PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE

PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XLII, Nr l 1998 WPŁYW ZRÓŻNICOWANEGO SPOSOBU PRZYGOTOWANIA ZAPASÓW ZIMOWYCH NA ROZWOJ I PRODUKCY JNOSC RODZIN,,,. Piotr Skubida Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Oddział Pszczelnictwa, ul. Kazimierska 2, 24-100 Puławy Streszczenie Doświadczenie było prowadzone w ulach wielkopolskich. Użyte w badaniach matki były rasy kaukaskiej. Były one siostrami w pokoleniu FI i unasienione w sposób naturalny trutniami na pasieczysku pasieki doświadczalnej. Zakończenie terminu karmienia jesienią w celu przygotowania rodzin pszczelich do okresu zimowania przypadało w różnym terminie. Rodziny podzielono na cztery grupy po 8 rodzin w każdej. I grupa - rodziny karmione do 30 sierpnia. zimowane w 1 korpusie II grupa - rodziny karmione do 30 sierpnia, zimowane w 2 korpusach nr grupa - rodziny karmione do 10 października IV grupa - rodziny karmione do 15 września, czyli w sposób tradycyjny Celem badań było znalezienie optymalnych warunków przygotowania pszczół do zimowania i ich wpływu na osiągane później efekty (rozwój rodzin wiosną, wyniki produkcyjne). Poza rutynowymi obserwacjami odnośnie pogody, ternlinów występowania pożytków, przeprowadzano następujące pomiary: ocenę stanu rodzin pod koniec lata, stopień porażenia nosemozą, ocenę stanu zimowania, zużycie zapasów zimą, rozwój rodzin wiosną i ",,)'noo produkcyjne określane produkcją miodu oraz wosku. Rodziny pszczele karmione najwcześniej wychowują najwięcej czerwiu wiosną, osiągają również lepsze wyniki produkcyjne. Końcowe wnioski pozwalają polecać pszczelarzom praktykom wcześniejszy termin zakończenia karmienia do 30 sierpnia oraz zimowanie rodzin w dwóch korpusach uli wielkopolskich. Słowa kluczowe: dokarmianie, terminy dokarmiania, zimowanie, produkcja miodu, wiosenny rozwój rodzin. WPROWADZENIE Dobre przezimowanie rodzin pszczelich w pasiece jest podstawowym warunkiem szybkiego rozwoju wiosennego i osiągnięcia przez nie odpowiedniej siły na czas sezonu produkcyjnego. Duża siła rodziny na skrót pracy doktorskiej 95

przedwiośniu ma szczególnie duży wpływ na możliwości wykorzystania pożytków wiosennych, a takie przeważają w naszym kraju (G r o m i s z, K o c h a ń s k a, 1979). Główne nasilenie wziątku w latach 1983-1992 przypadało na maj (42,2%) i czerwiec (32,4%), a tylko 25,4% stanowiły wziątki lipcowo-sierpniowe (K o ś k a, G r o m i s z 1993). W okresie ostatnich 20-30 lat nastąpiło ogólne zmniejszenie bazy pożytkowej z jednoczesnym skumulowaniem pożytków w czasie i przestrzeni. Wytworzyły się okresy bardzo obfitych pożytków przedzielane dokuczliwymi okresami bezpożytkowymi, które odbijają się ujemnie na rozwoju rodzin pszczelich (J a b ł o ń s k i 1994). W miejsce ciągłego pożytku głównego, który kiedyś rozpoczynał się w połowie maja i trwał do połowy lipca występuje obecnie kilka pożytków w różnych okresach. Dla dobrego wykorzystania tych pożytków potrzebna jest duża siła rodzin, a jej osiągnięcie w maju lub na początku czerwca możliwe jest tylko wówczas, gdy rodziny wyjdą z zimy w dobrej kondycji. Z tego względu celowe jest poszukiwanie rozwiązań, które zapewniają lepsze warunki zimowania rodzinie pszczelej. Spośród czynników warunkujących dobre przetrwanie zimy przez pszczoły na wiele pszczelarz nie ma wpływu (warunki pożytkowe, przebieg pogody jesienią i zimą) lub może wpływać tylko w niewielkim stopniu (siła rodzin jesienią). Ma natomiast zdecydowany wpływ na zapewnienie właściwego zabezpieczenia rodzin w pokarm na zimę oraz zapewnienie im właściwych warunków zimowania. Odpowiedni na zimę pokarm to taki, który dostarcza pszczołom wszystkich niezbędnych składników pokarmowych, występuje w ulu w wystarczającej ilości i gromadzony jest we właściwym terminie. Przygotowanie rodzin pszczelich do zimowania rozpoczyna się już w połowie lipca. W tym okresie należy zadbać o to, aby w rodzinie dominowały pszczoły wygryzione w sierpniu i na początku września. W celu uzyskania odpowiedniej struktury rodzina pszczela powinna od połowy lipca intensywnie wychowywać czerw (M u s z Yń s k a 1987, 1988). Najważniejszym składnikiem pokarmu węglowodanowego w przygotowywaniu pszczół do zimowania jest sacharoza, podawana im w postaci syropu cukrowego. Pokrywa się nią zimowe zapotrzebowanie pokarmowe rodzin pszczelich (G r o m i s z 1985). Jest ona disacharydem zbudowanym z cząsteczki glukozy i fruktozy. Łatwo rozpuszcza się w wodzie, nasycony roztwór w temperaturze 20 C zawiera 67% tego cukru. Pod wpływem enzymu -fruktofuranozydazy dochodzi do inwersji sacharozy na dwa cukry proste, redukujące, dobrze przyswajalne dla pszczół (Woź n i c a 1967). Syrop cukrowy ma odczyn obojętny, zaś miód naturalny-kwaśny (ph 5-4). W związku z tym K o m a r o v (1993) proponuje dodawanie do syropu np. kwasu szczawiowego lub mlekowego w celu zbliżenia właściwości biochemicznych syropu do właściwości miodu. Cukier zawiera mniej składników mineralnych niż miód i dlatego nie tak szybko dochodzi do 96

przepełnienia jelita prostego u zimujących owadów spożywających taki pokarm (M artynov 1974). Według J o h a n s s o n i J o h a n s s o n (1977) rodziny zimujące wyłącznie na cukrze miały mniej czerwiu wiosną niż zimujące na cukrze i miodzie. Także mniej czerwiu od zimujących na cukrze i miodzie, miały rodziny karmione rzadkim syropem. Według tych autorów, rodziny, które nie musiały przerabiać syropu jesienią zimowały lepiej, zużywały mniej pokarmu, miały więcej czerwiu. Do przeciwnych wniosków doszedł B o b r z e c k i (1976). Według niego zimowe żywienie rodzin pszczelich samym miodem, miodem z cukrem lub samym cukrem nie różnicowało istotnie liczby czerwiu wychowywanego w okresie wiosennym. Stwierdził on najmniejszy ubytek pszczół w rodzinach zimujących na zapasach cukrowych, a także fakt, że na wiosnę w tych rodzinach najmniej trzeba było ograniczać gniazdo. Największe zawilgocenie gniazd występowało w rodzinach zimujących na miodzie, najmniejsze zaś w grupach żywionych cukrem. Bardzo ważne jest, by pszczoły jesiennej generacji nie brały udziału w przeróbce syropu, gdyż pogarsza to ich kondycję i powoduje degenerację ciała tłuszczowego. Analiza wykazała że pszczoły zimujące na przerobionym syropie cukrowym mają niższą zawartość enzymów i mniejszą ich aktywność w porównaniu do pszczół zimujących na miodzie (M a r t y n o v 1977). Jest to spowodowane tym, że pszczoły przerabiając syrop dodają do niego enzymy i inne składniki organiczne, obniżając ich zawartość w swoim organiźmie (K o m a r o v 1993). Duże znaczenie ma gęstość podawanego syropu. Komarov (1993) zaleca podawać syrop półgęsty (3:2). Syrop gęsty (2:1) pszczoły pobierają, przerabiają i zasklepiają wolniej, rzadki (1 :2) przenoszą do plastrów szybko lecz na jego przeróbkę zużywają więcej energii niż na przerobienie roztworu stężonego. Opłacalność gospodarki pasiecznej jest w pewnym stopniu uzależniona od zużycia i ceny cukru na dokarmianie rodzin pszczelich (G r o m i s z 1985). Wiadomo bowiem, że cukier jest kilkakrotnie tańszy od miodu, co w zdecydowany sposób obniża koszty zimowania pasieki. Zalecane w Polsce normy zaopatrzenia rodzin pszczelich na zimę w pokarm węglowodanowy zależne są od typu ula i liczby obsiadanych przez pszczoły plastrów. Norma opracowana w Oddziale Pszczelnictwa ISiK w Puławach przewiduje 1,6-2,0 kg pokarmu na l ramkę. P i d e k (1985) twierdzi, że ilość spożytego w zimie pokarmu zależy przede wszystkim od ilości wychowywanego czerwiu. Stały zapas węglowodanowy w rodzinie nie powinien być mniejszy niż 5 kg. Jest to minimum pokarmu, który musi znajdować się w rodzinie w okresie od wczesnej wiosny do czasu dokarmiania zimowego. J o h a n s s o n i J o h a n s s o n (1979) podają, że rodziny pszczele w USA w niektórych północnych rejonach wymagają nawet do 40 kg zapasu na zimę. Według nich 97

rodziny zużywają 1,35-1,8 kg zapasu miesięcznie do czasu pojawienia się pierwszego czerwiu w styczniu lub lutym, od kiedy to spożycie pokarmu wzrasta bardzo szybko. S e v e r s o n i E ci c k s o n (1985) określili średnie spożycie pokarmu w okresie zimy w warunkach norweskich na 18,6 kg/rodzinę. P e d e r s e n i i n n i (1996) w swoich doświadczeniach używali do karmienia rodzin w warunkach polarnego klimatu kanadyjskiego 25-30 kg cukru na rodzinę. P i d e k (1985) twierdzi, że w czasie łagodnych zim istnieje możliwość zazimowania rodzin pszczelich na zmniejszonych o 15% w stosunku do normy zapasach zimowych z tym, że może zachodzić potrzeba wiosennego ich uzupełnienia. Od lat przyjmuje się zasadę, że rodzina pszczela powinna być dokarmiona do 10-15 września. Jest to istotne z tego względu, aby pszczoły wygryzające się w końcu lata i na początku jesieni nie pracowały przy przeróbce syropu, by nie były wyczerpane pracą przed trudnym dla nich okresem zimowania. Termin karmienia ma wpływ na ilość podawanego rodzinom pszczelim pokarmu. Zalecane normy z dużą nadwyżką gwarantują zaopatrzenie pszczół w pokarm, gdy dokarmiamy je w drugiej połowie września i w październiku (G r o m i s z 1985). Zgromadzony zapas bywa wtedy nie wykorzystany zimą i nieraz duża jego część zostaje nienaruszona aż do miodobrania. Inaczej przedstawia się sytuacja. gdy uzupełnienie zapasu na zimę następuje wcześniej, na przykład w sierpniu - wtedy w miesiącach jesiennych pszczoły uszczuplają swoje zapasy. W takiej sytuacji pożądane jest obfitsze zaopatrzenie rodzin w pokarm. Korzyści z wczesnego karmienia pszczół są niezaprzeczalne, ale mimo to wielu pszczelarzy zwleka z uzupełnieniem zapasów do późnej jesieni (G r o m i s z 1985). P e d e r s e n i i n n i (1996) zalecają rozpoczynanie karmienia pod koniec sierpnia lub na początku września. Podawany pszczołom syrop, aby został przetworzony na zapas mogący być źrodłem pokarmu zimą, musi zostać zagęszczony poprzez odparowanie nadmiaru wody, a znajdująca się w syropie sacharoza winna być rozłożona w znacznym stopniu na cukry proste: glukozę i fruktozę. Obydwa te procesy chronią także zgromadzony zapas przed fermentacją (J o h a n s s o n, J o h a n s s o n 1976). Karmienie winno być prowadzone w taki sposób, aby nie powodować rabunków w pasiece. Najlepiej zabieg ten przeprowadzać wieczorem, po ustaniu lotów pszczół łub w ciągu dnia, jeśli jest chłodno czy deszczowo. Wówczas bowiem pszczoły również pozostają w ulach (J o h a n s s o n, J o h a n s s o n 1976). Istotną sprawą w dokarmianiu pszczół jest rodzaj stosowanej podkarmiaczki. Jej wybór zależy od kilku czynników, m.in. typu ula stosowanego w pasiece, planowanej wielkości jednorazowej dawki syropu, a często przyzwyczajenia pszczelarza do określonej podkarmiaczki. Najbardziej rozpowszechniona w polskim pszczelarstwie ze względu na łatwość użytkowania oraz prostotę konstrukcji jest podkarmiaczka ram kowa. Z innych częściej stosowanych podkarmiaczek można wymienić podkarmiaczkę 98

skrzynkową górną, wiaderkową i słoikową. W handlu są na ogół dostępne podkarmiaczki o pojemności do trzech litrów. W związku z tym, do podania całej niezbędnej ilości syropu trzeba wielokrotnie je napełniać. Z ekonomicznego punktu widzenia nie jest to korzystne. Wiadomo bowiem, że pszczelarze posiadają swe pasieki z reguły poza miejscem zamieszkania i częste dojazdy do pasieki podnoszą koszty ich utrzymania. Koszty transportu oceniane były przez P i d k a (1994) na 6,2% ogółu kosztów w roku 1994 i miały tendencję wzrostową. P i d e k (1986) zimując rodziny w ulach dadanowskich podkarmiał je jednorazowo zwiększonymi do 8 litrów dawkami syropu, podczas gdy rodziny kontrolne standardowymi 3 litrowymi dawkami syropu i doszedł do wniosku, że karmienie rodzin pszczelich zwiększonymi dawkami syropu jest o połowę mniej pracochłonne niż karmienie dawkami znormalizowanymi. Zimowanie rodzin pszczelich karmionych zwiększonymi dawkami syropu przebiegało prawidłowo i nie różniło się od zimowania rodzin kontrolnych. W rodzinach karmionych zwiększonymi dawkami syropu stwierdzono tylko nadmierne zawilgocenie. p e d e r s e n i i n n i (1996) zastosowali jednorazową dawkę syropu w ilości 13 litrów, co pozwoliło po dwukrotnym podaniu, a w niektórych przypadkach trzykrotnym na całkowite zakończenie karmienia zimowego. O s t r o w s k a (1984) podaje, że średnie zużycie zapasów zimowych przez jedną rodzinę było istotnie niższe w rodzinach z uli wielokorpusowych izolowanych niż w ulach o ścianach nieocieplonych. Z dwu wersji tego typu w ulu jednościennym pszczoły zużywały o 0,32 do 1,29 kg pokarmu więcej niż w ocieplonych. P e d e r s e n i in n i (1995) porównywali zimowanie rodzin pszczelich w jednym korpusie ula i w dwóch korpusach. W latach 1990-91 straty zimowe zarówno w pierwszej jak i drugiej kombinacji były podobne i kształtowały się na poziomie około 11%. W latach 1993-94, kiedy wszystkie rodziny zimowano w jednym korpusie straty te wyniosły 20%. Okazało się, że rodziny w ulach znajdujących się pod śniegiem przezimowały lepiej, co autorzy tłumaczą mniejszymi wahaniami temperatur wewnątrz uli. T a r a n o v i A z i m o v (1972) dla określenia okresu przeżywalności pszczół wygryzających się jesienią, znakowali w rodzinach doświadczalnych po 100 jednodniowych osobników pszczelich. Określili maksymalną długość życia pszczół na 231 dni. Były to pszczoły wygryzające się 20 sierpnia. Krócej, bo 205 i 199 dni przeżywały osobniki wygryzione 20 września i 20 października. Osobniki znakowane znajdowano w rodzinach najpóźniej 11 kwietnia. M u s z Yń s k a (1986) z kolei, jednodniowe pszczoły znakowane w liczbie 300 sztuk, przenosiła do rodzin doświadczalnych z rodziny dodatkowej, a następnie określała procent ich przeżywalności w zależności od terminu wygryzania w okresie jesiennym. Termin braku obecności pszczół znakowanych w rodzinach przypadał na pierwszy wiosenny oblot. Okazało się, że osobniki wygryzione w połowie sierpnia i na początku września stanowiły najwyższy procent pszczół długowiecznych. 99

METODYKA Badania przeprowadzono w latach 1993-1996 w pasiekach Zakładu Technologii Pasiecznych Oddziału Pszczelnictwa ISiK w Puławach. Wykorzystane do doświadczenia matki rasy kaukaskiej były siostrami, a unasienione zostały w sposób naturalny trutniami na pasieczysku pasieki doświadczalnej. Doświadczenie prowadzono w ulach wielkopolskich z podziałem rodzin na cztery grupy po 8 rodzin w każdej. I grupa - karmienie wcześniejsze - ułożenie gniazd na zimę do 10 sierpnia i zakończenie karmienia do 30 sierpnia. IIgrupa - karmienie wcześniejsze jak wyżej (ułożenie gniazd do t O sierpnia), z tym że rodziny pozostawiano w dwóch korpusach z matką odgrodzoną kratą w dolnym korpusie. Kratę zabierano po zakończeniu karmienia. IIIgrupa - karmienie późniejsze - ułożenie gniazd na początku września, karmienie do 10 października. IV grupa - kontrolna - rodziny przygotowane do zimowania w sposób tradycyjny tzn. ułożenie gniazd do 25 sierpnia, zakończenie karmienia do 10-15 września W grupie T, 1lT i TV zimowanie odbywało się w jednym korpusie, w grupie II w dwóch korpusach, z zapasami umiejscowionymi na górze. W poszczególnych grupach przygotowano rodziny o różnej sile z identycznym udziałem podobnych rodzin (tzn. równy udział rodzin słabszych i silnych w grupie). Wielkość gniazda wahała się od 4 do 10 ramek. Do podawania syropu we wszystkich grupach używano podkarmiaczek bocznych o pojemności 5 litrów. Taką też dawkę syropu rodziny dostawały jednorazowo. Syrop cukrowy był sporządzony w stosunku 3 części cukru i 2 części wody, tzw. syrop półgęsty. Oprócz rutynowych obserwacji dotyczących przebiegu poszczególnych sezonów jak pogoda, terminy występowania pożytków, ich obfitość, przeprowadzono podczas obydwu etapów następujące pomiary: ocenę stanu rodzin pod koniec lata, ocenę stanu zimowania, stopień porażenia rodzin pszczelich nosemozą, zużycie zapasu zimą, rozwój rodzin wiosną, efekty produkcyjne określane produkcją miodu oraz wosku, a także liczbę wyjazdów do pasieki w celu dokarmiania rodzin pszczelich. Określano również długość życia pszczół pokolenia zimowego. Ocenę stanu rodzin pod koniec lata określano na podstawie liczby plastrów obsiadanych przez pszczoły. Przy układaniu gniazda na zimę wyceniano szacunkowo zapas w pozostawionych plastrach w gnieździe, w każdej rodzinie, aby wiedzieć ile cukru należy dodać. Ilość zapasu węglowodowanego szacowano w kg przyjmując zasadę, że 3 dm 2 obustronnie poszytego plastra stanowi 1 kg. Ilość niezbędnego pszczołom pokarmu na zimę obliczano przyjmując, że rodziny zimowane w ulach wielkopolskich 100

muszą otrzymać minimum 1,5 kg cukru na I plaster. Po zakończeniu karmienia sprawdzano stan zapasów i jeśli w którymś przypadku były one niewystarczające (duże zużycie dla wychowu czerwiu w silnych rodzinach), uzupełniano je do wielkości niezbędnej dla rodziny. Ocena stanu zimowania była dokonywana na podstawie porównania liczby obsiadanych przez pszczoły plastrów przed zazimowaniem i podczas pierwszego przeglądu wiosennego. Miarą tej oceny była liczba zabieranych plastrów koniecznych dla dostosowania pojemności gniazda do siły rodziny. Innym wskaźnikiem zimowania był stopień porażenia rodzin nosemozą. W tym celu pobierano próbki z osypu zimowego z dennicy, rozcierano odwłoki ok. 60 pszczół z niewielką ilością wody, powstały roztwór oglądano pod mikroskopem w powiększeniu 400-600x (G Ii ń s ki, C h m i e Ie w s k i 1994). Zużycie zapasów zimowych było oceniane na podstawie różnicy między ilością zapasów faktycznie pozostawionych na zimę w rodzinie a dokładnie wyszacowaną ilością zapasów pozostałych w plastrach po okresie zimowania. Rozwój rodzin wiosną oceniano na podstawie dwukrotnych pomiarów czerwiu w każdej rodzinie i ocenie jego przyrostu. Pierwszy pomiar wykonywano po pierwszym oblocie, jak tylko pozwalały na to warunki. Drugi pomiar wykonywano po około 3 tygodniach. Pomiary wykonano w terminach 29.04 i 20.05 w 1994 roku, 20.04 i 17.05 w 1995 roku oraz 18.04 i 9.05 w roku 1996. Następnie według tabel określono powierzchnię czerwiu w dm2. Produkcyjność rodzin określano na podstawie dwukrotnych zbiorów miodu w sezonie. Pasieka była usytuowana w terenie, w którym występowały pożytki leśne (wczesne - leszczyna, głóg, kruszyna, później malina i jeżyna), sady owocowe, akacja oraz w przeważającym stopniu lipa. Terminy wirowania miodu wypadły następująco: w 1994 roku - 7.07 i 17.08, w 1995 roku - 21.06 i 31.07 oraz 18.06 i 24.07 w roku 1996. Produkcję wosku określano na podstawie liczby dodanych i całkowicie odbudowanych arkuszy węzy w czasie całego sezonu pasiecznego. Liczbę karmień w pasiece 5- litrowymi dawkami syropu porównano z liczbą karmień w pozostałych pasiekach Zakładu Technologii Pasiecznych nie objętych doświadczeniem, w których rodziny były dokarmiane jednorazowo 2,5-3 litrowymi dawkami. Długość życia pszczół pokolenia zimowego określano na podstawie procentu pszczół, które przetrwały zimę. W tym celu jesienią 1993, 94, 96 roku w poszczególnych grupach poznakowano wodoodpornymi markerami pszczoły jednodniowe, które wygryzły się w izolatorach. Pierwsze znakowanie przeprowadzono w połowie sierpnia, drugie w pierwszym tygodniu września i trzecie 7 października w 1993 roku, w roku 1994 - pierwsze pod koniec sierpnia, a drugie 20 września. W 1996 roku pszczoły znakowano 30 lipca oraz 30 sierpnia Liczba zaznakowanych pszczół była zależna od ilości 101

osobników, które się wygryzły i wynosiła 1612 w roku 1993, 1863 w 1994 roku i 3097 w roku 1996. Stosowano różne kolory dla poszczególnych terminów znakowania.. Wiosną (w kwietniu, w maju i czerwcu) liczono znakowane pszczoły. by stwierdzić jaki ich procent przetrwał okres zimowania i ile wynosi maksymalny okres przeżywalności pszczół wygryzających się jesienią. Zebrane wyniki poddano analizie statystycznej przeprowadzonej metodą analizy wariancji, a ocenę istotności rożnie przeprowadzono posługując się testem Duncana. Wszyskie obliczenia wykonano przy poziomie istotności 0,05. Wykorzystano do tego celu komputerowy program statystyczny opracowany w Pracowni Metodyki Doświadczeń i Statystyki ISK w Skierniewicach. WYNIKI Charakterystyka warunków meteorologicznych. Biorąc pod uwagę okres zimowania od października do marca w latach 1993-1996, średnia temperatura dla tego okresu była niska i wynosiła tylko +1,06 C (tabela I). Zdecydowanie najchłodniejszą zimą była zima w latachi995/1996, podczas której średnia temperatura miesięczna wynosiła -I,67 C. Zimy podczas prowadzenia obserwacji objętych tym etapem badań były chłodne ale porównując je do średniej wieloletniej (+1 "C) były przeciętne. Dla lat 1993-1996 średnia miesięczna suma opadów atmosferycznych wynosiła 31,5 mm. Najwyższa średnia suma dla.opadów atmosferycznych pochodzi z zimy 1994/1995 i wynosi 43,17 mm, dla przykładu dla zimy 1995/1996 tylko 16 mm. Zachmurzenie w poszczególnych latach w okresie trwania doświadczenia było dość wysokie i dla lat 1993-1995 wyniosło średnio 5,95 w skali od O do 8. Ocena zimowania. Cechę tę, określaną między innymi liczbą ramek, które odebrano z uli podczas pierwszego wiosennego przeglądu, poddano analizie statystycznej, a jej wyniki przedstawiono w tabeli 2. Podczas zimy we wszystkich rodzinach w poszczególnych kombinacjach w kolejnych latach następował spadek siły rodzin. Wiosną zachodziła potrzeba zmniejszenia pojemności gniazda o 1-6 ramek. Najlepiej w tym okresie wypadły rodziny grupy kontrolnej - TV (sezon 93/94), grupy karmionej wcześniej, zimującej w jednym korpusie - ł (sezon 94/95) i grupy najpóźniej karmionej - lłł (w ostatnim sezonie). Można zaobserwować istotne różnice między grupą rodzin zimujących w dwóch korpusach (11) a grupami zimującą w jednym korpusie i grupą kontrolną (I i TV). W grupie zimowanej w dwóch korpusach (II) siła rodzin przez zimę zmniejszyła się najbardziej. Istotna różnica ujawniła się także między latami badań, w sezonie 95/96 nastąpił znacznie mniejszy ubytek siły rodzin niż zimą 1994/95 roku. 102

Tabela 1 Niektóre dane meteorologiczne ze stacji meteorologicznej JUNG w Puławach Some meteorologie data from meteorologie station JUNG in Puławy Rok badań Year of researches Temperatura Opady Siła wiatru Zachmurzenie Miesiące w C atmosferyczne w misek (w skali 0-8) Months Temperature wmm Strength ot wind Cloudiness in C Rainfall in mm in misek (scale 0-8) VIII 17,2 69 1,4 5,0 IX 12,5 61 1,9 5,6 X 8,9 25 2,0 5,6 XI -2,5 17 2,4 6,2 1993/94 XII 2,0 41 2,7 6,7 I 2,3 43 2,3 6,6 II -2,1 14 2,1 6,0 III 4,1 72 2,6 6,5 IV 9,6 90 2,6 6,3 VIII 18,6 81 1,2 6,1 IX 15,5 87 1,1 6,2 X 6.9 86 1,8 3,9 XI 3,8 28 2,8 5,3 1994/95 XII 0,4 49 2,2 6,7 I -1,7 17 2,4 7,0 II 2,9 43 2,0 6,0 III 3,1 36 2,6 6,0 IV 8,3 50 3.0 6,4 VIII 18,4 69 0,9 5,8 IX 13,5 94 1,6 6,0 X 10,0 7 0,9 5,5 XI -0,2 21 1,3 5,6 1995/96 XII -4,9 15 1,6 6,9 I -5.7 9 1,8 6,0 II -5,6 23 1,8 5,7 III -1,8 21 3,1 5,6 IV 8,4 12 1,8 5,5 Średnia dla lat 1993-95 Average in years 1993-95 Średnia dla mocy X-III Average in months X-III 5,25 44,7 1,99 5,95 1,06 31,5 2,13 5,84 103

Tabela 2 Zmniejszenie średniej siły rodzin w okresie jesienno-wiosennym (w plastrach) Reducing of average strength of bee colonies in the auturnn-spring period (in combs) K in i r l-grupa karmiona do 30.08 (w jednym korpusie) 1,43 a 0,86 a 0,86 a 1,05 a 2,29 a 3,71 b 0,71 a 2,27 b 1,29 ab 1,86 b 0,29 a l,14ab 1,0 a 1,0 a 0,86 a 186 b O71 a xxxx Tabela 3 Porównanie stopnia porażenia nosemozą w grupach doświadczalnych Comparison of grade of paralysis by Nosema disease in experiment groups Okres obserwacji Kombinacja (w grupach) 1993/1994 1994/1995 1995/1996 Gombination Observation period lin nrouas) I - grupa karmiona do wolne-free - 6 wolne-free - 5 wolne-free - 8 wolne-free -19 30.08 (w jednym korpusie) + -2 + -2 + -O + -4 I - group fed to 30 August ++ -O ++ -1 ++ -O ++ -1 lin one storev) +++ -o +++ -O +++ -O +++ -O II - grupa karmiona do 30.08 (w dwóch korpusach) II - group fed to 30 Aug ust (in twn!:tnrrv\ III - grupa karmiona najpó:tniej III - group fed latest wolne-free - 6 wolne-free - 3 wolne-free - 7 wolne-free -16 + -O + -2 + -1 + -3 ++ -2 ++ -2 ++ -O ++ -4 +++ -O +++ -1 +++ -O +++ -1 wolne-free - 5 wolne-free - O wolne-free - 8 wolne-free - 13 + 1 + -2 + -O + -3 ++ -1 ++ -2 ++ -O ++ -3 +++ -1 +++ -4 +++ -O +++ -5 IV - grupa kontrolna wolne-free - 3 wolne-free - 5 wolne-free - 6 wolne-free -14 karmiona do 15.09 + -3 + -1 + -2 + -6 IV - control group fed to ++ -2 ++ -1 ++ -O ++ -3 15 Seotember +++ -O +++ -1 +++ -O +++ -1 Okres obserwacji (w latach) Observation period (in years) wolne-free - 20 wolne-free -13 wolne-free - 29 wolne-free - 62 + -6 + -7 + -3 + -16 ++ -1 ++ -6 ++ -O ++ -7 +++ -O +++ -6 +++ -O +++ -6 Stopnie porażenia - Grades of paralysis: + od Odo 20 zarodników w 10 polach widzenia -from Oto 20 spores in Łtl fields of vision ++ od 20 do 100 zarodników 11' 10 polach widzenia -from 20 to JOOspores in LOfields of'vision +++ powyżej 100 zarodników IV 10 polach widzenia - above 100 spores in 10fields ofvision 104

Najmniej porażone przez Nosema apis były wszystkie grupy rodzin w sezonie 1995/96, dobrze również wypadł pierwszy rok doświadczenia (1993/94), zdecydowanie najbardziej porażone nosemozą rodziny wyszły z zimowania w drugim sezonie (tabela 3). Po zimie 1993/1994 najmniej wolnych od nosemozy rodzin było w grupie kontrolnej (IV), pozostałe utrzymywały zbliżone wyniki. W 1995 roku wyraźnie słabiej wypadła grupa III karmiona najpóźniej (TIl). Biorąc pod uwagę okres obserwacji w grupach widać, że najmniejsze porażenie nosemozą było w grupie I (w jednym korpusie, karmionej wcześniej), następnie w kolejności w n grupie (w dwóch korpusach, karmionej wcześniej), większe zaś w grupie rodzin kontrolnych (IV) i grupie karmionej najpóźniej (TTT). W kolejne lata doświadczenia najkorzystniej wypadł sezon 1995/1996, słabiej 1993/1994, a najgorzej sezon 1994/1995. Zużycie zapasów, wycenione na podstawie różnicy między stanem zapasów jesienią i wiosną przedstawia tabela 4. W porównywanych grupach, w kolejne tata obserwacji spożycie pokarmu różniło się i wahało się od 5,09 do 11,17 kg. Grupa kontrolna (kombinacja IV) i grupa rodzin karmionych najpóźniej (III) wykazały mniejsze spożycie w porównaniu do grup karmionych najwcześniej (w jednym korpusie -I, w dwóch korpusach-ił) i różnica okazała się istotna. Porównując lata badań, istotnie mniejsze spożycie pokarmu wystąpiło w sezonie 199495 w porównaniu z dwoma pozostałymi sezonami. Średnie zużycie zapasów zimowych (w kg/rodzinę) An average consumption of winlec sloces (in kg/celony) Tabela 4 Kombinacia - Combination 1993/1994 1994/1995 1995/1996 X I - grupa karmiona do 30.08 (w Jednymkorpusie) I - group ted to 30 August (in one storey) 10,86 et 6,63 ab 10,71 et 9,40 b II-grupa karmiona do 30.08 (w dwóch korpusach) 11,17eł 9,61 ab 10,07 deł 10,29 b II - oroup łed to 30 Auoust (in two storey) III-grupa karmiona najpóźniej III - oroudłed latest IV-grupa kontrolna- karmiona do 15.09 IV - controi group łed to 15 September 7,20 abc 6,21 ab 8,61 bcde 7,34 a 7,76 bcd 5,09 a 10,51 eł 7,8Da Rozwój rodzin wiosną. Za miernik rozwoju rodzin wiosną przyjęto ilość i zmiany w powierzchni czerwiu (tabela 5). Pierwszy pomiar czerwiu odbywał się w każdym sezonie podczas pierwszego przeglądu wiosennego. Późne wiosny w ostatnie trzy lata, podczas których prowadzono obserwacje spowodowały, że pomiary wypadały na koniec drugiej lub trzeciej dekady kwietnia. 105

Tabela 5 Średnia powierzchnia czerwiu podczas pierwszego przeglądu wiosennego (w dm 2 /rodzinę) An average area of brood during the first spring examination (in dm 2 /colony) Kombinacia - Combination 1993/1994 1994/1995 1995/1996 X l-grupa karmiona do 30.OB (w jednym korpusie) 37,06 ł 17,05 bcd 5,10 a 19,74 be I - group łed to 30 August (in one storey) II-grupa karmiona do 30.08 (w dwóch korpusach) 39,80 f 20,18cd 3,69 a 21,22 c II - group łed to 30 August (in two storey) III-grupa karmiona najpóźniej III - group łed latest IV-grupa kontrolna- karmiona do 15.09 IV - control aroup łed to 15 September 24,09 de 9,42 ab 3,30a 12,27 a 29,45 e 15,89 be 4,18 a 16,51 b W dwóch pierwszych latach doświadczenia rodziny karmione najpóźniej (z kombinacji lll) wychowywały wyraźnie mniej czerwiu niż pozostałe, a wyraźnie więcej rodziny karmione wcześniej, zimujące w dwóch korpusach (z kombinacji ll). W trzecim roku badań, w czasie pierwszego pomiaru we wszystkich kombinacjach czerwiu było bardzo mało i wystąpiły niewielkie różnice. Analizując różnice widać, że istotnie najmniej czerwiu miały rodziny karmione najpóźniej (grupa TJT). Istotne statystycznie różnice wystąpiły również między grupą kontrolną, karmioną tradycyjnie (IV), a grupą zimującą w dwóch korpusach (n), w której było najwięcej czerwiu. Zdecydowanie najkorzystniejszy okazał się sezon 1993/94, wówczas było najwięcej czerwiu w rodzinach, najgorszym zaś był sezon 1995/96, w którym rozwój rodzin wiosną przebiegał bardzo słabo (tabela 5). W latach trwania doświadczenia różnice statystycznie istotne wystąpiły między wszystkimi sezonami. Drugi pomiar czerwiu wykonywany był po około 21 dniach od terminu pierwszego pomiaru (tabela 6). Okazało się, że w pierwszych dwóch latach doświadczenia najmniej czerwiu wychowywała grupa najpóźniej karmiona (TTT), a najwięcej grupa karmiona wcześniej, zimująca w dwóch korpusach (II). Istotne różnice między tymi grupami stwierdzono jednak tylko w roku 1995. W ostatnim roku najmniej czerwiu miała z kolei grupa rodzin kontrolnych (IV), a grupa karmiona najpóźniej (III) tym razem osiągnęła najlepsze rezultaty. Podobnie jak przy pierwszym pomiarze, w trzech latach badań najmniejszą powierzchnię czerwiu stwierdzono w grupie rodzin karmionych najpóźniej (ITI) ale istotnie mniej było tylko w porównaniu z grupą karmioną wcześniej, zimującą w dwóch korpusach (II), w której było najwięcej czerwiu. W sezonie 1995/96 w porównaniu z poprzednimi latami było najmniej czerwiu podczas drugiego pomiaru i różnice były istotne. 106

Tabela 6 Średnia powierzchnia czerwiu podczas drugiego pomiaru (w dm 2 /rodzinę) An average area ofbrood during the second measurement (in dm 2 /colony) Kombinacja - Combination 1993/1994 1994/1995 1995/1996 X l-grupa karmiona do 30.08 (w jednym korpusie) I - oroudłed to 30 Auoust lin one storev\ 55,39 abc 55,14 abc 48,86 abc 53,13ab II-grupa karmiona do 30.08 (w dwóch korpusach) 59,38 bc 67,34 c 41,05 ab 55,92 b II - oroud łed to 30 Auoust (in two storevl III-grupa karmiona najpóźniej III - oroud łed latest IV-grupa kontrolna- karmiona do 15.09 IV - control oroudłed to 15 seatember 43,87 ab 39,87 a 49,01 abc 44,25 a 51,97 abc 63,50 c 37,86 a 51,11 ab Dla określenia różnic w dynamice rozwoju rodzin obliczono przyrost powierzchni czerwiu między pierwszym i drugim pomiarem (tabela 7). W pierwszych dwóch latach badań największy przyrost powierzchni czerwiu wykazały rodziny kontrolne (IV). W drugim roku, również wysoki przyrost powierzchni czerwiu stwierdzono u rodzin z grupy wcześniej karmionej, zimowanej w dwóch korpusach (li). W trzecim roku sytuacja uległa odwróceniu, największy przyrost powierzchni czerwiu wykazała grupa wcześniej karmiona, zimowana w jednym korpusie (l) i najpóźniej karmiona (lit). Porównując dynamikę rozwoju w całym doświadczeniu, wszystkie grupy miały zbliżony przyrost powierzchni czerwiu bez istotnych różnic między nimi. Odnotowano natomiast różnice między latami badań. Wyraźnie najmniejszy przyrost powierzchni czerwiu między pierwszym a drugim pomiarem wystąpił wiosną 1994 roku. Różnice w stosunku do dwóch pozostałych lat obserwacji okazały się istotne. Dynamika rozwoju rodzin wyrażona przyrostem powierzchni czerwiu (w dm 2 /rodzinę) Dynamics of development of bee colonies as brood area increment (in dm 2 /colony) Tabela 7 Kombinacja - Combination 1993/1994 1994/1995 1995/1996 X l-grupa karmiona do 30.08 (w jednym korpusie) I - OroUDłed to 30 Auoust lin one storevl 19,35 a 38,09 cd 43,68 cd 33,71 a II-grupa karmiona do 30.08 (w dwóch korpusach) 19,03 a 47,16d 37,37 bcd 34,52 a II - oroud łed to 30 Auoust lin two storevl III-grupa karmiona najpóźniej III - aroud łed latest 19,49 a 31,34 abc 45,71 cd 32,18 a IV-grupa kontrolna- karmiona do 15.09 32,83 22,44ab 47,61 d IV - control oroudłed to 15 Senternber abcd 34,29 a 107

Produkcyjność rodzin. Ocenę wydajności miodowej rodzin przeprowadzano corocznie na podstawie wyników dwóch miodobrań. Podczas pierwszego miodobrania w kolejnych latach największe zbiory uzyskano od rodzin karmionych wcześniej ( grupy J i II), zaś najniższe od grupy kontrolnej (IV) i grupy karmionej najpóźniej (III) (tabela 8). Istotne statystycznie różnice stwierdzono tylko między rodzinami karmionymi tradycyjnie a grupami rodzin karmionych w terminie wcześniejszym. Grupa III (najpóźniej karmiona) również dała mało miodu lecz różnice między nią a pozostałymi grupami nie okazały się tak istotne. Średnie zbiory miodu z I-szego miodobrania (w kg/rodzinę) An average honey yield from the first honey harvest (in kg/colony) Tabela 8 Kombinacja - Combination 1993/1994 1994/1995 1995/1996 X l-grupa karmiona do 30.08 (w jednym korpusie) I - aroud łed to 30 Auaust (in one storev) 8,53 abc 11,54 bc 10,97 bc 10,97 b II-grupa karmiona do 30.08 (w dwóch korpusach) 7,87 abc 13,34 c 9,71 abc 10,31 b II - aroud łed to 30 Auaust (in two storev) III-grupa karmiona najpóźniej III - arouo łed latest IV-grupa kontrolna- karmiona do 15.09 IV - control group łed to 15 September 5,31 ab 7,29 abc 8,83 abc 7,14 ab 3,53 a 7,97 abc 3,79a 5,52 a Podczas drugiego miodobrania tylko w drugim roku obserwacji uzyskano znaczące zbiory miodu, w dwa pozostałe lata zbiory miodu z tego miodobrania wynosiły średnio około l kg z rodziny (tabela 9). Średnie zbiory miodu z II-giego miodobrania (w kg/rodzinę) An average honey yiejd from the second honey harvest (in kg/celony) Tabela 9 Kombinacja - Combination 1993/1994 1994/1995 1995/1996 X l-grupa karmiona do 30.08 (w jednym korpusie) I - aroud łed to 30 Auaust (in one storevl 1,14 a 9,80 b 1,20 a 4,05 ab II-grupa karmiona do 30.08 (w dwóch korpusach) 2,57a 14,06 c 0,77 a 5,80 b II - aroudłed to 30 Auoust (in two storey) III-grupa karmiona najpófuiej III - aroud łed tatest IV-grupa kontrolna- karmiona do 15.09 IV - control oroup łed to 15 September 0,74 a 6,57 b 0,79 a 2,70 a 0,79 a 8,99 b 1,14 a 3,63 a Najwyższe zbiory miodu w 1995 roku były w grupie zimowanej w dwóch korpusach (II), a najniższe we wszystkich sezonach uzyskano od rodzin 108

karmionych najpóźniej (grupa 1lI). Średnia zbiorów w poszczególnych grupach była około 2-krotnie mniejsza niż w pierwszym miodobraniu. Grupa IV ( kontrolna) i III (karmiona najpóźniej) dały zbiory niższe od pozostałych i różnica była statystycznie istotna w porównaniu do grupy zimowanej w dwóch korpusach (ll), która miała najwyższe średnie zbiory miodu. Dokonano również analizy ogólnych zbiorów miodu (suma zbiorów z pierwszego i drugiego miodobrania) (tabela 10). Średnie zbiory miodu ogółem (w kg/rodzinę) An averagę honey yield totaj (in kg/cojony) Tabela 10 Kombinacja - Combination 1993/1994 1994/1995 1995/1996 X l-grupa karmiona do 30.08 (w jednym korpusie) 1- group fed to 30 August (in one storey) 9,67 abc 21,34 cd 12,17 abc 14,39 bc II-grupa karmiona do 30.08 (w dwóch korpusach) 10,42 abc 27,40 e 10,48 abc 16,10 c II - QroUDfed to 30 AUQust (in Iwo storev) III-grupa karmiona najpórniej III - group fed latest IV-grupa kontrolna-karmiona do 15.09 IV - control 6,05 a 13,85 bcd 10,18 abc 10,03 ab 4,31 a 18,24 cd 4,92 ab 9,16 a aroudfed to 15 seetember X 7,62a 20,21 b 9,44 a XXXX W kolejnych latach doświadczenia można zaobserwować następujące prawidłowości, w pierwszych dwóch sezonach nalepsze wyniki osiągnęła II grupa rodzin (zimowana w dwóch korpusach), w ostatnim najlepsza była grupa I (zimowana w jednym korpusie, wcześniej karmiona). Najgorsze wyniki w pierwsejm i trzecim roku osiągnęły rodziny kontrolne (grupa TV), w drugim roku rodziny grupy karmionej najpóźniej (III). Statystycznie istotne różnice wystąpiły między latami doświadczenia, w drugim sezonie zbiory miodu były ponad dwukrotnie wyższe niż w pozostałych oraz między grupami doświadczalnymi, wśród których istotnie mniejsze zbiory miodu były w grupie kontrolnej (IV) i najpóźniej karmionej (III), a istotnie wyższe od tych grup w grupie rodzin zimowanych w dwóch korpusach (11). Produkcja wosku. W kolejnych latach badań liczba arkuszy odbudowanej węzy wahała się od l do 12 na rodzinę. W pierwszych dwóch sezonach ilość odbudowanej węzy była większa niż w ostatnim (tabela 11). Charakterystyczne jest to, że grupa 11 (zimowana w dwóch korpusach) we wszystkich latach lepiej odciągała węzę, zaś słabe wyniki we wszystkich latach osiągnęła grupa kontrolna. Różnice statystycznie istotne stwierdzono między rodzinami zimowanymi w dwóch korpusach (II), a dwoma grupami karmionymi później (lll i IV). Statystycznie istotne różnice wystąpiły także pomiędzy poszczególnymi latami badań. Istotnie najmniej węzy odbudowały rodziny w sezonie 1995/96, a najwięcej w sezonie 1994/95 (tabela II). 109

Tabela II Średnia liczba odbudowanych arkuszy węzy przez I rodzinę An average number of sheets of foundation rebuilt per one colony Kombinacja - Combination 1993/1994 1994/1995 1995/1996 X l-grupa karmiona do 30.08 (w jednym korpusie) I - aroup fed to 30 Auaust (in one storey) 6.43 bcd 6.57 bcd 3,43 ab 5.48 ab II-grupa karmiona do 30.08 (w dwóch korpusach) 6.57 bcd 8.66 d 4.0 abc 6.41 b II - aroup fed to 30 Auaust (in two storey) III-grupa karmiona najpót1liej III - aroud fed tatest IV-grupa kontrolna-karmiona do 15.09 3.86 abc 7.29 d 3.Oa 4.72 a 4.0 abc 7.0 cd 2,86 a 4.62 a IV - control croue fed to 15 seetember X 5.22 b 7.38 c 3.32 a XXXX Liczba karmień w pasiece. Rodziny pszczele, dokarmiane zwiększonymi do 5 litrów dawkami syropu cukrowego, dostawały jednorazowo 3,5 kg cukru. W związku z tym wystarczyło trzykrotne podanie syropu, aby zapasy na zimę zostały uzupełnione. Rodziny dokarmiane w pozostałych pasiekach Zakładu Technologii Pasiecznych dostawały jednorazowo od 1,8 do 2,2 kg cukru, dlatego też syrop trzeba bylo podawać (w zależności od siły rodziny) od 4 do 6 razy. Należy zazanaczyć, że w czasie trwania doświadczenia nie wystąpiły żadne problemy z pobieraniem przez pszczoły zwiększonej ilości syropu cukrowego. Średnia długość Ż}'cia pszczół pokolenia zimowego. Średnią długość życia pszczół w sezonie określa się na około 42 dni. Pszczoły pokolenia zimowego żyją dłużej, znaczna ich część przeżywa od jesieni aż do wiosny. Wymiana pszczół zimowych rozpoczyna się już po wyjściu pierwszych osobników z czerwiu w styczniu, czy na początku lutego. Aby zaobserwować do jakiego czasu żyją pszczoły, które wygryzły się jesienią, liczono wiosną znakowane osobniki (tabela 13). Z obserwacji wynika, że pszczoły te mogą przeżywać do 9 miesięcy, czyli około 270 dni. Obliczono również, jaki procent znakowanych pszczół znajduje się w rodzinach wiosną. W roku 1994 obserwacji dokonano 29.04 i znaleziono 17,6% pszczół zaznakowanych w pierwszym terminie (18.08.93) z czego 9,7% stanowiły pszczoły z grupy III (karmionej najpóźniej) i 3, I% z grupy rodzin karmionej wcześniej, zimowanej w jednym korpusie (1) oraz 3,6% z grupy rodzin karmionej wcześniej, w dwóch korpusach (H). Pszczoły z grupy karmionej tradycyjnie (TV) stanowiły 1,2% znalezionych osobników. Z 27,5% osobników zaznakowanych w drugim terminie (6.09.93) 20% osobników pochodziło z grupy 1ł (wcześniej karmionej, w dwóch korpusach), a 7,5% z grupy 111(karmionej najpóźniej). W roku 1995 pszczoły znakowane jesienią liczono po raz pierwszy 24.04. 110

Znaleziono 30,6% pszczół znakowanych w pierwszym terminie, z czego 14% stanowiły pszczoły z grupy l (karmionej wcześniej, zimowanej w dwóch korpusach), 10,6% pszczoły z grupy n (karmionej wcześniej, zimowanej w jednym korpusie), 4,65% z grupy IV (kontrolnej) i 1,3% pszczoły z grupy karmionej najpóźniej (TlT). Z drugiego terminu znakowania odnotowano 11% pszczół, gdzie pszczoły z grupy l (karmionej wcześniej, w jednym korpusie) stanowiły 4,4%, z grupy n (karmionej wcześniej, w dwóch korpusach) 3%, 2,3% to pszczoły z grupy kontrolnej (IV) i 1,3% z grupy karmionej najpóźniej (lit). 17.05.95 odnaleziono 69,9% osobników znakowanych w pierwszym terminie, z czego 25,2% stanowiły pszczoły z grupy kontrolnej (IV), 24% pszczoły z TT grupy (karmionej wcześniej, w dwóch korpusach) i 20,7% z grupy l (karmionej wcześniej, w jednym korpusie). Z drugiego terminu znakowania znaleziono ogółem 11,3% zaznakowanych osobników, przy czym 5% pszczół pochodziło z grupy II (karmionej wcześnie, w dwóch korpusach), 3,4% pszczół z grupy TV (kontrolnej) oraz 2,9% osobników z grupy T (karmionej wcześnie, w jednym korpusie). Na podstawie przedstawionych wyżej wyników można stwierdzić, że pszczoły wygryzające się w końcu sierpnia i na początku września przeżywają dłużej od osobników wygryzionych wcześniej i w terminie późniejszym. Powyższe wyniki potwierdzają również dane z roku 1997 (tabela 12). Pszczoły wygryzione i znakowane 30.07.96, w maju 1997 roku stanowiły jedynie 0,7% osobników, które przeżyły zimę. Najwięcej zaś osobników z tego terminu znakowania znaleziono 29.04.97 (9,19%). Biorąc pod uwagę drugi termin znakowania jednodniowych osobników (30.08.96) okazało się, że jeszcze w czerwcu 1997 znaleziono 0,28% zimowych pszczół. Przeżywalność osobników jednodniowych znakowanych jesienią Survival of one-day bees signed in the autumn Tabela 12 Liczba Liczba i % pszczół, które przeżyły pszczół Number and % of survived bees Data znakowania znakowanych Dale of signing Number of 2.04.97 29.04.97 20.05.97 12.06.97 signed bees 30.07.1996 1284 78 (6 07%) 118 (9,19%) 9 (0,7%) - 30.08.1996 1813 146 (813%) 155 (8,55%) 46 (2,56-/0) 510,28%) Pszczoły ogółem Bees total 3097 224 373 55 5 111

...... IV Przeżywalność pszczół jednodniowych Tabela 13 znakowanych jesienią - Survival of one-day bees signed in the autumn liczba % pszczół pszczół liczba znakowanych, liczba pszczół liczba pszczół znalezionych % pszczół znakowanych, znalezioo/ch pszczół znakowanych które przeżyły od 24.04-17.05.95 które przeżyty 29.04 94 znakowanych %otsigned Number ot found bees % ot signed bees which have Grupa Number ot signed bees Number ot Number ot bees which Group tound bess trom 24.04 to 17.05.95 survived signed bees have survived 29.04.94 1993 1994.................. 18.08 6.09 7.10 31.08 20.09 l-karmiona do 30.08 (w jednym korpusie) I - group fed to 30 August (in one storey) 11- karmiona do 30.08 (w dwóch korpusach) II - group fed to 30 August (in two storev\......... 290-32 10 3,1 165 105-6 21 3,6 20 - - 113 348 12 5 72 10 10,6 4,4 20,7 2.9 669 261 94 20 63 13 14 3 24 5 111- karmiona najpobliej 515 80 15 50 6 9.7 7,5 76-1 1 - - 1,3 1,3 III - group fed!atest IV- kontrolna (karmiona do 15.09) IV - controi group fed to 15 September.. 410. - 5. 1,2. 43 353 2 1 89 12 4,65 2,3 25,2 3,4 nnńłl!m.tnbl 1AAn 1111\ A7 71?7 17 R?71\ 001 Qf\? 100?7??A ~I\ AAR 11 1:00 11 ~ pierwszy termin znakowania= fint term oj signing; drugi termin znakowania> second term oj signing: trzeci termin znakuwania third term oj signing

DYSKUSJA Biorąc pod uwagę termin karmienia zimowego, okazuje się, że rodziny dokarmione najwcześniej wykazują najmniejszy stopień porażenia nosemozą. Ogólnie oceniając stopień porażenia, nie był on wysoki mimo, iż do syropu cukrowego nie dodawano środków leczniczych. Porównując zmniejszenie siły rodzin przez okres zimowania wyniki wskazują na największe osłabienie rodzin zimujących w dwóch korpusach. Nie jest to prawdopodobnie oceną zupełnie miarodajną, gdyż przygotowując gniazda do zimowania w takich ulach daje się rodzinie więcej plastrów niż wymagałaby tego dokładnie jej siła. W obu korpusach musi być co najmniej 8 ramek (w układzie 4 ramki w dolnym korpusie ula +4 ramki w korpusie górnym). Jeśli rodzina jest silniejsza tworzy się układ 5+5 lub 6+5 ramek. W związku z tym, w przypadku ujmowania plastrów podczas pierwszego przeglądu wiosennego liczba zabranych ramek rodzinie może dawać złudne wrażenie osłabienia jej siły. Rodziny karmione do końca sierpnia zdecydowanie wyróżniają się wiosną lepszym rozwojem ale biorąc pod uwagę samą dynamikę przyrostu powierzchni czerwiu, okazuje się ona jednakowa dla wszystkich porównywanych grup. Obserwacje dotyczące zbiorów miodu pokrywają się z danymi podawanymi przez Koś k ę i G r o m i s z a (1993) i wynika z nich, że w ostatnich latach daje się zauważyć przesunięcie głównego nasilenia wziątku na maj i czerwiec (przynajmniej w okolicach Puław), gdyż w czterech latach obserwacji z pożytków późnych uzyskano około 30% całorocznych zbiorów miodu miodu. W latach 1994-1996 średni przybytek netto kształtował się odpowiednio na poziomie 29,7 kg, 39,2 kg i 18,6 kg (dane nie opublikowane Oddziału Pszczelnictwa ISiK). Można je uznać za zbiory dobre. Uzyskane w naszych doświadczeniach zbiory miodu były niższe i nieco inaczej kształtowały się różnice między kolejnymi latami badań. Można sądzić, że różnice te spowodowane były odmiennymi warunkami pożytkowymi, a także wysokim napszczeleniem w okolicy stacjonowania pasieki doświadczalnej. W roku 1994 i 1996 średnie zbiory miodu były około dwukrotnie niższe niż średnia krajowa. Może to wyjaśniać słaba dynamika przyrostu powierzchni czerwiu w roku 1994 (tabela 7), czyli słabszy wzrost siły rodzin. W roku 1995 rodziny startowały wiosną z niskiego pułapu ilości czerwiu, więc rozwijały się również wolniej (tabela 5). Termin zakończenia karmienia zimowego ma zdecydowany wpływ na uzyskane zbiory miodu. Są one istotnie większe w rodzinach karmionych wcześniej. Opóźnienie terminu dokarmiania zimowego wpływa na zmniejszenie wydajności rodzin. Nie potwierdzają tej zasady średnie zbiory 113

miodu grupy karmionej najpóźniej (tabela 10), które są nieco wyższe od zbiorów grupy kontrolnej (IV - karmionej do 15.09). Różnice między tymi grupami są jednak nieistotne. Można więc uznać, że zbiory tych grup są podobne. Na tej podstawie można więc sądzić, że wcześniejsze karmienie ma tylko wówczas korzystny wpływ gdy prowadzone jest w sierpniu, późniejsze karmienia są mniej korzystne, niezależnie od tego, czy kończy się je w połowie września czy w październiku. Zgodnie z danymi P i d k a (1986), P e d e r s e n a i i n. (1996) potwierdził się pogląd, że duże dawki syropu cukrowego podawane rodzinom jednorazowo, skracają czas przygotowywania rodzin do zimowania (mniejsza liczba wyjazdów do pasieki) i nie wpływają ujemnie na rodziny pszczele, a także nie potwierdzają obaw, że pszczoły nie są w stanie pobrać szybko takiej dawki syropu. W badaniach nie były określane koszty związane z dokarmianiem, ale jeżeli do całkowitego dokarmienia pasieki doświadczalnej wystarczyły dwa, trzy wyjazdy zamiast pięciu czy sześciu w przypadkach pozostałych pasiek, były one niewątpliwie niższe. Wyniki doświadczeń wskazują wyraźnie na lepsze zimowanie rodzin w dwóch korpusach. Jest to zgodne z tym, co podają między innymi Ostrowska (1984), Pedersen i inni (1995). Przygotowanie rodziny do zimowania w jednym korpusie ula jest łatwiejsze i mniej pracochłonne, ale warto mieć na uwadze późniejsze korzyści w okresie trwania sezonu pasiecznego. Biorąc pod uwagę okres przeżywalności pszczół zimowych, okazuje się, że są one w stanie przeżywać do 270 dni i więcej. Nie potwierdza to danych T a r a n o v a i A z i m o w a (1972), którzy za maksymalną długość życia pszczół wygryzionych w sierpniu podają okres 231 dni, a także tego, że pszczoły wygryzione w październiku żyją do 199 dni. Wyniki badań przedstawione w tej pracy wykazują jednoznacznie, że w październiku nie było czerwiu w rodzinach, bądź wygryzała się znikoma liczba pszczół, które wiosną następnego roku nie były już w rodzinach odnajdowane. Zgodnie z danymi T a r a n o v a i A z i m o v a (1972) pszczoły wygryzające się w końcu sierpnia i na początku września to osobniki najbardziej długowieczne i stanowią one wiosną najwyższy procent osobników znakowanych w różnych terminach. Jest to również zgodne z danymi M u s z Yń s k i ej (1986), która zastosowała poddawanie znakowanych, jednodniowych pszczół z rodziny dodatkowej do rodzin doświadczalnych. Pewne jest, że bardziej dokładna metoda polega na znakowaniu pszczół wygryzających się w izolatorach, bezpośrednio w rodzinie doświadczalnej, chociażby ze względu na utrzymanie tych samych warunków homeostatycznych dla wszystkich osobników. 114

WNIOSKI l. W rodzinach pszczelich dokarmionych na zimę w terminie do 30 sierpnia zużycie zapasów zimowych jest istotnie większe, natomiast w dokarmionych później - istotnie mniejsze. 2. Stopień porażenia przez Nosema apis na przedwiośniu jest niższy w rodzinach dokarmionych do końca sierpnia. 3. Rodziny dokarmione do końca sierpnia, w porównaniu z rodzinami dokannionymi później, wychowują więcej czerwiu wiosną. 4. Wczesny rozwój i szybkie osiąganie dużej siły przez rodziny dokarmione w okresie do 30 sierpnia w zdecydowany sposób wpływają na osiąganie lepszych wyników produkcyjnych. 5. Pszczelarzom praktykom, jeśli nie korzystają z pożytków późnych (spadź, wrzos), należy polecać wcześniejszy termin karmienia rodzin pszczelich na zimę, uznając za optymalny okres do 30 sierpnia. 6. Zimowanie rodzin pszczelich w ulach wielkopolskich w dwóch korpusach jest wyraźnie lepszym sposobem od zimowania rodzin w jednym korpusie, o czym świadczy głównie wyższa wydajność produkcyjna. 7. Dokarmianie rodzin pszczelich jednorazowo dużymi dawkami syropu (5 I) jest łatwiejsze pod względem organizacyjnym i ekonomicznie uzasadnione (szczególnie we wcześniejszym okresie karmienia- do 30 sierpnia, w którym to panują na ogół jeszcze sprzyjające warunki pogodowe). 8. Pszczoły wygryzające się pod koniec sierpnia i w pierwszych dniach września żyją najdłużej spośród pszczół przystępujących do zimowania. Pszczoły te spotykano jeszcze w czerwcu, z czego wynika, że niektóre z nich żyły około 270 dni, czyli 9 miesięcy. LITERATURA B o b r z e c kij. (1 9 7 6) - Rozwój i produkcyjność rodzin pszczelich zimowanych na różnych pokarmach węglowodanowych. Zesz. Nauk. ART Olsztyn (1 56).Zoot. 10 : 43-92. G l i ń s k i Z., C h m i e l e w s k i M. (l 9 9 4) - Patologia i terapia chorób owadów użytkowych. Wydawnictwo Akademii Rolniczej, Lublin. G r o m i s z M. (l 9 8 5) - Gospodarka cukrem w pasiekach polskich. Pszczelno Zesz. Nauk. 29: 323-338. G r o m i s z M., K o c h a ń s k a Z. (1 9 7 9) - Ilościowa struktura wziątków pszczelich na terenie Polski w okresie od maja do sierpnia Pszczeln. Zesz. Nauk. 23: 15-27. 115