Czy naprawdę się rozumiemy? O problemach, uproszczeniach i stratach w przekładzie (na podstawie czesko-polskiej części korpusu równoległego InterCorp) Elżbieta Kaczmarska Instytut Slawistyki Zachodniej i Południowej Uniwersytet Warszawski 0. Wstęp Celem tej analizy jest przedstawienie problemów pojawiających się podczas tłumaczenia niektórych czeskich leksemów na język polski. Pisząc tłumaczenie, nie mamy na myśli wyłącznie praktyki translatorskiej, ale także samą czynność, czy porównywanie języków (Pieńkoś 1993: 25-27). Takiego przekładu 1 wymaga od nas kontakt z językiem obcym, który jest właśnie nieprzerwanym ciągiem rozumienia i tłumaczenia. Rzadko czynności te są nieskomplikowane i nie powodują trudności; często zdarza się, iż słowo, które rozumiemy intuicyjnie, jest wieloznaczne, bądź na tyle złożone, iż nie jesteśmy w stanie znaleźć dla niego jednowyrazowego odpowiednika we własnym języku 2. Takie sytuacje mają miejsce nie tylko podczas konfrontacji dwóch języków odległych geograficznie i pochodzących z różnych rodzin językowych, ale także podczas analizy dwóch blisko spokrewnionych języków, co może być pewnym zaskoczeniem 3. Nie należą też do rzadkości momenty, kiedy trudno jest wyrazić dokładnie tę samą treść w drugim języku; czasami jest to wręcz niemożliwe. Jednostkami szczególnie pod tym względem ryzykownymi są czasowniki wyrażające stan psychiczny. Czasowniki te są na ogół niezwykle wieloznaczne i poszukując 1 Przekład / tłumaczenie w artykule tym sformułowania te stosujemy wymiennie. 2 Pojawianie się w tekstach fałszywych przyjaciół czy leksyki bezekwiwalentnej traktujemy jako zjawisko oczekiwane, które pozostawiamy poza obszarem naszego badania; w przypadku tych zjawisk problemy z przekładem (czy nawet nieprzekładalność) są wpisane jakby w ich naturę. 3 Na temat trudności w przekładzie i braku leksykalnej (i gramatycznej) symetrii między językami Kaczmarska, E. Rosen, A., Czego nie można wyrazić w języku polskim, czyli o leksykalnych w nim brakach (w druku).
ekwiwalentów napotykamy całe ich łańcuchy, ale nie znajdujemy jednego konkretnego, który by w pełni oddawał znaczenie, styl, treść oryginału (Lewandowska-Tomaszczyk 1984, 2013). W związku z tym część treści tracimy w przekładzie; tłumaczenie jest uboższe i w efekcie miewa zmodyfikowane znaczenie. Czasowniki wyrażające stany psychiczne sprawiają wiele trudności przy przekładzie; napotykając się na nie, często zadajemy sobie pytanie, jak je przełożyć i nie mniej często zastanawiamy się, co właściwie znaczą. Pomocą powinny służyć w tym miejscu słowniki, jednakże słowniki klasyczne (papierowe) ze względu na swoją objętość nie mogą zawrzeć wszystkich znaczeń wyrazów wieloznacznych wraz z kontekstami i przykładami, a te byłyby w takich przypadkach konieczne. Zestawy ekwiwalentów wraz z przykładami i (szerokimi) kontekstami może zaoferować nam natomiast korpus równoległy. Do naszego badania został wybrany korpus paralelny InterCorp (Čermák & Rosen 2012). Na jego podstawie analizowaliśmy możliwości ustalania ekwiwalentów dla wybranych czasowników: mrzet, toužit, mít rád. 1. InterCorp jako źródło danych Analiza przebiegała w oparciu o dane z korpusu równoległego InterCorp, który jest częścią Czeskiego Korpusu Narodowego i jako projekt powstał na Uniwersytecie Karola w Pradze w 2005 roku. InterCorp to obszerny, synchroniczny korpus paralelny, zawierający różne teksty (beletrystyka, teksty publicystyczne, administracyjne) w 32 językach (stan na styczeń 2014). W korpusie InterCorp jest aktualnie w sumie 967 milionów słów. Beletrystyczne teksty obejmują 139 milionów słów. Ekwiwalentne teksty są pofragmentowane i wiązane 4. Dostępna aktualnie online wersja 6 InterCorpu dysponuje wiązaniem segmentów na poziomie zdania, otagowaniem morfologicznym oraz lematyzacją 5. Korpus równoległy służy przede wszystkim jako źródło danych do analiz teoretycznych i leksykograficznych, projektów dotyczących nauki języków obcych i badań translatorskich 6. Materiałem poddanym analizie w tym badaniu są właśnie przykłady z tego korpusu oraz pary 4 Termin wiązanie tekstów za Lewandowska-Tomaszczyk (2005). 5 Wiązanie segmentów na poziomie zdania, tagowanie i lematyzacja dostępne były także w poprzednich wersjach InterCorpu. Trzeba jednak zauważyć, iż tagowanie i lematyzacja nie są dostępne dla wszystkich jezyków. Źródło i dostęp www.korpus.cz/intercorp. 6 Na temat możliwości wykorzystania InterCorpu: Čermák et al. (2010), Čermák & Kocek (2010), Kaczmarska & Rosen (2013:105). Por. też: http://www.korpus.cz/intercorp/?req=doc:uvod (dostęp: 16.10.2013).
ekwiwalentów wygenerowane automatycznie metodą wiązania segmentów słownych (wordto-word alignment). 2. Etap wstępny analizy automatyczna ekstrakcja Wstępem do właściwej analizy była automatyczna ekstrakcja ekwiwalentów z czeskopolskiego korpusu równoległego 7. W jej wyniku wygenerowany został słownik, czyli lista par ekwiwalentów (por. Jirásek 2001). Automatyczna metoda ekstrakcji wymagała wykorzystania narzędzia GIZA++ 8. Na wstępie czeskie i polskie teksty były w lematyzowanej formie. 9 Teksty wykorzystane w trakcie ekstrakcji obejmowały jedynie beletrystykę w języku czeskim i polskim; na tym etapie bez rozróżnienia na czeskie, polskie czy obce oryginały. 10 Metoda ta pozwoliła na wyekstraktowanie 8,651 mil. par lematów. Identyczne pary zostały zliczone razem (z zachowaniem informacji o ich liczbie) i w ten sposób otrzymaliśmy słownik 11 liczący 528 tysięcy haseł dwujęzycznych. Na podstawie tegoż słownika zbudować można całe szeregi odpowiedników dla poszczególnych leksemów (łańcuchy ekwiwalentów Lewandowska Tomaszczyk 1984, 2013), co z pewnością docenią tłumacze, borykający się często z problemem dostosowania ekwiwalentu do kontekstu. Poniżej przedstawiamy tabelkę prezentującą przykład takiego łańcucha ekwiwalentów (wraz z liczbą bezwzględną poświadczeń) dla leksemu laska: 7 Schemat postępowania został wykorzystany wcześniej do innego pilotażowego badania Kaczmarska & Rosen (2013). 8 GIZA++ jest wolno dostępnym programem, wytworzonym w celu statystycznego przekładu maszynowego, który zawiera moduł wiązania segmentów na poziomie wyrazu (word-to-word alignment). Por. http://www.statmt.org/moses/giza/giza++.html; Och & Ney (2003). 9 Do lematyzacji czeskich i polskich tekstów wykorzystano identyczne narzędzia jak w przypadku korpusu InterCorp. Zob. http://www.korpus.cz/intercorp/?req=page:info. 10 Teksty w języku czeskim obejmowały 11,885 milionów słów, a teksty w języku polskim 11,860 milionów słów. Porównywalna wielkość obu wersji językowych jest przy takiej analizie niezwykłym udogodnieniem. 11 Nie jest to jednak typowy słownik, zawierający wyłącznie ekwiwalenty. Przy tak dużej ilości danych zastosowana została metoda automatyczna, przez co wśród odpowiedników znaleźć się mogły sporadycznie nawet znaki interpunkcyjne lub przypadkowe wyrazy. Słownik można oczyścić metodą półautomatyczną, co przy analizowanych słowach zastało przeprowadzone.
láska 2118 miłość 12 czułość 3 miłować 1 sentyment 123 łaska 9 przywiązać 3 miły 1 serdeczność 71 miłosny 7 lubić 3 przywiązanie 1 czuć 66 książęcy 6 miłostka 3 serce 1 czuły 48 kochać 5 drogi 3 ukochać 1 miłości-dźwięk 38 uczucie 5 kochanek 2 afekt 1 miłosierdzie 32 kochany 5 kochanie 2 litość 1 mość 21 umiłować 5 ukochany 2 pieszczotliwy 1 podobać się 17 romans 3 czule 2 radość 1 pozamiłosny 3. Analiza zarys problemu Na podstawie poniżej analizowanych czasowników chcielibyśmy ukazać, z jakiego typu problemami stykamy się, stojąc wobec konieczności przekładu, czyli odkodowania znaczenia w języku wyjściowym i jego realizacji w języku docelowym. 3.1. MRZET Czasownik mrzet jest przekładany w najpopularniejszym polskim słowniku czeskopolskim (Siatkowski & Basaj 2002: 337) jako gniewać, złościć, mierzić, martwić, być przykro, nie podobać się, żałować, nudzić. Klaster ekwiwalentów jest (jak na tradycyjny słownik) dość długi i łączy różne znaczenia. Większość znajduje swoje odniesienia w słowniku języka czeskiego (Slovník spisovného jazyka českého (tom III) 1989: 145 dalej SSJČ), który definiuje mrzeti jako: nemile se dotýkat, vyvolávat něčí mrzutou náladu, litovat, nemít chuť, nemít náladu, nelíbit se. Zaproponowane przez słownik dwujęzyczny ekwiwalenty mają tak różne znaczenia, że można by stwierdzić, iż właściwy odpowiednik może nam wskazać kontekst. Przykłady ekscerpowane z InterCorpu ukazują jednak, iż nie jest to oczywiste: Mrzí mě, že jsem vás vytáh z postele
Někdy ztrácela sebekontrolu a potom ji to skoro pokaždé mrzelo. Ji to nemrzí, naopak, těší ji to, že miloval královnu před ní. Mrzí tě, že v tobě miluji Boha, nezapomeň však, že v Bohu miluji tebe. Křičela na něj, ale potom ji to mrzelo a vzala si ho na zbytek noci k sobě. Mrzelo ho, že se tak shazuje. InterCorp dostarcza danych, które rozszerzają inwentarz możliwych ekwiwalentów. Najczęstsze ekwiwalenty w tabelce są pogrubione 12, a w nawiasach podane zostały liczby bezwzględne poświadczeń w InterCorpie: mrzet (364) przykro (124) drażnić przykrość żałować(64) gniewać wkurzać się przepraszać(32) irytować wstydzić się żal (19) mieć wyrzuty sumienia wybaczyć szkoda (11) nie podobać się zasmucać martwić (9) nudzić się złościć być niezadowolony oburzać się zmartwić być zły pożałować znudzić się dąsać się przeszkadzać źle przykro cs Mrzí mě, že musím kalit spokojenost Vaší Milosti nepříjemnou zprávou. pol Przykro mi, że muszę zmącić spokój Waszej Książęcej Mości nieprzyjemną wiadomością. 12 Warto zwrócić uwagę, iż w zasadzie są to leksemy o podobnym znaczeniu. Pozostałe znaczenia są realizowane przez kolejne jednostki, mające pojedyncze poświadczenia.
żałować cs Příliš jsi zvlčil ve vězení a pak by tě tvé slovo mrzelo. pol Za bardzo zdziczałeś w tym więzieniu, a potem żałował byś swego słowa. szkoda cs Trochu mě to mrzí, ale zas ne tolik jako Kačenku. pol Trochę mi szkoda, ale znów nie tak bardzo jak Kasieńce. Podane powyżej przykłady stanowią ilustrację jednego ze znaczeń czasownika mrzet. Kolejne (zupełnie różne) znaczenie może być oddane w języku polskim jako drażnić (3) czy irytować (1): drażnić cs Mrzelo ho, že se tak shazuje. 13 pol Drażniło go, że Jola tak się obnaża. irytować cs Mě to víc mrzí než vás. pol Mnie to jeszcze bardziej irytuje niż pana. Mając do dyspozycji pojedyncze zdania, można z dużym prawdopodobieństwem popełnić błąd w identyfikacji znaczenia. W przypadku tego czasownika jedynie odpowiednio szeroki kontekst może nam pomóc w ustaleniu trafnego ekwiwalentu. Nie jest to jednak rozwiązanie uniwersalne dla każdego czeskiego czasownika oznaczającego stany psychiczne. 3.2. TOUŽIT Analizowany czasownik toužit 14 tłumaczony jest jako tęsknić, pragnąć, marzyć (Siatkowski & Basaj 2002: 809). Również ta jednostka jest wieloznaczna i sprawia kłopoty z trafnym wyborem ekwiwalentu; wystarczy przyjrzeć się przykładom z InterCorpu: 13 Szerszy kontekst; kluczowe słowa zostały podkreślone (źródło InterCorp): cs. "Kecáš, řekla suše Jolana. Nevyvíjelo se to dobře. Mrzelo ho, že se tak shazuje. "Ušetřil bys mimo jiné za výstřižkovou službu, zasmála se Jolana. / pl. Bzdury gadasz. Rozmowa nie szła w dobrym kierunku. Drażniło go, że Jola tak się obnaża. - Poza tym zaoszczędziłbyś na agencji dostarczającej ci wycinki z gazet - zaśmiała się.
Otevřel jsem okno, protože jsem toužil po větru Tys neznala Boha, Lucie, ale toužila jsi po něm. A přece k tomu, abych byl tehdy dosáhl těla, po němž jsem tak zoufale toužil Netoužil jsem po ničem jiném než zmizet Není to proto, že by ženy, které se chtějí stát matkami, toužily po světlovlasých dětech s modrýma očima, ale protože existuje nedostatek spermatických bank. Nezlob se, Norberte, ale platil sis za to, co jsi toužil slyšet. Zůstal jsem stát, neboť jsem toužil odbýt tuto návštěvu co nejrychleji. Korpus równoległy przynosi nam szereg ekwiwalentów; w tabelce poniżej podajemy 12 najczęstszych (w nawiasach podane liczby bezwzględne poświadczeń): toužit (740) pragnąć (304) pożądać (40) tęsknota (8) chcieć (107) ochota (24) zależeć (8) tęsknić(82) zapragnąć (9) spragniony (7) marzyć (70) pragnienie (8) życzyć (6) Podane ekwiwalenty układają się w trzy różne pod względem znaczenia obszary: chcieć / pragnąć, tęsknić, marzyć. Przykłady z korpusu ukazują, iż tym razem kontekst może być zawodną wskazówką: cs Jsi krásná, nepřestanu po tobě toužit a bát se tvé krásy pl Jesteś piękna, nigdy nie przestanę cię pragnąć i bać się twojej urody cs Vždycky jsem toužila po člověku, který by byl prostý a přímý. pl Zawsze marzyłam o człowieku, który był by prosty i bezpośredni. cs Celý život jsem toužila po skutečném domově. 14 Problem ustalania ekwiwalentów dla tego czasownika był tematem odrębnego artykułu: Kaczmarska & Rosen 2013.
pl Całe życie tęskniłam za prawdziwym domem. Inną wskazówką w wyborze właściwego odpowiednika mogłyby być wymogi walencyjne czasownika toužit oraz obiekt, z jakim łączy się; innymi słowy warto zbadać zależność znaczenia czasownika i jego zachowania składniowego (Levin 1993). W tym celu wyróżnione zostały różne schematy, w których pojawia się kluczowy czasownik 15 : toužit po Oabstr (obiekt abstrakcyjny) Netoužím po tomhle slizkém bratrství. toužit po Ohum (obiekt ludzki) Jsi krásná, nepřestanu po tobě toužit a bát se tvé krásy, miluji tě až do smrti, ale ještě více tě nenávidím. toužit po / do OR (obiekt realny) po + OR Když jsem si to uvědomil, přepadlo mne málem zoufalství: cítil jsem se tu jako trosečník a toužil jsem najednou žíznivě po Praze, po své práci, po psacím stolku ve svém bytě, po knihách. do + OR To tělo již toužilo do hrobu. toužit + inf (bezokolicznik) Každý z nás touží překročit erotické konvence, erotická tabu, a vstoupit v omámení do království Zakázaného toužit + S (zdanie podrzędne) toužit, aby Všechno, co se kolem ní dělo, ji obtěžovalo a rušilo a ona toužila, aby se nedělo nic. toužit po tom, aby Nesmírně toužila po tom, aby se s ní oženil, ale bála se, že kdyby k tomu došlo příliš záhy, cítil by se spoután a ztratila by ho pak tím jistěji. 15 Kryteria ustalenia tych sytuacji składniowych oraz wynik analiza za: Kaczmarska & Rosen 2013.
Okazało się, iż jedynie dla schematu toužit + infinitiv można stwierdzić jasną zależność pomiędzy składniowym zachowaniem czasownika a jego znaczeniem. Odpowiednikiem z wyboru dla tego schematu jest odpowiednik z pola semantycznego chcieć / pragnąć również łączący się z bezokolicznikiem (Kaczmarska & Rosen 2013). Analizy pozostałych schematów nie przyniosły takich rozwiązań. Zaproponowaną w cytowanym artykule metodę można rozszerzyć o dokładniejszą analizę obiektów (szczególnie obiektów abstrakcyjnych, których w badanym materiale była największa liczba). W tym celu warto przyjrzeć się poniższym hipotetycznym przykładom i spróbować odpowiedzieć na pytanie, z jakiego typu obiektami abstrakcyjnymi mogą łączyć się podane czasowniki 16 : Śnić o wielkiej miłości / podróży do Afryki Marzyć o wielkiej miłości / podróży do Afryki Tęsknić za wielką miłością / podróżą do Afryki (?) Tęsknić do wielkiej miłości / podróży do Afryki (?) Pragnąć wielkiej miłości / podróży do Afryki (?) Czeski czasownik dopuszcza te oba połączenia (toužit po velké lásce / po cestě do Afriky), co skłania ku przypuszczeniu, iż nosi w sobie znaczenia wszystkich trzech omawianych powyżej ekwiwalentów polskich. To z kolei oznacza, iż każdy przekład z udziałem czasownika toužit będzie z góry skazany na uproszczenie i stratę części znaczenia. 3.3. MÍT RÁD Ostatnią analizowaną jednostką jest mít rád 17. SSJČ definiuje mít rád jako: pociťovat k někomu náklonnost, lásku, milovat, mít v oblibě (czuć wobec kogoś sympatię, miłość, kochać, lubić) i zgodnie z tym rozumieniem słownik czesko-polski ustala polskie ekwiwalenty: kochać, lubić, przepadać (Siatkowski & Basaj 2002: 637). Są to czasowniki odnoszące się do 16 Warto przebadać te czasowniki pod kątem ewentualnej łączliwości z obiektem znanym / nieznanym. Musiałoby to być jednak tematem odrębnego badania i zarazem opracowania. 17 Na temat mít rád jako elementu nieprzetłumaczalnego w pełni na język polski także w: Kaczmarska & Rosen 2014 (w druku).
całkowicie różnych uczuć (emocji). Dla osoby, dla której językiem ojczystym jest język polski, połączenie znaczeń kocham i lubię w jedno musi brzmi niemal jak kontaminacja. W InterCorpie odpowiedników tych znajdziemy więcej, jednak ponownie ułożą się w pola dotyczące miłości i sympatii: lubić, kochać, podobać się, uwielbiać, polubić, pokochać, w naszym guście. Problemu nie rozwiązują również przykłady zaczerpnięte z tego korpusu: cs: Víte, pane Dvořák, já mám rád rodinu a dělám pro ni všechno. pl: Wie pan, panie Dworzak, jak kocham rodzinę i że robię dla niej wszystko. cs: Mám tě strašně rád, řekl. pl: Strasznie cię kocham rzekł. cs: Tak tě mám ráda. pl: Takim cię lubię. cs: Já mám podzim ráda. pl: Ja lubię jesień. W kontekstach tych można użyć wszystkich podanych przez słownik ekwiwalentów. Sprawy nie ułatwia fakt, iż w języku czeskim istnieje czasownik milovat, który jest tłumaczony na język polski jako kochać 18. Osoba posługująca się językiem polskim jako ojczystym dążyć będzie do odwzorowania w języku obcym wzoru z własnego języka 19 i może automatycznie przypisać jednostce milovat znaczenie kochać, a frazie mít rád znaczenie lubić. W języku polskim nie istnieje czasownik, który oddawałby emocje z pogranicza miłości i sympatii, ponieważ nie istnieje takie pojęcie. Konfrontując język czeski i polski doświadczamy w tym przypadku ewidentnego niezrozumienia. 4. Wnioski W artykule tym zostały ukazane czeskie jednostki, których przekład na język polski stwarza problemy związane ze stratami i uproszczeniami. Wybrane przykłady ukazują różne przeszkody, na które natrafia tłumacz. Jednostka mrzet jest w niezwykły sposób wieloznaczna; jej znaczenie jednak pomaga identyfikować szeroki kontekst. Czasownik toužit musi skupiać w sobie (w swoim jednym znaczeniu) treść kilku czasowników polskich. Bez względu na to, który ekwiwalent wybierzemy, za każdym razem będzie to tłumaczenie niekompletne. Dokonamy uproszczenia. Wreszcie jednostka mít rád odnosząca nas do 18 InterCorp umożliwia także przyjrzenie się, jak tłumaczony na język czeski jest więc polski czasownik kochać. Większość z nich (około 70%) ma za swój czeski odpowiednik milovat. 19 W języku polskim lubić i kochać oznaczają zupełnie inne uczucia. Rożni je przede wszystkim inna jakość, a nie intensywność przeżywania.
kompletnie dwóch rożnych uczuć, skazująca osobę polskojęzyczną na niemożność rozkodowania, a w konsekwencji na porażkę w realizacji tej jednostki w języku polskim. Podane przykłady nie są jedynymi sprawiającymi problemy jednostkami w konfrontacji czesko-polskiej. Kontynuacja badań nad przekładem czasowników wyrażających stany psychiczne oraz publikacja wyników tych analiz byłyby niezwykle korzystna dla leksykografów oraz wszystkich tych, którzy zajmują się sztuką przekładu. Bibliografia Čermák, F. Kocek, J.: (eds.) Mnohojazyčný korpus InterCorp: Možnosti studia, Praha 2010. Čermák, F. Rosen, A.: The case of InterCorp, a multilingual parallel corpus. In: International Journal of Corpus Linguistics, 13(3), 411 427, 2012. Havránek, B: (ed) Slovník spisovného jazyka českého, Praha 1989. Jirásek K.: Využití paralelního korpusu InterCorp k získávání ekvivalentů pro chorvatskočeský slovník. In: Korpusová lingvistika Praha 2011: 1 InterCorp, ed. F. Čermák, Praha 2011, s. 45 55. Kaczmarska, E. Rosen, A.: Czego nie można wyrazić w języku polskim, czyli o leksykalnych w nim brakach (w druku) 2014. Kaczmarska, E. Rosen, A.: Między znaczeniem leksykalnym a walencją - próba opracowania metody ekstrakcji ekwiwalentów na podstawie korpusu równoległego. In: Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej 48, Warszawa 2013, s. 103-121. Levin, B.: English Verb Classes and Alternations: A Preliminary Investigation. University of Chicago Press, Chicago 1993. Lewandowska-Tomaszczyk, B.: Conceptual Analysis, Linguistic Meaning, and Verbal Interaction. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1984. Lewandowska-Tomaszczyk, B.: Komunikacja i konstruowanie znaczeń w przekładzie, nieopublikowany wykład konferencyjny, Konin 13-14.11.2013. Lewandowska-Tomaszczyk B.: (ed.) Podstawy językoznawstwa korpusowego. Łódź 2005. Och, F.J. Ney, H.: A Systematic Comparison of Various Statistical Alignment Models. In: Computational Linguistics 29:1, 2003, s. 19 51. Pieńkoś, J.: Przekład i tłumacz we współczesnym świecie. Aspekty lingwistyczne i pozalingwistyczne. Warszawa 1993. Siatkowski, J. Basaj. M.: Słownik czesko-polski. Warszawa 2002. http://www.korpus.cz/intercorp