KATARZYNA NOSEK, KATARZYNA STYSZKO, JANUSZ GOŁAŚ *

KATARZYNA NOSEK, KATARZYNA STYSZKO, JANUSZ GOŁAŚ * Badanie obecności wybranych niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ), triclosanu i bisfenolu A w ściekach komunalnych techniką chromatografii gazowej z detektorem mas (GC/MS) Słowa kluczowe farmaceutyki triclosan ścieki komunalne GC/MS SPE Streszczenie Badanie obecności farmaceutyków w środowisku naturalnym jest stosunkowo nowym zagadnieniem jednak coraz częściej podejmowanym w jednostkach naukowo badawczych. W niniejszej pracy przedstawiono procedurę oznaczania trzech farmaceutyków z grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ) takich jak ketoprofen (KET), naproksen (NAP), diklofenak (DIK), regulatora tłuszczu bezafibratu (BEZ) oraz triclosanu (TRI) i bisfenolu A (BIS) w ściekach komunalnych. Procedura uwzględnia proces zatężania i izolacji analitów metodą ekstrakcji do fazy stałej (SPE), etap derywatyzacji związkiem sililowym N-metylo-N-trimetylsililo trifluoroacetamidem (MSTFA) oraz analizę w technice chromatografii gazowej z detektorem mas (GC/MS). Ścieki do badań pobrano na wejściu oraz na wyjściu z Zakładu Oczyszczania Ścieków Płaszów w Krakowie. Większość badanych leków zostało oznaczonych w stężeniach kilkuset ppb w ściekach oczyszczonych do kilku ppm w ściekach surowych. 1. Wprowadzenie Dynamicznie rozwijający się rynek farmaceutyczny i zwiększenie spożycia leków przekłada się na wzrost zanieczyszczenia środowiska wodnego farmaceutykami i produktami ich częściowego rozkładu. Związki te są uwalniane do środowiska głównie wraz ze ściekami komunalnymi i jako substancje w dalszym ciągu czynne biologicznie mogą stanowić ekotoksyczne zagrożenie dla organizmów wodnych i człowieka. Aż 34% aptecznego rynku leków w Polsce stanowią leki dostępne bez recepty [20] i to one są najczęściej i w największych stężeniach wykrywane w środowisku [6]. Pierwsze informacje o przedostawaniu się farmaceutyków do środowiska wodnego pojawiły się w latach 70. w Stanach Zjednoczonych [9, 13]. Wykazano wówczas obecność kwasu klofibrowego w wodach podziemnych oraz kwasu salicylowego i kofeiny w oczyszczonych ściekach. Wraz z rozwojem nowych i czułych technik analitycznych ukazywało się coraz więcej publikacji dotyczących obecności bioaktywnych zanieczyszczeń w środowisku w stężeniach rzędu ppt do ppb, które wskazywały na nieskuteczność tradycyjnych technologii oczyszczania ścieków komunalnych w procesie usuwania farmaceutyków i ich metabolitow [4, 11, 12, 23]. W badaniach pozostałości produktów farmaceutycznych i ich metabolitów w środowisku liderami są Stany Zjednoczone, gdzie od 1982 roku pracownicy agencji naukowo badawczej United States Geological Survey (USGS), w ramach programu Toxic Substances Hydrology Program monitorują stan wód naturalnych pod kątem toksycznych substancji w tym również farmaceutyków i innych nowopojawiających się zanieczyszczeń [1, 2, 8, 16]. Coraz więcej badań prowadzonych jest również w Europie, głównie w Niemczech i Szwajcarii. W Polsce jak dotąd pojawiło się zaledwie kilka prac na ten temat. W 2005 roku w ściekach surowych w Zabrzu zidentyfikowano 23 spośród 30 analizowanych farmaceutyków, m.in. ibuprofen, naproksen, diklofenak, ketoprofen, bezafibrat w stężeniach 1,00 8,40 µg/l [7]. W tym samym roku opublikowano pracę na temat oznaczania leków w wodach powierzchniowych w północnej części Polski [5]. Wykazano obecność m.in. ibuprofenu i diklofenaku w wodach rzecznych i jeziornych w stężeniu 0,05 0,53 µg/l oraz obecność ibuprofenu w wodzie morskiej w stężeniu 0,17 µg/l. Kolejne prace z 2007 i 2008 roku dotyczyły oznaczania licznej grupy farmaceutyków w wodach Warty oraz ściekach komunalnych [14, 15]. Większość analizowanych leków została zidentyfikowana w rzece w stężeniach 0,003 2,108 µg/l. W ściekach surowych leki osiągnęły maksymalne stężenie ~10 µg/l (naproksen) natomiast w ściekach oczyszczonych ~ 2,4 µg/l (diklofenak). 2. Część eksperymentalna 2.1. Przedmiot analizy * AGH Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Energetyki i Paliw, Katedra Chemii Węgla i Nauk o Środowisku, e-mail: sosnowsk@agh.edu.pl, styszko@agh.edu.pl, jgolas@agh.edu.pl

Do analizy wybrano popularne kwasowe leki z grupy NLPZ: naproksen, ketoprofen (Sigma Aldrich, St. Louis, USA, czystość 99,9%), diklofenak (Dr. Ehrenstorfer, Augsburg, Niemcy, czystość 99%) bezafibrat (Sigma Aldrich, St. Louis, USA, czystość 98%), jako przedstawiciel farmaceutyków regulujących poziom tłuszczów w organizmie, bisfenol A (Dr. Ehrenstorfer, Augsburg, Niemcy, czystość 98,5%) plastyfikator i związek zaburzający prawidłowe funkcje endokrynne oraz triclosan (Merck, Darmstadt, Niemcy, czystość 99,7%) składnik antybakteryjny w kosmetykach jak również dodatek konserwujący do leków. Rysunek 1 przedstawia budowę chemiczną analizowanych związków. Jako wzorzec wewnętrzny do analizy ilościowej zastosowano 1 hydroksypyren (Sigma Aldrich, St. Louis, USA, czystość 98%) [24]. Rysunek 1. Budowa chemiczna analizowanych związków. Figure 1. Chemical structures of studied pollutant. 2.2. Pobór ścieków Ścieki do analizy pobrano w styczniu 2011 roku z Zakładu Oczyszczania Ścieków Płaszów zlokalizowanego w południowo wschodniej części Krakowa. Zakład ten oczyszcza ścieki komunalno bytowe ze średnim przepływem 165 tys. m 3 /dobę. Jest to oczyszczalnia mechaniczno biologiczna przyjmująca ponad 70% krakowskich ścieków. Odbiornikiem ścieków oczyszczonych jest rzeka Drwina a dalej Wisła. Do badań pobrano ścieki surowe przyjmowane przez zakład oczyszczania oraz ścieki oczyszczone po pełnym cyklu oczyszczania czyli w postaci w jakiej są uwalniane do Drwiny. 2.3. Ekstrakcja do fazy stałej Izolację i zatężenie analitów przeprowadzono techniką ekstrakcji do fazy stałej (SPE) wykorzystując 12 stanowiskowy zestaw szklany do SPE firmy J.T.Baker (Philipsburg, USA). Próbki ścieków ekstrahowano na złożu HLB (60 mg) firmy Waters (Milford, USA), uniwersalnym polarnym materiale polimerowym do ekstrakcji kwasowych, obojętnych i zasadowych związków o charakterze polarnym. Do ekstrakcji wykorzystano metanol supergradient i n-heksan firmy POCh (Gliwice, Polska), octan etylu firmy Merck (Darmstadt, Niemcy) oraz wody demineralizowanej (< 0.14 S/cm) z systemu HLP 5 firmy Hydrolab (Polska) zakwaszonej do ph = 2. Bezpośrednio przed procesem ekstrakcji kolumienki ekstrakcyjne HLB zostały skondycjonowane kolejno 3 ml octanu etylu, 3 ml metanolu i 3 ml wody destylowanej o ph = 2. Pobrane ścieki przefiltrowano na filtrze szklanym (MN GF-1, Ø = 45 mm) firmy Macherey-Nagel (Düren, Niemcy) oraz zakwaszone kwasem solnym do ph = 2. Próbki ścieków (objętość ścieków surowych 250 ml, oczyszczonych 500 ml) zatężono i oczyszczono na drodze ekstrakcji do fazy stałej SPE z prędkością przepływu 5 7 ml/min. Następnie złoże ekstrakcyjne przemyto 3mL roztworu 5% metanolu w wodzie destylowanej w celu wymycia składników matrycy oraz dodatkowo 3 ml n-heksanu celem usunięcia matrycy tłuszczowej. Kolumienki suszono przez 15 minut pod zmniejszonym ciśnieniem. Anality ze złoża sorbentu wymyto 3 ml octanu etylu. Uzyskany eluat zatężono odparowując go do sucha nad łaźnią wodną w temperaturze 45ºC pod strumieniem argonu. Suchą pozostałość ścieków do analizy jakościowej rozpuszczono w 100 µl wzorca wewnętrznego w octanie etylu a próbki do krzywej kalibracyjnej rozpuszczono w różnych stężeniach roztworu wzorcowego analitów w octanie etylu z wzorcem wewnętrznym.

W celu wyznaczenia odzysków analitów z procesu ekstrakcji do próbek wody ultraczystej dodano analitów (0,5 µg/l 1,0 µg/l) przed i po procesie SPE oraz wzorca wewnętrznego przed analizą GC/MS. Największy odzysk uzyskano dla diklofenaku 78%. Dla pozostałych analitów odzysk kształtował się w zakresie 61 67%. 2.4. Derywatyzacja Zwiększenie lotności oraz stabilności chemicznej i termicznej analitów przed analizą GC/MS uzyskano poprzez przeprowadzenie składników ekstraktu w sililowe pochodne za pomocą N-metylo-N-trimetylosililotrifluoroacetoamidu (MSTFA) marki Fluka (Szwajcaria). Grupa trimetylosililowa (TMS), Si(CH 3 ), jest najbardziej popularną grupą sililową stosowaną przy oznaczaniu GC/MS związków zawierających grupę hydroksylową [21, 22]. Do 50 µl ekstraktu dodano 15 µl MSTFA. Reakcję sililowania prowadzono w izolacji od światła w zamkniętym naczynku przez 35 minut w temperaturze 65ºC [10] w 12 stanowiskowym termobloku z elektroniczną regulacją temperatury. 2.5. Kalibracja metody Oznaczenie ilościowe wykonano metodą krzywej dodatku wzorca. Celem wyeliminowania błędu związanego z pobieraniem różnej objętości roztworu do strzykawki, przed analizą GC/MS do próbek dodano wzorca wewnętrznego. Do kalibracji detektora MS sporządzono 5 matrycowych roztworów wzorcowych zawierających zarówno wzorzec wewnętrzny jak i oznaczane anality (dla ścieków surowych zakres stężeń analitów 0,2 6,0 µg/l, stężenie wzorca wewnętrznego 1,0 µg/l; dla ścieków oczyszczonych zakres stężeń analitów 0,05 3,0 µg/l, stężenie wzorca wewnętrznego 0,5 µg/l). W badanym zakresie stężeń wykazano liniowość stosunku sygnału analitu P x do sygnału wzorca wewnętrznego P IS w funkcji stężenia analitów (0,9963 < r 2 < 0,997, tab. 1). Celem sprawdzenia stałości stosunku P x / P IS w próbce wykonano trzykrotną analizę roztworu wzorcowego. Powtarzalność wyrażona względnym odchyleniem standardowym RSD wahała się od 0,2 % dla naproksenu do 9% dla diklofenaku. Wartość granicy wykrywalności (limit of detection LOD) i oznaczalności (limit of quantification LOQ) dla opisywanej metody analitycznej oszacowano na podstawie stosunku sygnału do szumu S/N. LOD to trzykrotny poziom szumów w pobliżu czasu retencji dla analitu (± 0,5 min) przeliczony na stężenie. Przyjęto założenie, że LOQ = 3 LOD [17]. Wartość stosunku S/N wyznaczono dla próbki z najmniejszym dodatkiem wzorca analitu pomniejszonej o wartość odpowiedzi od analitu w badanych ściekach. Tabela 1. Krzywe kalibracyjne dodatku wzorca analitów oraz parametry walidacyjne metody. Table 1. Standard addition calibration curves and validation parameters. Naproksen LOD µg/l LOQ µg/l Ścieki surowe 0,121 0,362 Ścieki oczyszczone 0,016 0,048 Triclosan LOD µg/l LOQ µg/l Ścieki surowe 0,012 0,036 Ścieki oczyszczone 0,010 0,031

Ketoprofen LOD µg/l LOQ µg/l Ścieki surowe 0,017 0,050 Ścieki oczyszczone 0,005 0,016 Bisfenol A LOD µg/l LOQ µg/l Ścieki surowe 0,006 0,018 Ścieki oczyszczone 0,002 0,005 Diklofenak LOD µg/l LOQ µg/l Ścieki surowe 0,020 0,061 Ścieki oczyszczone 0,010 0,029 Bezafibrat LOD µg/l LOQ µg/l Ścieki surowe 0,014 0,041 Ścieki oczyszczone 0,011 0,034 3. Analiza GC/MS Analizy wykonano chromatografem gazowym HP 5890 II Serii z dwoma portami nastrzykowymi split/splitless z detektorem masowym MS HP 5971A i kolumną kapilarną HP - 5 MS (30 m x 0,25 mm) firmy Agilent Technologies (Palo Alto, USA). Oznaczenie jakościowe i ilościowe przeprowadzono w trybie monitorowania wybranych jonów (selected ion monitoring SIM) w oparciu o czasy retencji i wartość m/z charakterystycznych jonów (tab. 2). Próbkę do analizy o objętości 1 µl dozowano do portu nastrzykowego (220ºC) manualnie przy pomocy strzykawki mikrolitowej marki Hamilton (Nevada, USA). Rozdział próbki (faza nośna - hel, 15 psi) następował wg 23 minutowego programu temperaturowego: 70ºC (2 min) 280ºC (7 min). Temperatura linii transferowej wynosiła 320ºC. Wyniki analizy opracowano i zinterpretowano korzystając z oprogramowania Wsearch w wersji 1.6.2005. Tabela 2. Czasy retencji i wartości m/z charakterystycznych jonów fragmentacyjnych analizowanych związków. Table 2. Retention time and m/z ratio of characteristic ions of target analytes. Analit Czas retencji (min) Jon do analizy Jony potwierdzające ilościowej (m/z) (m/z) Naproksen 14,21 243 185 Triclosan 14,53 347 200, 362 Ketoprofen 14,99 282 105 Bisfenol A 15,01 357 372 Diklofenak - Na 15,56 214 242 Bezafibrat 20,73 120 139 4. Wyniki analizy Wyniki analizy farmaceutyków w ściekach komunalnych przedstawia rysunek 2. Za wyjątkiem bezafibratu wszystkie spośród analizowanych związków zostały wykryte w ściekach surowych jak i oczyszczonych. Najwyższe stężenia rzędu 1,1-4,0 µg/l w ściekach surowych zaobserwowano dla NLPZ oraz bisfenolu A 1,7

µg/l. W ściekach oczyszczonych stężenia tych zanieczyszczeń są istotnie mniejsze. Stopień usunięcia naproksenu, ketoprofenu i bisfenolu A wyniósł odpowiednio 96%, 95% i 89%. Wyjątek stanowi diklofenak, dla którego procesy oczyszczania okazały się skuteczne tylko w 18%. Wyniki badań są bardzo zbieżne z wynikami prezentowanymi w 2008 roku przez naukowców z Uniwersytetu Im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, dotyczącymi obecności kwasowych farmaceutyków w ściekach pobranych z zakładu oczyszczania o zbliżonych parametrach do oczyszczalni Płaszów (oczyszczalnia biologiczna w Koziegłowach, obsługująca 400 tys. mieszkańców, średni przepływ ścieków 130 tys. m 3 /dobę) [14]. Wówczas najwyższe stężenie leków w ściekach surowych ( 7 10 µg/l) i stopień oczyszczenia (98 99%) zaobserwowano dla naproksenu i ketoprofenu podczas gdy diklofenak został usunięty w 16%. Odporność diklofenaku na procesy biologicznego rozkładu potwierdzają także inne źródła literaturowe [25]. Bezafibrat zidentyfikowano jedynie w ściekach oczyszczonych w stężeniu 0,073 µg/l. Taka sytuacja jest możliwa gdy lek jest obecny w ściekach w postaci metabolitów sprzężonych z kwasem glukuronowym, które z kolei podczas procesów oczyszczania mogą ulec odszczepieniu i uwolnić formę macierzystą leku [18]. Antyseptyczny środek triclosan obok produktów leczniczych jest również przedmiotem szczególnej uwagi specjalistów. Wykazano, iż pod wpływem światła w środowisku może przekształcać się w trujące dioksyny a w kontakcie z chlorowaną wodą w chloroform [3]. Triclosan oznaczono w badanych ściekach surowych i oczyszczonych odpowiednio w stężeniu 0,166 i 0,093 µg/l co oznacza, że został w 44% usunięty w procesie oczyszczania ścieków. Większość danych literaturowych wskazuje jednak na ponad 80% redukcję triclosanu podczas oczyszczania metodą osadu czynnego [19]. Rysunek 2. Stężenie farmaceutyków w ściekach surowych i oczyszczonych z oczyszczalni Kraków Płaszów, µg/l oraz stopień redukcji zanieczyszczeń. Figure 2. Concentration of studied pharmaceutical in Kraków Płaszów WWTP influent and effluent, µg/l with removal rates. 5. Podsumowanie Ścieki jako próbki środowiskowe są trudne do analizy substancji śladowych ze względu na swoją bogatą matrycę. Pomimo, że istnieją bardziej nowoczesne i czułe techniki analizy leków w środowisku (m.in. LC MS/MS, LC ESI MS/MS) oznaczanie metodą GC/MS jest skuteczne i nadal popularne w wielu placówkach naukowo badawczych. Przedstawiona w niniejszej pracy procedura analityczna z etapem ekstrakcji do fazy stałej na złożu HLB i analizą GC/MS umożliwiła wykrycie sześciu farmaceutyków (w tym związków kojarzonych z farmaceutykami) w krakowskich ściekach komunalnych na poziomie już od 2 ng/l (LOD: 0,006 0,362 µg/l dla ścieków surowych; 0,002 0,121 µg/l dla ścieków oczyszczonych). Wysokie stężenia w ściekach surowych rzędu kilku µg/l zaobserwowano dla NLPZ dostępnych bez recepty, które zarazem, za wyjątkiem diklofenaku, zostały w wysokim stopniu usunięte w następstwie procesów oczyszczania. Nie zmienia to faktu, że chociaż na poziomie śladowych stężeń związki te są obecne w ściekach oczyszczonych i emitowane do wód powierzchniowych.

Otrzymane wyniki wskazują, że problem przedostawania się farmaceutyków do środowiska naturalnego dotyczy również wód Małopolski. Obecne w środowisku leki mogą być groźne szczególnie w perspektywie czasu, stąd konieczność ich badań i monitoringu w środowisku. Literatura [1] United States Geological Survey (USGS), http://www.usgs.gov/ [2] Barnes K. K., Kolpin D. W., Furlong E. T., Zaugg S. D., Meyer M. T., Barber L. B.: A national reconnaissance of pharmaceuticals and other organic wastewater contaminants in the United States -- I) Groundwater, Science of The Total Environment, Vol. 402, Issue 2-3, 2008. [3] Bester K.: Triclosan in a sewage treatment process - balances and monitoring data, Water Research, Vol. 37, Issue 16, 2003. [4] Carballa M., Omil F., Lema J. M., Llompart M., García-Jares C., Rodríguez I., Gómez M., Ternes T.: Behavior of pharmaceuticals, cosmetics and hormones in a sewage treatment plant, Water Research, Vol. 38, Issue 12, 2004. [5] Dębska J., Kot-Wasik A., Namieśnik J.: Determination of nonsteroidal antiinflammatory drugs in water samples using liquid chromatography coupled with diode-array detector and mass spectrometry, Journal of Separation Science, Vol. 28, Issue 17, 2005. [6] Dębska J., Kot-Wasik A., Namieśnik J.: Fate and Analysis of Pharmaceutical Residues in the Aquatic Environment, Vol. 34, Issue 1, 2004. [7] Felis E., Miksch K., Surmacz-Górska J., Ternes T.: Presence of pharmaceutics in wastewater from waste water treatment plant "Zabrze-Śródmieście" in Poland, Archives of Environmental Protection, Vol. 31, Issue 3, 2005. [8] Focazio M. J., Kolpin D. W., Barnes K. K., Furlong E. T., Meyer M. T., Zaugg S. D., Barber L. B., Thurman M. E.: A national reconnaissance for pharmaceuticals and other organic wastewater contaminants in the United States -- II) Untreated drinking water sources, Science of The Total Environment, Vol. 402, Issue 2-3, 2008. [9] Garrison A.W., Pope J.D., F.R A.: Analysis of organic compounds in domestic wastewater. In: Identification and Analysis of Organic Pollutants in Water, Ann Arbor Science Publisher Inc, Ann Arbor, 1976. [10] Gołaś J., Górecki J., Styszko-Grochowiak K., Iwanicha A., Sosnowska K.: Kinetic studies of selected derivatisation process used in chromatography and mass spectrometry for environmental samples, 10th international symposium on 'Kinetics in analytical chemistry' : Cape Town, South Africa, December 2009. [11] Halling-Sorensen B., Nielsen N. S., Lanzky S. F., Ingerslev F.: Occurrence, fate, and effects of pharmaceutical substances in the environment - a rewiev, Chemosphere, Vol. 36, Issue 2, 1998. [12] Heberer T.: Occurrence, fate, and removal of pharmaceutical residues in the aquatic environment: a review of recent research data, Toxicology Letters, Vol. 131, Issue 1-2, 2002. [13] Hignite C., Azarnoff D. L.: Drugs and drugs metabolites as environmental contaminants: chlorophenoxyisobutyrate and salicyclic acid in sewage water effluent, Life Sciences, Vol. 20, Issue 2, 1977. [14] Kasprzyk-Hordern B., Dąbrowska A., Vieno N., Kronberg L., Nawrocki J.: Occurrence of Acidic Pharmaceuticals in the Warta River in Poland, Chemical Analysis, Vol. 53, Issue 289, 2008. [15] Kasprzyk-Hordern B., Dinsdale R. M., Guwy A. J.: Multi-residue method for the determination of basic/neutral pharmaceuticals and illicit drugs in surface water by solid-phase extraction and ultra performance liquid chromatography-positive electrospray ionisation tandem mass spectrometry, Journal of Chromatography A, Vol. 1161, Issue 1-2, 2007. [16] Kolpin D. W., Furlong E. T., Meyer M. T., Thurman E. M., Zaugg S. D., Barber L. B., Buxton H. T.: Pharmaceuticals, Hormones, and Other Organic Wastewater Contaminants in U.S. Streams, 1999-2000: A National Reconnaissance, Vol. 36, Issue 6, 2002. [17] Konieczko P., Namieśnik J.: Ocena i kontrola jakości wyników pomiarów analitycznych, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa, 2007. [18] Lacey C., McMahon G., Bones J., Barron L., Morrissey A., Tobin J. M.: An LC-MS method for the determination of pharmaceutical compounds in wastewater treatment plant influent and effluent samples, Talanta, Vol. 75, Issue 4, 2008. [19] Mičge C., Choubert J. M., Ribeiro L., Eusčbe M., Coquery M.: Fate of pharmaceuticals and personal care products in wastewater treatment plants - Conception of a database and first results, Environmental Pollution, Vol. 157, Issue 5, 2009. [20] PMR - Rynek farmaceutyczny w Polsce 2009; Rynek produktów OTC w Polsce 2010, www.pmrpublicationc.com [21] Sebok Á., Vasanits-Zsigrai A., Helenkár A., Záray G., Molnár-Perl I.: Multiresidue analysis of pollutants as their trimethylsilyl derivatives, by gas chromatography-mass spectrometry, Journal of Chromatography A, Vol. 1216, Issue 12, 2009.

[22] Ternes T. A.: Analytical methods for the determination of pharmaceuticals in aqueous environmental samples, TrAC Trends in Analytical Chemistry, Vol. 20, Issue 8, 2001. [23] Ternes T. A.: Occurrence of drugs in German sewage treatment plants and rivers, Water Research, Vol. 32, Issue 11, 1998. [24] Togola A., Budzinski H.: Analytical development for analysis of pharmaceuticals in water samples by SPE and GC MS, Analytical and Bioanalytical Chemistry, Vol. 388, Issue 3, 2007. [25] Zhang Y., Geißen S.-U., Gal C.: Carbamazepine and diclofenac: Removal in wastewater treatment plants and occurrence in water bodies, Chemosphere, Vol. 73, Issue 8, 2008. KATARZYNA NOSEK, KATARZYNA STYSZKO, JANUSZ GOŁAŚ Determination of selected nonsteroidal anti inflammatory drugs, triclosan and bisphenol A in municipal wastewater by Gas Chromatography Mass Spectrometry (GC/MS) Keywords pharmaceuticals triclosan wastewater GC/MS SPE Abstract Occurrence and determination of the pharmaceuticals in aquatic environment is relatively new area of research, which has received much attention over recent years. This paper presents a quantitative method for the determination nonsteroidal antiinflammatory drugs (NSAIDs) like ketoprofen, naproxen, diclofenac, lipid regulators bezafibrate, triclosan and bisphenol A in Kraków Płaszów WWTP influent and effluent. Samples were isolated and concentrated on solid phase extraction (SPE) step, derivatized with N-metylo-N-Trimetylosililo-trifluoroacetoamid (MSTFA) and analyzed by gas chromatography mass spectrometry. Most of pharmaceuticals of interests was present in WWTP effluent and influent at concentration ppb to ppm.