Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania i wpisany do wykazu podręczników przeznaczonych do kształcenia ogólnego do zajęć komputerowych, na podstawie opinii rzeczoznawców: mgr. inż. Zdzisława Nowakowskiego, dr. Przemysława Macieja Ogonowskiego, mgr. Wacława Wawrzyniaka. Etap edukacyjny: II. Typ szkoły: szkoła podstawowa. Rok dopuszczenia 2012. Numer ewidencyjny w wykazie: 475/3/2012 Wszelkie prawa zastrzeżone. Nieautoryzowane rozpowszechnianie całości lub fragmentu niniejszej publikacji w jakiejkolwiek postaci jest zabronione. Wykonywanie kopii metodą kserograficzną, fotograficzną, a także kopiowanie książki na nośniku filmowym, magnetycznym lub innym powoduje naruszenie praw autorskich niniejszej publikacji. Wszystkie znaki występujące w tekście są zastrzeżonymi znakami firmowymi bądź towarowymi ich właścicieli. Autorzy oraz Wydawnictwo HELION dołożyli wszelkich starań, by zawarte w tej książce informacje były kompletne i rzetelne. Nie biorą jednak żadnej odpowiedzialności ani za ich wykorzystanie, ani za związane z tym ewentualne naruszenie praw patentowych lub autorskich. Autorzy oraz Wydawnictwo HELION nie ponoszą również żadnej odpowiedzialności za ewentualne szkody wynikłe z wykorzystania informacji zawartych w książce. Redaktor prowadzący: Joanna Zaręba Projekt okładki: ULABUKA Ilustracja na okładce: Elżbieta Królikowska Ilustracja w podręczniku i na płycie CD: Elżbieta Królikowska Wydawnictwo HELION ul. Kościuszki 1c, 44-100 GLIWICE tel. 32 231 22 19, 32 230 98 63 e-mail: helion@helion.pl WWW: http://helion.pl (księgarnia internetowa, katalog książek) Drogi Czytelniku! Jeżeli chcesz ocenić tę książkę, zajrzyj pod adres http://helion.pl/user/opinie?pspv32 Możesz tam wpisać swoje uwagi, spostrzeżenia, recenzję. Kod do płyty CD: 6734 ISBN: 978-83-246-2819-3 Copyright Helion 2014 Wydanie II Printed in Poland. Oceń książkę Księgarnia internetowa Lubię to!» Nasza społeczność
Spis treści Drodzy Szóstoklasiści!......................................... 5 Rozdział 1. Bezpieczna praca z komputerem i jego oprogramowaniem.............................. 7 Lekcja 1. Zasady bezpiecznej i higienicznej pracy z komputerem a ochrona środowiska................................................... 8 Lekcja 2. Ochrona oprogramowania............................................. 10 Lekcja 3. Kopia zapasowa pliku.................................................. 13 Lekcja 4. Kompresja plików..................................................... 18 Rozdział 2. Internet.......................................... 21 Lekcja 5. Adres internetowy..................................................... 22 Lekcja 6. Internet źródłem informacji............................................ 24 Lekcja 7. Instalowanie i odinstalowywanie programu. Czat internetowa pogawędka......................................... 26 Lekcja 8. Realizacja projektu Moja szkoła w Europie.............................. 31 Rozdział 3. Nauka pisania na klawiaturze komputera................. 33 Lekcja 9. Praca z klawiaturą komputera........................................... 34 Rozdział 4. Grafika komputerowa................................ 37 Lekcja 10. Rysujemy flagi w programie Paint...................................... 38 Lekcja 11. Edytor graficzny Draw................................................ 41 Lekcja 12. Poznajemy edytor graficzny ArtRage.................................... 46 Rozdział 5. Edytory tekstu..................................... 51 Lekcja 13. Wstawianie i formatowanie tabeli...................................... 52 Lekcja 14. Tworzymy krzyżówkę................................................. 56 Lekcja 15. Poznajemy przydatne opcje programu.................................. 59 Lekcja 16. Poznajemy ciekawe efekty............................................. 63 Lekcja 17. Dokumenty wielostronicowe.......................................... 69 Rozdział 6. Komputer w naszym otoczeniu......................... 73 Lekcja 18. Urządzenia oparte na technologii komputerowej......................... 74 3
Rozdział 7. Prezentacja multimedialna...79 Lekcja 19. Modyfikujemy obiekty graficzne...80 Lekcja 20. Animacja niestandardowa...84 Lekcja 21. Przygotowanie projektu Kronika klasy...90 Rozdział 8. Tworzymy proste animacje...93 Lekcja 22. Pierwsze kroki w nowym środowisku...94 Lekcja 23. Opracowanie prostego projektu Zabawa na łące...104 Rozdział 9. Arkusz kalkulacyjny....109 Lekcja 24. Proste zastosowania arkusza kalkulacyjnego funkcja SUMA...110 Lekcja 25. Funkcje ŚREDNIA, MIN, MAX...113 Lekcja 26. Zmiana wyglądu arkusza, podgląd wydruku...115 Lekcja 27. Sortowanie danych...119 Lekcja 28. Tworzenie prostego wykresu...121 Lekcja 29. Ustawienia wydruku, drukowanie gotowych prac...123 Rozdział 10. Sprawdź, czy umiesz...127 Lekcja 30. Sprawdź się...128 Bibliografia...135 4 Spis treści
ROZDZIAŁ 9. ARKUSZ KALKULACYJNY CD krok po kroku pod okiem nauczyciela inny przedmiot W tym rozdziale: dowiesz się: czym jest arkusz kalkulacyjny, jak przygotować dokument do druku i wydrukować go; nauczysz się: wykonywać obliczenia w arkuszu kalkulacyjnym, zmieniać wygląd arkusza, opracowywać wykresy; poznasz: proste zastosowania arkusza kalkulacyjnego, sposoby: wykonywania obliczeń bez pomocy kalkulatora, gromadzenia danych. odwołanie do WWW uwaga zadanie bonusowe zadanie projektowe zadanie trudniejsze zeszyt ćwiczeń
Lekcja 24. Temat: Proste zastosowania arkusza kalkulacyjnego funkcja SUMA W podręczniku do klasy piątej został przedstawiony program do wykonywania obliczeń bez użycia kalkulatora. Teraz czas poznać go lepiej. W tym roku nauczysz się sprawniej nim Pamiętaj! Arkusz kalkulacyjny to program służący do wykonywania obliczeń, gromadzenia danych i opisywania ich za pomocą wykresów. Znasz już dwa arkusze kalkulacyjne: posługiwać i obrazować wyniki obliczeń za pomocą wykresów. Ten program to arkusz kalkulacyjny. 1 Excel 2007 z pakietu Microsoft Office ( /Wszystkie programy/microsoft Office/ Microsoft Office Excel 2007), 2 Calc z pakietu OpenOffice.org ( /Wszystkie programy/openoffice.org/ OpenOffice.org Calc). Ćwiczenie 9.1. Powtórzenie. 1 Omów sposoby uruchamiania poznanych programów. 2 Opisz budowę okna jednego dowolnego programu poznanego na lekcji. 3 Co oznaczają pojęcia: komórka, komórka bieżąca, adres, obszar, separator? 4 Wymień typy danych, które wprowadzamy do arkusza. 5 Wyjaśnij pojęcie arkusz kalkulacyjny w odniesieniu do programu i do dokumentu. Pamiętaj! W formułach wolno używać tylko nawiasów okrągłych. Aby dodać do siebie kilka lub więcej liczb, wpisuje się formułę (=A1+A2+A3+A4+A5+A6+A7+A8). Można jednak zrobić to szybciej i prościej. Zamiast wypisywać adresy kolejnych komórek, wystarczy skorzystać z funkcji SUMA o zapisie formuły: =SUMA(A1:A8), gdzie: SUMA oznacza nazwę funkcji arkusza (przycisk ); (A1:A8) oznacza, że arkusz doda zawartość komórek od A1 do A8. 110 Rozdział 9. Arkusz kalkulacyjny
Ćwiczenie 9.2. Korzystając z programu Calc, sprawdź, ile godzin opuścili i ile spóźnień odnotowali w jednym miesiącu uczniowie klasy 6. W tym celu wykonaj poniższe czynności. 1 Uzupełnij arkusz danymi, jak na rysunku 9.1., a następnie ustaw komórkę bieżącą w B16. 2 Kliknij przycisk Suma do komórki B16 zostanie automatycznie wstawiona formuła =SUMA(B2:B15) (rysunek 9.2). Rysunek 9.1. Tabela frekwencji w klasie 6. Wskazówka W programie Excel 2007 funkcja SUMA znajduje się na karcie Formuły, w grupie Biblioteka funkcji. Rysunek 9.2. Formuła sumowania z wykorzystaniem funkcji SUMA 3 Kliknij przycisk, a komputer wykona działanie i poda wynik w komórce B16 (rysunek 9.3). 4 Ustaw komórkę bieżącą w C16. Wykonaj czynności opisane powyżej w punktach 2. i 3., aby obliczyć liczbę spóźnień w komórce C16. 5 Zapisz plik pod nazwą frekwencja w katalogu Obliczenia. Ćwiczenie zostało wykonane w programie Calc w programie Excel należałoby postąpić dokładnie tak samo. Rysunek 9.3. Rozwiązanie zadania Lekcja 24. Temat: Proste zastosowania arkusza kalkulacyjnego funkcja SUMA 111
Ćwiczenie 9.3. Pamiętaj! Utrzymuj porządek na dysku. Nazwa pliku powinna informować o tym, jaka jest jego zawartość. Jeśli w arkuszu znajdują się dane dotyczące powierzchni poszczególnych kontynentów, nazwij plik powierzchnia kontynentow. Jeżeli znajdują się tam informacje dotyczące pomiarów temperatury, zapisz arkusz pod nazwą temperatura. Przygotuj listę zakupów. Oblicz, ile za nie zapłacisz. Nazwa artykułu Ilość Cena jednostkowa Wartość Zeszyty 12 3,50 Kurtka 1 456,00 Kalkulator 1 61,00 Obuwie sportowe 1 86,00 Skarpetki 10 6,50 Spodnie 2 180,00 Razem Zapisz dokument w katalogu Obliczenia, nadaj plikowi nazwę zgodną z jego zawartością. Pytania i zadania Wszystkie pliki zapisz w katalogu Obliczenia. 24A 24 24B 24 1 Wykonaj ćwiczenie A z płyty. 2 Otwórz plik czytelnictwo. Wpisz do tabeli imiona i nazwiska wszystkich uczniów Twojej klasy. Uzupełnij tabelę danymi dotyczącymi liczby książek przeczytanych przez każdego z uczniów w poszczególnych miesiącach w bieżącym roku szkolnym. Używając odpowiedniej funkcji, oblicz, ile łącznie książek przeczytali uczniowie klasy. Zapisz plik w swoim katalogu Obliczenia bez zmiany nazwy. 3 Wykonaj ćwiczenie B z płyty. 4 Wykonaj zadania z zeszytu ćwiczeń (kl. 6., lekcja 24). 112 Rozdział 9. Arkusz kalkulacyjny
Lekcja 25. Temat: Funkcje ŚREDNIA, MIN, MAX Jak wiesz, aby otrzymać średnią arytmetyczną kilku liczb, należy je dodać i otrzymany wynik podzielić przez ich liczbę. Aby policzyć średnią w arkuszu kalkulacyjnym, należy skorzystać z funkcji ŚREDNIA. Wykonaj ćwiczenie. Ćwiczenie 9.4. Korzystając z programu Excel, oblicz średnią temperaturę powietrza z tygodnia obserwowania pogody. Dane zapisz w nowym arkuszu. Podaj najniższą i najwyższą temperaturę. Plik zapisz w katalogu Obliczenia pod nazwą temperatura. 1 Otwórz nowy arkusz i uzupełnij go danymi (rysunek 9.4). Rysunek 9.4. Przykładowy arkusz danych 2 Ustaw komórkę bieżącą w B9 i kliknij strzałkę przy przycisku, aby rozwinąć menu (rysunek 9.5.), następnie wybierz funkcję Średnia. 3 Otrzymasz rezultat widoczny na rysunku 9.6. Do komórki B9 zostanie wstawiony wynik działania funkcji. Rysunek 9.5. Lista podstawowych funkcji programu Excel Rysunek 9.6. Wynik działania funkcji ŚREDNIA Lekcja 25. Temat: Funkcje ŚREDNIA, MIN, MAX 113
4 Aby obliczyć najniższą i najwyższą temperaturę w podanym tygodniu, rozwiń menu przycisku i skorzystaj z funkcji Minimum, Maksimum. Zwróć uwagę na zaznaczony obszar, w obu przypadkach powinien to być obszar B2:B8 (rysunek 9.7). Rysunek 9.7. Wynik obliczenia najwyższej i najniższej temperatury 5 Zapisz plik pod nazwą temperatura w katalogu Obliczenia. Ćwiczenie 9.5. W arkuszu kalkulacyjnym utwórz zestawienie domowych wydatków poniesionych w ciągu jednego tygodnia. Wzór tabeli znajdziesz poniżej. Sporządzone zestawienie zapisz w pliku wydatki w katalogu Obliczenia. Policz wydatki razem oraz średnią dzienną wydatków. Wzór tabeli: I tydzień Poniedziałek Żywność Owoce i warzywa Odzież Sprzęt Kultura Inne Razem Wtorek Środa Czwartek Piątek Sobota Niedziela Razem Średnia wydatków w tygodniu 114 Rozdział 9. Arkusz kalkulacyjny
Pytania i zadania 1 Wykonaj ćwiczenie A z płyty. 25A 2 Otwórz plik makulatura. Korzystając z odpowiedniej funkcji, oblicz największą, najmniejszą oraz średnią liczbę kilogramów makulatury zebranej w Twojej szkole przez poszczególne klasy w bieżącym roku szkolnym. Zapisz plik w swoim katalogu Obliczenia, nie zmieniając jego nazwy. 3 Wykonaj zadania z zeszytu ćwiczeń (kl. 6., lekcja 25). 25 25 Lekcja 26. Temat: Zmiana wyglądu arkusza, podgląd wydruku Aby dane wprowadzone do arkusza były czytelne, musisz zadbać o jego wygląd. Przed wydrukowaniem efektu swojej pracy skorzystaj z polecenia Podgląd wydruku. Ćwiczenie 9.6. Sprawdź podgląd wydruku zadania z ćwiczenia 9.5. W tym celu: 1 Otwórz plik temperatura z katalogu Obliczenia. Aby to zrobić, wybierz przycisk, a następnie i kliknij plik na liście Niedawno używane dokumenty (rysunek 9.8). Rysunek 9.8. Okno Otwórz/Niedawno używane dokumenty Lekcja 26. Temat: Zmiana wyglądu arkusza, podgląd wydruku 115
2 Wybierz przycisk Drukuj, a następnie Podgląd wydruku (rysunek 9.9). Okno Podgląd wydruku z widocznym rezultatem ćwiczenia przedstawiono na rysunku 9.10. Aby zamknąć podgląd wydruku, należy kliknąć przycisk Zamknij podgląd wydruku. Rysunek 9.9. Okno Drukuj, opcja Podgląd wydruku program Excel Jak widzisz, nie są to czytelne dane. Następne ćwiczenie pokaże, jak poprawić wygląd arkusza. Ćwiczenie 9.7. Zmień wygląd arkusza z ćwiczenia 9.6. Wykonaj poniższe polecenia. 1 Zaznacz obszar z danymi, przeciągając myszą z wciśniętym LPM od na przykład lewej górnej komórki do prawej dolnej. W grupie Czcionka na karcie Narzędzia główne kliknij przycisk Obramowanie. Rysunek 9.10. Podgląd wydruku, użyty przycisk Powiększenie Przycisk Obramowanie zawiera wiele możliwości rysowania linii (rysunek 9.11). 2 Wybierz Wszystkie krawędzie, po czym sprawdź, jak teraz wygląda arkusz w tym celu kliknij Podgląd wydruku (rysunek 9.12). Rysunek 9.11. Zaznaczony obszar i wciśnięty przycisk Obramowanie, widoczne możliwości Rysunek 9.12. Podgląd wydruku po wprowadzonej zmianie 116 Rozdział 9. Arkusz kalkulacyjny
3 Ustaw kolor komórek w 1. wierszu. Aby to zrobić, należy zaznaczyć 1. wiersz i kliknąć przycisk Kolory motywu, następnie wybrać kolor wypełnienia (rysunek 9.13). 4 W podobny sposób zmień kolor w całej tabeli, jak na rysunku 9.14. Rysunek 9.13. Wybór koloru wypełnienia komórek 1. wiersza Rysunek 9.14. Wygląd tabeli po zmianie koloru wypełnienia 5 Możesz teraz zmienić styl linii obramowania i jej kolor. Kliknij ponownie przycisk Obramowanie, wybierz polecenie Więcej obramowań. W oknie Formatowanie komórek, na zakładce Obramowanie, wybierz styl linii i jej kolor (przykład pokazano na rysunku 9.15). 6 Wygląd tabeli został zmieniony (rysunek 9.16). 7 Zapisz plik ponownie, bez zmiany nazwy. Rysunek 9.15. Przykładowe parametry formatowania komórki w oknie Formatowanie komórek Rysunek 9.16. Tabela po sformatowaniu krawędzi Lekcja 26. Temat: Zmiana wyglądu arkusza, podgląd wydruku 117
Ćwiczenie 9.8. Rysunek 9.17. Przykłady zmiany wyglądu komórek W otwartym arkuszu programu Excel zmień wygląd komórki B2. Wypróbuj inne sposoby zmiany wyglądu komórek za pomocą przycisku Obramowanie. Przykłady przedstawia rysunek 9.17. Zamknij arkusz, zapisując go w pliku o nazwie cieniowanie w katalogu Obliczenia. Ćwiczenie 9.9. Ćwiczenie 9.8., lekcja 26. W programie Calc wykonaj cieniowanie komórki z ćwiczenia 9.8. Zamknij arkusz, zapisując go w pliku o nazwie cieniowanie w katalogu Obliczenia. Ćwiczenie 9.10. Ćwiczenie 9.5., lekcja 25. Otwórz plik wydatki opracowany w ćwiczeniu 9.5. (lekcja 25). Sformatuj tabelę w sposób opisany powyżej, korzystając z poznanych przycisków programu. Możesz zastosować inny, wskazany przez nauczyciela kolor formatowania tabeli. Zapisz plik ponownie, bez zmiany nazwy. Pytania i zadania 26A 26B 26 1 Wykonaj ćwiczenie A z płyty. 2 Opracuj w arkuszu kalkulacyjnym krzyżówkę informatyczną. Hasła (minimum 12) powinny dotyczyć poznanych zagadnień. Litery tworzące rozwiązanie krzyżówki powinny automatycznie utworzyć hasło w oddzielnym miejscu arkusza. Zadbaj o estetyczny wygląd krzyżówki. Zapisz ją w pliku o nazwie będącej hasłem krzyżówki. 3 Wykonaj ćwiczenie B z płyty. Rozwiąż krzyżówkę. 4 Wykonaj zadania z zeszytu ćwiczeń (kl. 6., lekcja 26). 118 Rozdział 9. Arkusz kalkulacyjny
Lekcja 27. Temat: Sortowanie danych Zgromadzone w tabeli informacje na przykład o liczbie ludności Polski od 1946 do 2007 roku możesz uporządkować (posortować). Dowiesz się w ten sposób, w którym roku Polskę zamieszkiwało najwięcej ludzi, a w którym najmniej. Aby lepiej zrozumieć temat, wykonaj ćwiczenie. Ćwiczenie 9.11. Otwórz nowy dokument programu Excel. Wpisz dane z tabeli do nowego arkusza programu. Posortuj liczbę ludności od największej do najmniejszej według kolumny Ogółem. Zapisz plik pod nazwą Liczba ludnosci w swoim katalogu Obliczenia. Aby zrealizować ćwiczenie, wykonaj poniższe czynności. 1 Otwórz nowy arkusz i przepisz do niego dane z tabeli 9.1. Tabela 9.1. Ludność Polski w tysiącach Rok Ogółem 1946 27 177 1950 32 107 1960 34 849 1970 23 930 1980 25 008 1990 29 776 2007 32 642 2 Zaznacz dane, które będą porządkowane. W tym celu przeciągnij mysz z wciśniętym lewym przyciskiem od komórki B5 do komórki C11 efekt zaznaczenia pokazany jest na rysunku 9.18. Rysunek 9.18. Opcja uruchamiania narzędzia sortowania Lekcja 27. Temat: Sortowanie danych 119
3 Na karcie Narzędzia główne, w grupie Edycja, kliknij przycisk Sortuj i filtruj, a następnie opcję Sortowanie niestandardowe (rysunek 9.18). 4 W okienku, które się pojawi, w polu Sortuj według wybierz z listy pozycję Ogółem, ponieważ tutaj znajdują się informacje o liczbie ludności. Następnie w polu Sortowanie wybierz opcję Wartości i dalej Kolejność Od Z do A (rysunek 9.19). Rysunek 9.19. Okno Sortowanie wybór kolumny i sposobu sortowania 5 Dane zostaną uporządkowane (rysunek 9.20). Pamiętaj o wyglądzie tabeli przykładowe formatowanie pokazano na rysunku obok. 6 Zapisz plik pod nazwą Liczba ludnosci w swoim katalogu Obliczenia. 7 Zamknij arkusz. Pytania i zadania Rysunek 9.20. Tabela po sformatowaniu zawierająca posortowane dane 27A 27 1 Wykonaj ćwiczenie A z płyty. 2 Wykonaj zadania z zeszytu ćwiczeń (kl. 6., lekcja 27). 120 Rozdział 9. Arkusz kalkulacyjny
Lekcja 28. Temat: Tworzenie prostego wykresu Liczby zapisane w arkuszu i wyniki obliczeń łatwiej będzie odczytywać i porównywać, gdy przedstawisz je w postaci graficznej, czyli za pomocą wykresu. W następnych ćwiczeniach pokażemy, jak utworzyć wykres na podstawie danych z arkusza. Ćwiczenie 9.12. W programie Excel wykonaj wykres na podstawie zgromadzonych danych. 1 Wprowadź dane do arkusza według wzoru z rysunku 9.21. Dane z tabeli przedstawiają wyniki wyborów do samorządu uczniowskiego. 2 Zaznacz w tabeli dane z obszaru A2:A7. W tym celu kliknij LPM komórkę A2 i z wciśniętym przyciskiem przeciągnij mysz do komórki A7. Wciśnij klawisz Ctrl, następnie zaznacz obszar H2:H7, po czym zwolnij klawisz. Rysunek 9.21. Tabela danych 3 Z grupy Wykresy (karta Wstawianie) wybierz najpierw typ wykresu (na przykład Kolumnowy), a następnie jego podtyp (na przykład Kolumnowy grupowany) (rysunek 9.22). 5 Wykres został wstawiony. Masz jeszcze możliwość zmiany ogólnego stylu graficznego wykresu. W tym celu wybierz styl z grupy Style wykresu oraz układ z grupy Układy wykresu (rysunek 9.23). Odszukaj układ widoczny na rysunku na następnej stronie. Rysunek 9.22. Karta Wstawianie, grupa Wykresy Lekcja 28. Temat: Tworzenie prostego wykresu 121
Rysunek 9.23. Rezultat ćwiczenia wstawiony wykres 6 Kliknij podwójnie pole Tytuł wykresu i wpisz Wyniki wyborów do SU. Kliknij pole Serie 1 i usuń je, wciskając klawisz Delete. 7 Zapisz plik pod nazwą Wybory w katalogu Obliczenia. Wybierz opcję: Skoroszyt programu Excel 97-2003. W pasku nazwy pliku pojawi się tekst, jak na rysunku 9.24. Wybór tej opcji umożliwi pracę z plikiem również w poprzednich wersjach programu Excel. Rysunek 9.24. Rezultat ćwiczenia 8 Zakończ prawidłowo pracę z programem. 122 Rozdział 9. Arkusz kalkulacyjny