie dopasowany do indywidualnych predyspozycji chorego i ma ogromne znaczenie dla motywowania chorego. Wartością dodaną innowacji jest dostarczenie wiedzy pracodawcom, nauczycielom, którzy pracują z młodzieżą zaburzoną psychicznie, pracownikom powiatowych urzędów pracy na temat metod postępowania i wspierania tej grupy społecznej. Wiedza ta pozwoli na przełamanie barier i stereotypów dotyczących chorych psychicznie. Innowacyjność produktu finalnego przejawia się również trzech przenikających się wzajemnie wymiarach: 6
Wymiar uczestnika projektu - produkt skierowany jest do grup docelowych, które wcześniej korzystały ze wsparcia, lecz działania pomocowe nie przyniosły pożądanego efektu. Osoby chore psychicznie w wieku 15-25 lat uczestniczą w różnych działaniach aktywizujących i reintegrujących. Nie deprecjonując ich znaczenia i wartości są to działania pojedyncze od projektu do projektu, realizowane w miarę bieżących potrzeb. Chorzy uczą się różnych umiejętności, zdobywają nowe kwalifikacje, biorą udział w warsztatach motywacyjnych i komunikacyjnych, ale w dalszym ciągu obserwujemy deficyt kompleksowej, spójnej i systematycznej pracy z chorym aż do skutku, tzn. wprowadzenia go na rynek pracy, utrzymania zatrudnienia, podjęcia lub kontynuacji nauki czy aktywnego funkcjonowania w życiu społecznym. Wymiar problemu projekt dotyczy znanego i ważnego obszaru w polityce władz centralnych i samorządowych, jakim jest aktywizacja chorych psychicznie. W polskim systemie prawnym istnieją takie regulacje jak: ustawa o ochronie zdrowia psychicznego czy Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego, w którym mowa o problemie integracji i aktywizacji zawodowej osób chorych psychicznie. W kompetencji władz samorządowych (powiatu) wymienione są takie zadania publiczne jak: wspieranie osób niepełnosprawnych (w tym z zaburzeniami psychicznymi), ochrona zdrowia, aktywizacja lokalnego rynku pracy i sprawowanie nadzoru nad Powiatowymi Ośrodkami Wsparcia. Problem aktywizacji chorych psychicznie jest znany i zbadany, jednakże dotychczas stosowane instrumenty pomocy nie pozwoliły na skuteczne jego rozwiązanie, o czym świadczy bardzo duża stopa bezrobocia przedstawicieli tej grupy społecznej i w dalszym ciągu obecne zjawisko marginalizacji i izolacji społecznej. Wymiar formy wsparcia w projekcie proponujemy zestaw nowych narzędzi, niestosowanych dotychczas w pracy z chorymi psychicznie, takich jak m.in.: zestaw do diagnozy osób 15-18 lat i 19-25 lat, scenariusze postępowań, zestawy ćwiczeń do sesji coachingowych, formularze zarządzania relacjami. Narzędzia te zostały ściśle dopasowane do specyfiki grupy docelowej. Cele innowacji Celem innowacji jest wzrost aktywności zawodowo-społecznej osób chorujących psychicznie w wieku 15-25 lat z terenu województwa lubelskiego poprzez zastosowanie nowatorskiej i zindywidualizowanej metody wsparcia. 7
Na cel główny składają się następujące cele szczegółowe: zwiększenie samodzielności i zdolności do funkcjonowania w życiu społecznozawodowym prze chorych psychicznie z województwa lubelskiego, nabycie unikatowej wiedzy przez użytkowników produktu z terenu woj. w zakresie nowatorskiej metody aktywizacji zawodowo-społecznej chorych psychicznie, nabycie wiedzy i kwalifikacji w obszarze wspierania chorych psychicznie 15-25 lat na rynku pracy i w życiu społecznym przez pracowników administracji pracy i pomocy społecznej promowanie idei dostępu do zatrudnienia osób chorym psychicznie wśród pracodawców województwa lubelskiego Rezultatem wdrożenia innowacji jest nowa jakość pracy terapeutów z POW, ŚDS, DPS oparta na ścisłej współpracy z lekarzami psychiatrii oraz ulepszony, zindywidualizowany oraz systematyczny procesem aktywizacji i reintegracji chorujących psychicznie w wieku 15-25 lat. Grupy docelowe Produkt skierowany jest do dwóch grup beneficjentów: użytkowników oraz odbiorców. Użytkownikami są terapeuci środowiskowi oraz psychiatrzy pracujący regularnie z osobami chorującymi psychicznie na terenie całego kraju. W wymiarze docelowym z elementów produktu finalnego - takich jak diagnoza zasobów lub scenariusze postępowań, skorzystają także pracownicy powiatowych urzędów pracy oraz instytucji pomocy społecznej. Materiały te są pomocne w procesie poszukiwania zatrudnienia bądź w realizacji zadań na rzecz osób chorujących psychicznie w ramach pomocy społecznej. Pracodawcy natomiast otrzymali podręcznik zawierający metodykę zarządzania potencjałem ludzkim. W wymiarze docelowy produkt może być zastosowany przez organizacje pozarządowe, które świadczą pomoc w zakresie reintegracji psychospołecznej osób z zaburzeniami psychicznymi. Osoby pracujące z chorymi z powodzeniem mogą zastosować cztery etapy aktywizacji i reintegracji. Odbiorcami w są wszystkie osoby chore psychicznie w wieku 15-25 lat w całym kraju. 8
METODYKA PRACY OPIEKUNA Nowa metoda wsparcia opiera się przede wszystkim na pracy terapeuty środowiskowego wchodzącego w rolę opiekuna młodej osoby chorującej psychicznie. Opiekun wspiera podopiecznego skrajnie zindywidualizowaną i regularną metodą pracy opartą o zasady coachingu. Opiekun, aby właściwie wypełnić swoje zadanie, musi wejść w bliską emocjonalną relację ze swoim podopiecznym. Inaczej długotrwały i żmudny proces wielowymiarowego wsparcia nie doprowadzi do oczekiwanych rezultatów. Z tego też powodu istnieje konieczność uzyskania od osoby chorującej zgody na pracę z danym terapeutą środowiskowym. Przygotowanie terapeutów do roli opiekunów Koncepcja roli opiekuna młodej osoby chorującej psychicznie związana jest ze specyficzną sytuacją młodego człowieka, którego osobisty rozwój i funkcjonowanie w rolach społecznych zostaje powstrzymane przez pojawiający się kryzys psychiczny. Kryzys ten obejmuje szereg składowych: objawy choroby: wytwórcze, ubytkowe, depresyjne, zaburzenia funkcji poznawczych, kryzys tożsamości i zaburzenia samooceny, dezintegrację życia rodzinnego, konsekwencje leczenia, w tym związane z hospitalizacją, utrudnienia w komunikacji oraz izolację społeczną, osłabienie zdolności do realizacji planów edukacyjnych i zawodowych. Koncepcja ta wiąże się także z modelem środowiskowej opieki psychiatrycznej, w którym poza oddziaływaniem na indywidualne (biologiczne i psychologiczne) funkcjonowanie pacjenta - istotną rolę odgrywa wzmocnienie jego zasobów środowiskowych i oparcia społecznego. W tym modelu opiekun osoby chorującej psychicznie uczestniczy w procesie zdrowienia pacjenta w ramach wielospecjalistycznego zespołu, koordynuje jego dostęp do różnorodnych placówek oraz podejmuje interwencje środowisku pacjenta. Zadaniem opiekuna młodej osoby chorującej psychicznie jest w szczególności: współudział w leczeniu osoby z zaburzeniami psychicznymi poprzez uczestnictwo w planowaniu i realizacji terapii w wymiarze indywidualnym i społecznym, prowadzenie stałej oceny jej postępów oraz wybór adekwatnych oddziaływań psychospołecznych, 9
dokonanie diagnozy potencjału młodej osoby chorującej w celu określenia najlepszych kierunków rozwoju społeczno zawodowego, opracowanie wytycznych w zakresie postępowania dla osób ze środowiska osoby chorującej, zaangażowanie rodziny chorego w proces jego aktywizacji społecznej oraz edukacyjnej lub zawodowej, prowadzenie indywidualnego wsparcia osoby chorującej metodami coachingowymi mającego na celu jej aktywizację społeczną oraz edukacyjną / zawodową, stała dostępność dla pacjenta, zapewniająca ciągłość i udostępnienie właściwych form opieki zdrowotnej i oparcia społecznego, integracja i koordynacja dostępności oddziaływań różnych placówek i specjalistów (nawet w przypadku bogatej oferty środowiskowej, brak koordynacji może spowodować nieuzyskanie pomocy zgodnej z potrzebami, np. z powodu niedostatecznej informacji lub współpracy między placówkami), edukowanie otoczenia pacjenta w sprawach dotyczących problemów wiązanych z chorobą, tworzenie i rozwijanie sieci oparcia społecznego, kontakt ze szkołą/uczelnią bądź pracodawcą osoby chorej. Materiały dodatkowe dla osób współpracujących z osobami zaburzonymi Podręcznik zawiera merytoryczne opracowania kluczowych zagadnień oraz kompletny zestaw narzędzi wraz z instrukcjami do wykorzystania na każdym etapie pracy z podopiecznym. Dodatkowo zawiera opracowania merytoryczne wspierające terapeutów oraz inne osoby współpracujące z chorującymi psychicznie w najważniejszych zagadnieniach, jakie towarzyszą pracy indywidualnej z osobami zaburzonymi. I. Współpraca opiekuna z lekarzem osoby chorującej. 1. Sieć wsparcia osoby chorującej rodzina oraz instytucje publiczne / niepubliczne. a. Rodzina chorego struktura rodziny, rozumienie procesów zachodzących w rodzinie, dysfunkcje rodzinne. Podstawy kontaktu z rodziną osoby chorej. Rola rodziny w procesie terapeutycznym osoby z zaburzeniami psychicznymi. Informowanie, angażowanie, wsparcie rodziny. b. Modele opieki psychiatrycznej. 10
c. Akty prawne związane ze zdrowiem psychicznym. Aspekty prawne opieki nad osobą z zaburzeniami psychicznymi: niepoczytalność, ubezwłasnowolnienie, postępowanie bez zgody, tajemnica zawodowa, problemy etyczne. d. Leczenie środowiskowe. Sieć oparcia społecznego dla osób z zaburzeniami psychicznymi. Budowanie kompetencji i oparcia społecznego. Współpraca w zespole terapeutycznym. Załącznik nr 14_Współpraca terapeuty z lekarzem osoby chorującej. II. Współpraca opiekuna z osobą chorującą. Rola opiekuna w procesie wsparcia. Stres, fizjologiczna i patologiczna reakcja na stres; radzenie sobie ze stresem. Kryzys psychiczny. Interwencja kryzysowa. Wczesne objawy ostrzegawcze nawrotu choroby. Postępowanie terapeutyczne wobec osoby wypisanej ze szpitala. Poważne zaburzenia psychiczne obraz kliniczny, przyczyny, podstawy terapii. Rodzina wobec choroby. Rola rodziny w procesie terapeutycznym osoby z zaburzeniami psychicznymi. Koordynacja działań związanych z ochroną zdrowia psychicznego. Rehabilitacja społeczna i zawodowa osób z zaburzeniami psychicznymi zasady, metody, bariery. Psychoedukacja Farmakoterapia i objawy uboczne przyjmowania leków. Treningi umiejętności społecznych. Treningi funkcji poznawczych. Terapia zajęciowa. Książki i strony internetowe, które warto polecić pacjentom, opiekunom i terapeutom. Załącznik nr 15_Współpraca opiekuna z osobą chorującą psychicznie. 11
III. Współpraca terapeuty z rodzinami osób chorujących. 1..... Rodzina a schizofrenia z perspektywy historycznej 2..... Schizofrenia we współczesnych modelach teoretycznych 3..... Zrozumieć rodzinę - problemy i zadania rodziny z doświadczeniem choroby psychicznej. a..... Brzemię rodziny b..... Problemy i zadania rodziny na różnych etapach leczenia. c..... Inne problemy 4..... Ogólne zasady współpracy z rodziną osoby z zaburzeniami psychicznymi. a..... wskazówki dotyczące budowania i utrzymywania współpracy z rodziną. b..... Motywacja do kontaktów z opiekunem c..... Kontrakt d..... Kontakt terapeutyczny 5. Wskazówki dla rodziny. 6. Materiały pomocnicze dotyczące komunikacji a. Komunikat typu ja: b. Techniki podtrzymywania kontaktu c. Dwanaście barier komunikacyjnych Załącznik nr 16_ Współpraca terapeuty z rodzinami osób chorujących. 12
IV. Określanie i utrzymywanie granic w procesie terapeutycznym. 1. Pojęcie granic w relacjach terapeutycznych, w tym granice osoby, rodzaje granic, asertywność, znajomość swoich granic. 2. Specyfika kontaktu z podopiecznym z różnego rodzaju zaburzeniami, w tym komunikacja terapeutyczna, czynniki tworzące relacje terapeutyczną, specyfika kontaktu w kryzysie, podopieczny odmawiający kontaktu, specyfika kontaktu z podopiecznym agresywnym, depresyjnym, maniakalnym oraz z zaburzeniami osobowości 3. Kontrakt terapeutyczny, w tym międy innymi treść kontraktu terapeutycznego oraz znaczenie kontraktu. 4. Dystans, w tym dystans niewerbalny i jako sztuka życia. 5. Naruszenie granic seksualnych, w tym granice kontaktu fizycznego, dotyk, relacje miłosne. 6. Granice wpływu, w tym manipulacja, krytyka i ocena oraz granice prywatności. Załącznik nr 17_Określanie i utrzymywanie granic w procesie terapeutycznym. V. Podręcznik dla pracodawców: Zarządzanie osobą chorującą psychicznie. Znaczenie pracy dla osoby chorującej psychicznie. Dotowany i wspierany komplementarne systemy zatrudniania osób z zaburzeniami psychicznymi. Wspierany model zatrudnienia. Bariery towarzyszące pracy i zatrudnianiu osób chorych psychicznie. Załącznik nr 18_ Podręcznik dla pracodawców: Zarządzanie osobą chorującą psychicznie Nawiązanie kontaktu z osobą chorującą Pierwszy kontakt terapeuty z osobą chorującą psychicznie odbywa się w placówce leczniczej, w obecności lekarza prowadzącego. Przebieg spotkania w placówce leczniczej: 1. Terapeuta jest zapraszany przez lekarza psychiatrę na spotkanie z zespołem terapeutycznym w celu wyłonienia pacjentów wymagających indywidualnego procesu aktywizacji społecznej. 13
2. Na spotkaniu, w którym uczestniczy osoba chorująca, opiekun oraz lekarz prowadzący dochodzi do wzajemnego przedstawienia pacjentowi opiekuna i jego roli w procesie dalszego leczenia, wsparcia i aktywizacji. 3. Osoba chorująca opisuje problemy, z którymi boryka się (związanych z chorobą i leczeniem) oraz przedstawia swoje potrzeby i plany w zakresie leczenia, kontaktów społecznych, nauki czy pracy. 4. Pacjent zostaje zapewniony przez zespół terapeutyczny o gotowości do dalszej pomocy i prezentuje wstępny plan postępowania w zakresie leczenia i aktywizacji po przeprowadzonych konsultacjach. Na spotkaniu w placówce osoba chorująca podejmuje decyzję o chęci współpracy z danym terapeutą. Jeśli, z różnych powodów i przyczyn, nie wykaże takiej gotowości, proces dopasowywania nowego terapeuty do chorego jest powtarzany. Z uwagi na ograniczenia w liczbie terapeutów środowiskowych osoba chorująca odbędzie spotkanie z maksymalnie trzema osobami chętnymi do wcielenia się w rolę opiekuna. Wynika to również z konieczności wykazania pełnego zaangażowania ze strony młodej osoby chorującej w proces swojej aktywizacji. Konsultacja rodzinna Kolejnym kokiem jest spotkanie osoby chorującej i jej rodziny z opiekunem. Konsultacje rodzinne przeprowadzane są przez zespół terapeutyczny z placówki leczniczej, w której przebywa(ł) pacjent. Podczas konsultacji rodzinnej z udziałem opiekuna omawiane są następujące zagadnienia: ograniczenia związane z chorobą młodej osoby (objawy choroby, objawy uboczne leczenia) osobowość pacjenta, mocne i słabe strony dostrzeżone na etapie leczenia, deficyty poznawcze wynikające z choroby i skutków leczenia możliwości rodziny w zakresie wsparcia chorego wskazania do dalszego leczenia: hospitalizacja w warunkach oddziału rehabilitacji psychiatrycznej (całodobowa), hospitalizacja dzienna - oddział dzienny, leczenie w warunkach ambulatoryjnych, zespół leczenia środowiskowego lub poradnia zdrowia psychicznego (psychoterapia indywidualna, grupowa, grupa wsparcia). wskazania do rehabilitacji (ośrodek wsparcia, warsztat terapii zajęciowej, mieszkanie chronione, specjalistyczne usługi opiekuńcze) 14
kontynuacja lub podjęcie nauki możliwości podjęcia pracy w świetle specyficznych rozwiązań rynku pracy (rynek wspieranego zatrudnienia). Spotkanie opiekun-lekarz-osoba chorująca Ostatnim elementem etapu nawiązywania relacji jest spotkanie osób, które będą ściśle ze sobą współpracowały przez cały, wielomiesięczny proces wsparcia chorego. Na spotkaniu z udziałem opiekuna, lekarza prowadzącego oraz osoby chorującej omówiony zostanie szczegółowy procesu terapii i aktywizacji psychospołecznej. Osoby zaangażowane we wsparcie ustalą dla siebie zasady współpracy, uzgodnią właściwą dla wszystkich formę utrzymywania kontaktu oraz określą trudne sytuacje, o których opiekun powinien poinformować lekarza prowadzącego. Opiekun na tym etapie uzgadnia również z lekarzem prowadzącym formę, w jakiej wspólnie wypełnią informacje wymagane w Scenariuszach Postępowań dla rodziny, nauczycieli oraz pracodawców. Rozpoczęcie procesu aktywizacji Właściwy proces aktywizacji osoby chorującej, stanowiący fundament nowej metody pracy, obejmuje następujące po sobie w logicznej kolejności etapy wsparcia, które koordynuje terapeuta w roli opiekuna. Nowa metoda aktywizacji oraz integracji młodych osób chorujących psychicznie oparta jest na 4 etapach, których ujęcie graficzne przedstawiono na poniższym schemacie. 15
Etap I Szybka interwencja W trakcie pierwszego bądź kolejnych pobytów w szpitalu i po uzyskaniu zgody chorego lub jego prawnego opiekuna, chorym wspólnie z lekarzem zajmuje się opiekun - wcześniej przygotowany z wiedzy psychiatrycznej, coachingowej, rozwoju zasobów ludzkich. Wspólnie z lekarzem diagnozuje problemy, bada oczekiwania i bilansuje zdolności i talenty. Terapeuta pełniący rolę opiekuna niejako przejmuje opiekę nad osobą chorą od lekarza prowadzącego. Etap II Projektowanie Na etapie projektowania opiekun doprowadza do określenia potencjalnych sposobów realizacji celu głównego, jakim jest aktywizacja i reintegracja chorego. Mając określone cele szczegółowe, oszacowane możliwości rodziny chorego oraz informacje na temat realnych możliwości wsparcia ze strony osób i instytucji, opiekun pomaga podopiecznemu opracować szczegółowy plan działania na najbliższe miesiące. Etap III Działanie Mając gotowy plan działania dla osoby chorej oraz mierniki jego skuteczności opiekun rozpoczyna proces jego wdrażania. W tym celu opiekun spotyka się regularnie z podopiecznym (minimum raz na tydzień po półtorej godziny) na sesje prowadzone metodami coachingowymi. Jednocześnie, równolegle do spotkań z podopiecznym, opiekun koordynuje pracę osób i instytucji biorących udział w procesie wsparcia osoby chorej. 16
Etap IV Korekta Opiekun jest odpowiedzialny za czuwanie nad całym procesem coachingowym, wobec czego stale monitoruje postępy podopiecznego w zakresie ustalonego planu. Weryfikuje, czy ustalone działania faktycznie przyczyniają się do osiągnięcia ustalonych rezultatów. W przypadku, kiedy pierwotnie ustalony plan działań nie przybliża podopiecznego do jego celu, opiekun dokonuje oceny sytuacji i doprowadza do weryfikacji planu. Opiekun stale monitoruje postępy podopiecznego w zakresie wyznaczonych kierunków działania. W przypadku niezadawalających rezultatów dotychczasowych działań pierwotny plan zostaje korygowany. Wybór ścieżki wsparcia Osoba chorująca psychicznie może charakteryzować się różnym poziomem potencjału intelektualnego. Może to wynikać z faktu, iż chorobie psychicznej towarzyszy upośledzenie umysłowe lub być wynikiem zażywanych leków. Z myślą o osobach o obniżonym potencjale intelektualnym stworzono równoległą ścieżkę wsparcia, która zawiera prostsze i dostosowane do możliwości tej grupy narzędzia: Gr. A Gr. B - osoby o poziomie intelektualnym w normie - osoby o obniżonym poziomie intelektualnym Poziom obniżenia potencjału, dla którego dostosowano drugą ścieżkę wsparcia, nie może być jednak niższy niż ten u osób z lekkim poziomem upośledzenia umysłowego. Osoby o głębszych deficytach powinny być wspierane innymi narzędziami, dostosowanymi do ich możliwości percepcyjnych. Etapy procesu, przez który przechodzi grupa B, są takie same jak dla grupy A. Różnice polegają na doborze narzędzi oraz różnicach w opisach dostosowanych do specyfiki beneficjentów. Decyzja o zakwalifikowaniu podopiecznego do grupy A (osoby z normą intelektualną) bądź grupy B (osoby o obniżonym potencjale intelektualnym) oparta jest o specjalnie stworzone Narzędzie diagnostyczne do oceny funkcjonowania poznawczego Załącznik nr 1_Narzędzie diagnostyczne do oceny funkcjonowania poznawczego. 17
Założenia współpracy opiekuna z lekarzem prowadzącym Na każdym etapie leczenia / rehabilitacji oraz aktywizacji społecznej i zawodowej weryfikowany jest przez opiekuna z udziałem pacjenta, lekarza prowadzącego i innych terapeutów oraz rodziny chorego, założony plan postępowania: podstawą procesu aktywizacji jest systematyczny udział pacjenta w procesie leczenia z udziałem psychofarmakoterapii kontakt z prowadzącym psychiatrą; w zależności od potrzeb leczenie psychiatryczne może odbywać się w ramach różnorodnych struktur terapeutycznych, jednak miejscem docelowym prowadzonego leczenia psychiatrycznego powinna być poradnia zdrowia psychicznego (indywidualne porady psychiatryczne plus ewentualnie psychologiczne plus ewentualnie grupa ambulatoryjna). pacjent będąc leczonym psychiatrycznie powinien być jednocześnie wspierany w ramach dostępnych form aktywizacji społecznej i zawodowej ułatwienie dostępu i koordynacja procesu leczenia, rehabilitacji i innych form aktywizacji społecznej (edukacja) jest zadaniem opiekuna młodej osoby z poważnymi zaburzeniami psychicznymi, na każdym etapie leczenia i aktywizacji społecznej, w tym edukacyjnej i zawodowej, opiekun młodej osoby z poważnymi zaburzeniami psychicznymi szuka osób kluczowych dla pacjenta i współpracuje z nimi w celu osiągnięcia możliwie najlepszych rezultatów, pewne założone pierwotnie etapy aktywizacji mogą zostać pominięte: pacjent z pominięciem etapu hospitalizacji na oddziale dziennym lub leczenia w zespole leczenia środowiskowego może trafić do poradni zdrowia psychicznego (wizyty u psychiatry oraz udział w grupie terapeutycznej), bez konieczności pobytu w warsztacie terapii zajęciowej chory może trafić do zakładu aktywności zawodowej), założony czas poświęcony na pobyt w danej placówce leczniczej lub rehabilitacyjnej może zostać skrócony lub wydłużony (zaplanowany krótki etap pośredni np. warsztat terapii zajęciowej, ze względu na przebieg choroby i ujawniane deficyty, musi na długo stać się etapem docelowym), mimo prognozowanego szybkiego postępu w procesie aktywizacji społecznej i zawodowej może wystąpić na tyle poważne pogorszenie i regres w społecznych kompetencjach, że pacjent z indywidualnej terapii ambulatoryjnej i pracy w zakładzie 18
aktywności zawodowej musi trafić do hospitalizacji dziennej i pod opiekę specjalistycznych usług opiekuńczych. Miejscem gdzie odbywają się regularne spotkania pacjenta z opiekunem, w miarę potrzeb z udziałem terapeutów czy rodziny, w celu udzielenia wsparcia, bieżącego omawiania potrzeb i postępów oraz planowania dalszego procesu terapii i aktywizacji jest POW, ŚDS, DPS. Dążeniem opiekuna jest stworzenie na terenie POW, ŚDS, DPS grupy terapeutycznej, złożonej z młodych osób z poważnymi zaburzeniami psychicznymi, w ramach której, z udziałem opiekuna, omawiane byłyby trudności i sposoby radzenia sobie uczestników na poszczególnych etapach terapii i aktywizacji. Indywidualne spotkania opiekuna z osobą chorującą Rolą opiekuna jest w pierwszej kolejności nawiązanie relacji z podopiecznym w oparciu o zasady stosowane w coachingu: zaufanie, tworzenie, obecność, partnerstwo, zasada tak i, zaangażowanie 1. Po zbudowaniu płaszczyzny porozumienia i wyjaśnieniu podopiecznemu zasad nowej metody pracy opiekun rozpoczyna proces przechodzenia kolejno przez 4 etapy wsparcia. Praca na poszczególnych etapach realizowana jest podczas spotkań indywidualnych prowadzonych raz na tydzień po 1,5 godziny. Miejsce spotkania ustala indywidualnie opiekun z podopiecznym, niemniej rekomendowane jest organizowanie spotkań w miejscu pracy terapeuty. Praca opiekuna i osoby chorującej trwa nieprzerwanie. Na każdym etapie opiekun spotyka się regularnie z podopiecznym na sesje prowadzone metodami coachingowymi. Spotkania prowadzone według metody coachingowej zgodnie z zasadami oraz strukturą rozmowy, są kluczowymi elementami, na których powinien skupić się opiekun. Opiekun w roli coacha pracuje powierzchniowo na celach związanych z aktywizacją młodego człowieka. Jeśli w trakcie spotkań okaże się, że młoda osoba ma na przykład silny lęk społeczny, opiekun powinien skontaktować podopiecznego z psychologiem, który ma właściwe kompetencje do poradzenia sobie z tym problemem. 1 Szczegółowy opis zasad prac w coachingu zawarty został w Etapie III: Działanie ( załączniku nr 3) 19
Terapeuta w roli opiekuna musi jednocześnie pamiętać, że jego rolę jest wspieranie chorego w osiągnięciu wyznaczonych celów oraz pomoc w znajdywaniu dla niego osób i instytucji, które go w tym wesprą. Nie jest rolą opiekuna rozwiązywanie wszystkich problemów chorego, w szczególności psychologicznych, tylko znajdowanie sposobów, które mu to umożliwią. Opiekun jest odpowiedzialny za czuwanie nad całym procesem wsparcia, wobec czego stale monitoruje postępy podopiecznego w zakresie ustalonego planu. Weryfikuje, czy ustalone działania faktycznie przyczyniają się do osiągnięcia ustalonych rezultatów. W przypadku, kiedy pierwotnie ustalony plan działań bądź zdefiniowane cele szczegółowe nie przybliżają podopiecznego do jego celu, opiekun dokonuje oceny sytuacji i doprowadza do weryfikacji planu. ETAP I: Szybka interwencja Pierwszy etap procesu wsparcia następuję niezwłocznie po wyjściu osoby chorej ze szpitala. Terapeuta pełniący rolę opiekuna niejako przejmuje opiekę nad osobą chorą od lekarza prowadzącego. Na tym etapie procesu opiekun osoby chorej ma za zadnie: I. Zebrać informacje od lekarza prowadzącego osoby chorej na temat charakteru choroby, historii jej przebiegu oraz aktualnej kondycji psycho-fizycznej podopiecznego. II. Dokonać diagnozy potencjału podopiecznego, w tym we współpracy z rodziną bądź prawnym opiekunem. III. Opracować scenariusz postępowania z podopiecznym, który stanowić będzie wskazówkę dla otoczenia chorego (rodziny, nauczycieli, przyszłego pracodawcy), ułatwiającą utrzymanie możliwie najlepszych relacji z osobą chorą. 20
Kontakt z lekarzem prowadzącym Innowacyjność metody polega między innymi na ścisłej współpracy opiekuna osoby chorej z jej lekarzem prowadzącym. Dzięki informacjom uzyskanym od psychiatry opiekun może lepiej zrozumieć sytuację podopiecznego oraz przygotować siebie i inne osoby, do harmonijnej współpracy z osobą chorą. Zgodnie z wynikami Raportu Poznanie sytuacji zawodowej i społecznej osób chorych psychicznie w wieku do 25 lat, w którym wzięło udział 1067 respondentów z całej Polski (pacjenci oraz członkowie ich rodzin, terapeuci, pracodawcy, pośrednicy pracy), jedną z kluczowych barier w integracji zawodowo-społecznej osób chorych psychicznie są stereotypowe i krzywdzące przekonania społeczne na temat chorób psychicznych. Współpraca opiekuna z lekarzem psychiatrą ma również służyć weryfikacji powszechnych, nieprawdziwych przekonań na temat chorób psychicznych. W tym celu w pierwszej części formularza Scenariusze postępowań przewidziano dwie rubryki: 21
Nieprawdziwe stereotypy dotyczące choroby Fakty dotyczące choroby oraz funkcjonowania osoby chorej w trakcie leczenia Powyższe zapisy mają za zadanie dostarczyć osobom z otoczenia chorego prawdziwych, wiarygodnych informacji na temat danej choroby psychicznej a także rzeczywistej sytuacji osoby chorej poddanej leczeniu. Diagnoza potencjału chorego we współpracy z rodziną Proponowana metoda pracy z osobą chorą psychicznie kładzie nacisk na jej indywidualne traktowanie oraz wielowymiarowe wsparcie w procesie integracji społeczno-zawodowej. Kluczowe jest postrzegania osoby chorej jako pełnowartościowego człowieka, posiadającego naturalny potencjał, predyspozycje, oczekiwania i potrzeby. Diagnoza potencjału osoby chorej mam za zdanie zdiagnozować jej naturalne predyspozycje osobowościowe, źródła motywacji, rodzaje inteligencji, system reprezentacji czy sposób, w jaki zwykle reaguje w sytuacji konfliktowej. Dodatkowo, przy współpracy z rodziną chorego, diagnoza obejmie analizę poziomu umiejętności interpersonalnych czy poczucia własnej wartości. Zebrane dane posłużą jako źródło informacji dla opiekuna oraz osób z otoczenia osoby chorej. Dzięki temu beneficjent wsparcia nie będzie postrzegany wyłącznie przez pryzmat swojej choroby ale przez to, kim jest - jako człowiek z konkretnym potencjałem, predyspozycjami oraz potrzebami osobistymi i społecznymi. Spotkanie z rodziną bądź opiekunami prawnymi chorego powinno odbyć się po dokonaniu indywidualnej diagnozy młodej osoby. Minimalny czas przewidziany na spotkanie terapeuty z osobami opiekującymi się osobą chorującą to jedno spotkanie w tygodniu przez 1,5 godziny. Poleca się jednocześnie utrzymywanie większej liczby kontaktów jeśli rodzina nie jest w stanie, na moment rozmowy, podać wymaganych informacji. W trakcie rozmowy z rodziną chorującego terapeuta wykorzystuje zestaw 3 narzędzi zawartych w opracowaniu: 1. UKRYTE ZASOBY I DEFICYTY osoby chorującej perspektywa członków rodziny. 2. DIAGNOZA RELACYJNA, czyli sposób, w jaki osoba chorująca wchodzi w relacje z ludźmi. 3. MOŻLIWOŚCI RODZINY w zakresie pomocy osobie chorującej (wszystkie płaszczyzny). Informacje uzyskane z rozmowy z osobami, z którymi beneficjent przebywa na co dzień, pozwalają na pełniejszy obraz sytuacji osoby chorującej. Ponadto wiedza o możliwościach, jakimi dysponuje rodzina chorującego pomogą opiekunowi na etapie planowania przyszłości 22
podopiecznego będzie on świadomy realnych możliwości oraz ograniczeń w zakresie wsparcia chorego ze strony najbliższych. Diagnoza zasobów dla osób chorujących o poziomie intelektualnym w normie Diagnoza stanowi jeden z elementów wielowymiarowego wsparcia osoby chorującej psychicznie w procesie integracji społeczno-zawodowej. Materiał przygotowany dla opiekuna zawiera narzędzia pozwalające dokonać analizy w zakresie potrzeb podopiecznego dotyczących rozwoju osobistego, społecznego oraz edukacyjnego/zawodowego. Pomaga również poznać oraz ocenić możliwości rodziny w zakresie wsparcia procesu aktywizacji osoby chorującej. Wyniki diagnozy stanowią również pomoc dla innych osób uczestniczących w procesie integracji społeczno-zawodowej osoby chorującej: nauczycieli, pośredników pracy oraz pracodawców. Prowadzona diagnoza ma również posłużyć przekierowaniu uwagi osoby chorującej oraz jego otoczenia na potencjał osobowościowy, jaki nosi w sobie młody człowiek zamiast skupiania się wyłącznie na chorobie i skutkach jej leczenia. Diagnozy potencjału zawierają oddzielne zestawy narzędzi dla dwóch grup wiekowych: Osoby w wieku szkolonym 15-18 lat Osoby pełnoletnie w wieku 19-25 lat Narzędzia do diagnozy z udziałem rodziny są tożsame dla obu grup wiekowych. 23
Rozróżnienie narzędzi dla powyższych grup wiekowych wynika z trzech powodów: na różnych etapach życia istotne są inne informacje (dla osób w wieku szkolnym ważna jest diagnoza obszarów wspierając ich edukację; w przypadku osób pełnoletnich, które potencjalnie mogą już podjąć pracę konieczna jest analiza zagadnień pomocnych w odnalezieniu się na rynku pracy) scenariusze postępowań opracowywane są dla konkretnych osób z otoczenia chorego (nauczyciel, pracodawca), w związku z tym powinni oni otrzymać informacje przydatne z punktu widzenia roli, jaką wobec nich pełni osoba chora (uczeń, podwładny). wiek determinuje doświadczenie i poziom dojrzałości danej osoby, w związku z czym nie jest właściwe zastosowanie tych samych narzędzi badawczych dla licealistów, którzy prawdopodobnie nie doświadczyli jeszcze pracy zawodowej z osobami po 20- tym roku życia, które z pewnością, choćby w roli biernego obserwatora, miały kontakt z rynkiem pracy. Zestaw narzędzi dla osób w wieku 15 18 lat Dobór narzędzi diagnostycznych wynika z roli ucznia, jaka w tym wieku najbardziej definiuje osobę chorą. Informacje uzyskane z diagnozy pozwolą kluczowym osobom w otoczeniu chorego - rodzinie oraz nauczycielom - lepiej zaspokoić potrzeby młodej osoby oraz komunikować się z nią w sposób najbardziej dla niej przyjazny. Diagnoza na pierwszym etapie wsparcia pozwoli odpowiedzieć na 6 kluczowych pytań związanych z naturalnymi predyspozycjami oraz potrzebami młodej osoby: 1. INDYWIDUALNY STYL UCZENIA SIĘ. Jaki jest najbardziej efektywny sposób nauki dla danej osoby? O co musi zadbać nauczyciel i rodzina, aby osoba chorująca łatwiej nabywała wiedzę i umiejętności? 2. INDYWIDUALNY TYP MOTYWACYJNY. Jaki jest indywidualny styl motywowania danej osoby? W jaki sposób komunikować się z chorym, aby zwiększyć jego zaangażowanie w proces aktywizacji społecznoedukacyjnej? 3. PREFEROWANY STYL RADZENIA SOBIE Z KONFLIKTAMI. Jaki jest automatyczny wzorzec postępowania osoby w sytuacjach konfliktowych? O co należy zadbać, aby w stresujących sytuacjach doprowadzić konflikt do konstruktywnego zakończenia? 24
4. WZORY ZACHOWAŃ INTERPERSONALNYCH. Jaki jest naturalny styl, w jaki osoba funkcjonuje w relacjach społecznych? W jaki sposób integrować chorującą osobę z innymi ludźmi, aby było to dla niej korzystne emocjonalnie? 5. RODZAJE INTELIGENCJI. Jaki rodzaj inteligencji dominuje u młodej osoby? Na jakich predyspozycjach młodego człowieka należy się skoncentrować aby w pełni wykorzystać jego naturalny potencjał? 6. PREDYSPOZYCJE ZAWODOWE. Jakie predyspozycje zawodowe oraz zainteresowania ujawniają się na etapie wykonywania diagnozy? Jakie są potencjalne kierunki rozwoju młodej osoby, w które warto zainwestować czas i energię? Powyższe obszary diagnozy pozwalają uzyskać ważne informacje na temat osoby chorującej w zakresie jego kompetencji osobistych, społecznych oraz preferencji zawodowych. Obszary diagnozy w ujęciu graficznym. Diagnoza na etapie Szybkiej interwencji będzie pomocna nie tylko osobom zaangażowanym w proces aktywizacji osoby chorej, ale również samemu beneficjentowi. Wyniki badania pomogą młodej osobie lepiej zrozumieć siebie oraz swoje potrzeby. Zwiększą również poczucie własnej wartości dzięki temu, iż młoda osoba zobaczy siebie w szerszym kontekście, nie tylko jako osobę chorą psychicznie. Na kolejnych etapach współpracy opiekuna z osobą chorą będzie następowało pogłębianie procesu samopoznania. Ujawnione 25
zostaną pragnienia i dążenia w zakresie przyszłości osobistej i zawodowej chorego. Zdefiniowane zostaną cele oraz kierunki działania umożliwiające skuteczniejszą aktywizację społeczno-zawodową młodego człowieka. Załącznik nr 2. Etap I: Szybka Interwencja gr. A. Zestaw narzędzi do diagnozy potencjału osoby chorującej psychicznie. Zestaw narzędzi dla osób w wieku powyżej 19 roku życia Osoby pełnoletnie zostaną zdiagnozowane w kontekście obszarów istotnych z punktu widzenia przyszłej pracy. Zestaw narzędzi pomaga uchwycić stan wyjściowy w obszarach, które mają znaczenie w kontekście życia zawodowego. Informacje uzyskane z badania posłużą w szczególności rodzinie i potencjalnym pracodawcom oraz zostaną ujęte we właściwych Scenariuszach Postępowań. Badane w diagnozie obszary pozwolą odpowiedzieć na 6 kluczowych pytań związanych z osobowością oraz wrodzonymi / wyuczonymi preferencjami pełnoletniej osoby chorej: 1. MOTYWACJA / WARTOŚCI. Jakie wartości stanowią źródło motywacji danej osoby? W jaki sposób zachęcać osobę do podejmowania wysiłku wykorzystując wiedzę o ważnych dla niej wartościach? 2. SPOSÓB MYŚLENIA. Jaki jest sposób, w jaki osoba organizuje swoje procesy myślowe? Jaki rodzaj zadań / pracy jest najodpowiedniejszy dla danej osoby (stylu myślenia)? 3. POSTAWA W RELACJACH. W jaki sposób osoba komunikuje się z innymi ludźmi? Jak wchodzi w relacje i jakich mechanizmów używa? Czy jest asertywna, uległa czy agresywna? 4. TYP TEMPERAMENTU. Jaki jest dominujący typ temperamentalny osoby? W jaki sposób najlepiej komunikować się z osobą; w jakich zadaniach będzie najbardziej efektywna; w jaki sposób zlecać jej wykonanie obowiązków; w jakim środowisku pracy będzie pracowała najsprawniej? 26
5. INTELIGENCJA EMOCJONALNA. Jaki jest poziom rozwinięcia poszczególnych składników EQ, czyli kompetencji osobistych i społecznych? Czy osoba potrafi odczytywać i nazywać obserwowane u innych ludzi? Co można wymagać od osoby przy danych poziomach kompetencji? 6. PREDYSPOZYCJE ZAWODOWE. Jakie są preferencje zawodowe osoby? Jaki typ pracy będzie najbardziej odpowiedni dla osoby? Na których umiejętnościach (wrodzonych lub nabytych) można budować potencjał zawodowy osoby? Obszary diagnozy w ujęciu graficznym. Na kolejnych etapach procesu wsparcia opiekun pomoże podopiecznemu zaplanować kierunek rozwoju zawodowego uwzględniający wyniki diagnozy. Informacje uzyskane w pierwszej części pozwolą na wytycznie celów zgodnych z naturalnymi predyspozycjami i możliwościami osoby chorej, dzięki czemu wielokrotnie zwiększy się skuteczność realizacji dążeń. Załącznik nr 2. Etap I: Szybka Interwencja gr. A. Zestaw narzędzi do diagnozy potencjału osoby chorującej psychicznie. 27
Diagnoza zasobów dla osób o obniżonym potencjale intelektualnym W przypadku osób o obniżonym potencjale intelektualnym zestaw narzędzi nie różnicuje grup wiekowych. Niższe funkcjonowanie poznawcze (zarówno wynikające z choroby jak i występującego upośledzenia umysłowego) wiąże się trudnością, a często i brakiem możliwości przejścia ogólnodostępnych etapów edukacyjnych. Nauka takich osób może przedłużyć się w czasie, być na pewien okres zawieszona lub odbywać się w trybie kształcenia specjalnego; wejście na rynek pracy także odbywa się w specyficznych warunkach lub nie ma miejsca w ogóle. Z tego powodu niemożliwe jest założenie, że w danym przedziale wiekowym znajdą się osoby o zbliżonych doświadczeniach w kontekście ról społecznych (uczeń, pracownik). Metody diagnozy i pracy z osobami o obniżonym potencjale intelektualnym w przedziale wiekowym 15 25 lat będą więc tożsame. Zestaw narzędzi dla osób w wieku 15-25 lat Narzędzia diagnostyczne służą analizie obszarów, które mają znaczenie dla młodej osoby, a tym samym stanowią wsparcie dla rodziców i nauczycieli, którzy towarzyszą młodej osobie. Informacje uzyskane z diagnozy pozwolą kluczowym osobom w otoczeniu chorego - rodzinie oraz nauczycielom lub pracodawcom/pośrednikom pracy - lepiej zaspokoić potrzeby młodej osoby oraz komunikować się z nią w sposób najbardziej dla niej przyjazny. Diagnoza na pierwszym etapie wsparcia pozwoli odpowiedzieć na 6 kluczowych pytań związanych z naturalnymi predyspozycjami oraz potrzebami młodej osoby o obniżonym potencjale intelektualnym: 1. OBRAZ SIEBIE Jaki stosunek do samego siebie ma osoba? Jak widzi się w relacji do innych? Co zrobić, żeby jej samoocena była adekwatna? 2. NIEZALEŻNOŚĆ Na ile osoba potrafi i może decydować o sobie? W jakich obszarach jest niesamodzielna? Jak pomóc jej zwiększać poziom odpowiedzialności? 3. RADZENIE SOBIE W SYTUACJACH TRUDNYCH Jak najczęściej osoba reaguje na stres w trudnych sytuacjach? Co zrobić, by podejmowała konstruktywne działania? 28
4. PRZYSTOSOWANIE SPOŁECZNE Na ile osoba jest zaradna, umie odnaleźć się w społeczeństwie? Czy ma satysfakcjonujące relacje? Co może zrobić otoczenie, by wspierać osobę? 5. MOTYWACJA Co skłania osobę do aktywności? Jakie postępowanie pomoże utrzymać motywację do osiągania celów? 6. ZAINTERESOWANIA Jakie aktywności preferuje osoba? Jakie ma telnety? Jak można wykorzystać ten potencjał w aktywizacji społeczno zawodowej Obszary diagnozy osób o obniżonym potencjale intelektualnym w ujęciu graficznym. Powyższe obszary diagnozy pozwalają uzyskać ważne informacje na temat osoby chorującej w zakresie jego kompetencji osobistych, społecznych oraz preferencji zawodowych. Zasady pracy z osobą o obniżonym funkcjonowaniu poznawczym zostały opisane w Etapie III: Działanie. Załącznik nr 8. Etap I: Szybka Interwencja gr. B. Zestaw narzędzi do diagnozy potencjału osoby chorującej psychicznie. 29
Zestaw narzędzi do diagnozy z udziałem rodziny Zaangażowanie rodziny bądź opiekunów prawnych chorego w proces jego aktywizacji społeczno zawodowej jest jednym z kluczowych założeń proponowanej metody. Dzięki temu chory uzyska realne i efektywne wsparcie w procesie kreowania życia w nowej rzeczywistości, a opiekun i inne osoby z otoczenia chorego, pozyskają szerszy i pochodzący z innej perspektywy obraz osoby chorej. Na etapie Szybkiej interwencji opiekun niezwłocznie kontaktuje się z rodziną bądź opiekunami prawnymi osoby chorej w celu uzyskania informacji niezbędnych do przygotowania Scenariuszy postępowań oraz zdobycia wiedzy pomocnej w dalszym procesie wsparcia podopiecznego. Perspektywa rodziny jako osób, które pamiętają osobę sprzed jej choroby, jest szczególnie ważna na etapie diagnozy jej potencjału. Choroba psychiczna zmienia cały świat chorego i staje się jego centrum wszechświata. Osoba postrzega i ocenia siebie przez pryzmat choroby a to tylko fragment tożsamości, którą posiada. Rodzina ma większy dostęp do wiedzy o tym, jakie osoba ma (bądź miała) predyspozycje oraz wzorce zachowań. Wie również, jakie cechy osobowości i charakteru są naturalnie dominujące u dziecka. Ponadto jest w stanie lepiej, niż sama zainteresowana osoba, ocenić poziom poczucia własnej wartości oraz osobistej skuteczności. A sytuacja w tym obszarze warunkuje nastawienie chorego do podejmowania (bądź nie) wysiłku mającego na calu aktywizację społecznozawodową. Terapeuta w roli opiekuna ma za zadanie uzyskać informacje podopiecznego obejmujące 3 poniższe obszary: 1. UKRYTE ZASOBY I DEFICYTY. Czym wyróżnia się młoda osoba? Który z jej sposobów działania czy myślenia jest wartościowy? Jakimi talentami wykazywała się osoba do momentu choroby oraz czym się interesowała? Które z zachowań bądź sposobów myślenia mogą stanąć na przeszkodzie do realizacji przyszłych celów? 2. DIAGNOZA RELACYJNA. Jakie konstruktywne i niekonstruktywne zachowania dostrzegane są w relacji z innymi ludźmi: rówieśnikami, osobami dorosłymi, rodziną? Jakie są konstruktywne i niekonstruktywne zachowania w przypadku konieczności wykonywania różnych zadań? Jakie są konstruktywne i niekonstruktywne zachowania chorego w stosunku do siebie samego? 30
3. MOŻLIWOŚCI RODZINY. Jakie możliwości posiada rodzina w zakresie wsparcia chorego (organizacyjne, finansowe, społeczne, intelektualne itd.)? w jakich obszarach może wziąć na siebie odpowiedzialność a jakie są poza jej możliwościami? Kto, poza najbliższymi członkami rodziny, mógłby służyć wsparciem dla chorego oraz w jaki sposób? Zestaw narzędzi do diagnozy w ujęciu graficznym Mimo, iż narzędzia do zgłębienia zdefiniowanych obszarów mają precyzyjnie określone wytyczne, zaleca się z uwagi na złożoność problemu, zadawanie dodatkowych pytań oraz tworzenie własnych notatek podczas rozmowy z rodziną. Załącznik nr 2. Etap I: Szybka Interwencja gr. A. Zestaw narzędzi do diagnozy potencjału osoby chorującej psychicznie. Załącznik nr 8. Etap I: Szybka Interwencja gr. B. Zestaw narzędzi do diagnozy potencjału osoby chorującej psychicznie. 31
Scenariusze postępowań Innowacją w procesie aktywizacji społeczno-zawodowej osób chorych psychicznie są zindywidualizowane scenariusze postępowań dla osób z otoczenia chorego: rodziny, nauczycieli oraz pracodawców. Opiekun we współpracy z lekarzem psychiatrą, opracuje scenariusze postępowań na temat każdego z podopiecznych. Scenariusze opracowywane są przez opiekuna osoby chorej oraz lekarza prowadzącego i składają się z 3 części: 1. Podstawowe informacje na temat osoby chorej (wypełnia lekarz prowadzący leczenie). 2. Wytyczne w zakresie właściwych postaw i zachowań związanych z chorobą osoby (wypełnia lekarz prowadzący leczenie). 3. Informacje związane z osobowością / predyspozycjami osoby wraz z instrukcją ich wykorzystania (wypełnia opiekun osoby chorej w oparciu o wyniki Diagnozy potencjału ). Dzięki takiemu rozwiązaniu osoby mające stały kontakt z chorym zostają wyposażone w pakiet wiedzy na temat sposobów zachowania w różnych sytuacjach. 32
Każdy Scenariusz Postępowania składa się z trzech części: 1. Informacje podstawowe o osobie /wypełnia lekarz prowadzący leczenie/. 2. Scenariusze postępowania związane z chorobą osoby /wypełnia lekarz prowadzący leczenie/. 3. Scenariusze postępowania związane z osobowością oraz predyspozycjami osoby /wypełnia opiekun/. Pierwsza część Scenariuszy zawiera podstawowe informacje na temat chorego oraz specyfiki choroby, na którą zapadł: imię i nazwisko chorego nazwa choroby charakterystyka choroby w fazie aktywnej nieprawdziwe stereotypy dotyczące choroby fakty dotyczące choroby oraz funkcjonowania osoby w trakcie leczenia. Druga element Scenariuszy zawiera kluczowe informacje na temat możliwych sytuacji wynikających z choroby młodej osoby. Materiał zawiera opisy możliwych sytuacji wraz z rekomendowanymi sposobami reagowania. Trzecią część scenariuszy wypełnia opiekun po dokonaniu pełnej diagnozy podopiecznego. Zawiera ona wyniki badania poszczególnymi narzędziami wraz z rekomendowanymi postawami oraz zachowanymi względem danej osoby. Jako wsparcie dla opiekuna przy wypełnianiu III części Scenariusz Postępowań opracowano przykładowe opisy do Scenariuszy pod każdym narzędziem zwartym w Zestawie narzędzi do diagnozy potencjału osoby chorującej psychicznie. Scenariusze postępowań dla rodziny Rodzina bądź opiekun prawny chorego otrzyma dedykowany im scenariusz postępowania zawierający informację o chorobie dziecka / podopiecznego oraz wytyczne w zakresie codziennego funkcjonowania z osobą chorą. Poza tym otrzyma wyniki diagnozy potencjału osoby chorej, niemniej największy nacisk zostanie położony na instrukcje w obszarze codziennego życia z osobą chorą psychicznie. Załącznik nr 5: Formularz: Scenariusze postępowań dla rodziny gr. A Załącznik nr 11: Formularz: Scenariusze postępowań dla rodziny gr. B 33
Scenariusze postępowań dla nauczycieli Nauczyciel osoby w wieku szkolnym otrzyma scenariusz postępowania zawierający informacje o specyfice choroby ucznia, wytyczne w zakresie postaw i zachowań rekomendowanych dla danej choroby oraz wiedzę o potencjale dziecka wynikające z badania Diagnoza potencjału. Załącznik nr 6: Formularz: Scenariusze postępowań dla nauczycieli gr. A Załącznik nr 12: Formularz: Scenariusze postępowań dla nauczycieli gr. B Scenariusze postępowań dla pracodawców i pośredników pracy Pracodawca, bądź potencjalny pracodawca otrzyma również informacje o charakterze choroby pracownika, instrukcję w zakresie proponowanych postaw i zachowań względem choroby oraz pozna wyniki diagnozy osoby pod względem jej predyspozycji osobowościowych i potencjału jako pracownika. Scenariusz dla pracodawców będzie również wykorzystywany w relacji osoby chorej z pośrednikami pracy. Zakres merytoryczny Scenariuszy dla pracodawców doskonale wpisuje się w obszary, które są istotne w procesie poszukiwania zatrudnienia. Załącznik nr 7: Formularz: Scenariusze postępowań dla pracodawców i pośredników pracy gr. A Załącznik nr 13: Formularz: Scenariusze postępowań dla pracodawców i pośredników pracy gr. B ETAP II: Projektowanie Drugi etap pracy opiekuna z osobą chorującą psychicznie rozpoczyna się zaraz po dokonaniu diagnozy potencjału oraz określeniu Scenariuszy postępowań dla osób z najbliższego otoczenia młodej osoby. Młoda osoba chorująca rozpoczyna proces planowania swojej przyszłości zawodowej i społecznej od ustalenia celów szczegółowych, planu działania oraz określenia osób i instytucji, które będą pomagały w całym procesie aktywizacji. Wsparcie opiekuna jest na tym etapie dwuwymiarowe z jednej strony pomaga on chorej osobie precyzyjnie określić 34
jej dążenia, z drugiej definiuje osoby i instytucje, które będą mogły udzielić pomocy dla podopiecznego. Celem głównym osoby chorującej jest aktywizacja społeczna oraz zawodowa bądź edukacyjna. Na Etapie Projektowania opiekun prowadzi podopiecznego do zdefiniowania: celów szczegółowych oraz możliwych opcji ich realizacji, listy osób i instytucji, które potencjalnie mogą udzielić pomocy podopiecznemu wraz z możliwym zakresem tej pomocy, szczegółowego planu działania podzielonego na mniejsze etapy z określonymi terminami realizacji oraz wskazaniem osób / instytucji wspierających, które będą brały udział na poszczególnych odcinkach pracy. Graficzne ujęcie kroków na Etapie Projektowania. Narzędzia pracy opiekuna Opiekun pomagając osobie chorującej w określeniu kierunku rozwoju społecznego oraz edukacyjnego/zawodowego korzysta z metod oraz narzędzi coachingowych. Prowadzi cykliczne sesje z podopiecznym wykorzystując w trakcie rozmowy zasady pracy coachingowej oraz stosuje narzędzia określania celów zawarte w opracowaniu Zestaw narzędzi do wyznaczania celów i planowania. 35