NASTĘPSTWA OGRANICZONEGO ZWALCZANIA VARROA W RODZINACH PSZCZELICH

BIULETYN NAUKOWY Skrót: Biul. Nauk., Nr 18, 2002 NASTĘPSTWA OGRANICZONEGO ZWALCZANIA VARROA W RODZINACH PSZCZELICH Katedra Pszczelnictwa UWM, Olsztyn S ł o w a k l u c z o w e: Varroa destructor, inwazja, leczenie warrozy, produkcja miodu. Streszczenie Zaprzestanie stosowania zabiegów chemicznych przeciwko roztoczowi V. destructor w rodzinach pszczelich podczas jednego sezonu dało niekorzystne efekty. Ekstensywność występowania pasożytów kształtowała się na poziomie 10,7%, podczas gdy w rodzinach poddawanych systematycznie (co sezon) leczeniu wynosiła 7,9%. Rodziny nie leczone były 2-krotnie silniej porażone nozemozą niż pozostałe. Średnia liczba spor Nosema apis określona w polu widzenia wynosiła 23,17, również produkcyjność tych rodzin była nieco niższa niż rodzin leczonych. CONSEQUENCES OF LIMITED TREATMENT OF VARROATOSIS IN BEE COLONIES Department of Apiculture, University of Warmia and Mazury in Olsztyn K e y w o r d s: Varroa destructor, invasion, varroatosis control, honey production. Abstract Lack of chemical control of V. destructor in bee colonies during one season brought negative consequences. Mite occurrence in these colonies was at a level of 10.7%, whereas in colonies subjected to systematic control every season at that of 7.9% only. The number of Nosema apis spores was twice higher in colonies where no treatment was applied, and amounted on average to 23.17. These colonies were also characterized by lower productivity than the treated ones. Wstęp W latach osiemdziesiątych w polskich pasiekach pojawił się po raz pierwszy roztocz V. destructor (KOSTECKI, TOMASZEWSKA 1980, KOSTECKI 1981). Do tej pory stanowi poważny problem w pasiekach. Opracowano wiele metod walki

124 z tym pasożytem. Najbardziej skuteczna okazała się metoda chemiczna. Pszczelarze co sezon powszechnie stosują leki przeciwko warrozie. Dzięki temu populację roztocza utrzymuje się na poziomie pozwalającym na normalne funkcjonowanie rodziny, ale stosowanie akarycydów pociąga też za sobą pewne negatywne skutki. Większość preparatów warrozowych to związki przechodzące do środowiska ula (WOYKE 1985, KONOPACKA 1986). MOSBECHOFER (1991) i RITTER (1993) stwierdzili, że plastry z rodzin leczonych akarycydami działają zabójczo na samice V. destructor w rodzinach, w których nie stosowano leków. BOGDANOW i KILCHENMANN (1993) zbadali poziom fluvalinatu w węzie i okazało się, że na 1 kg wosku przypadało 0,5 mg tego związku. Substancje czynne chemioterapeutyków przeciwwarrozowych wykazują szczególne powinowactwo z woskiem. WALLNER (1999) podaje, że po zastosowaniu kumafosu i malationu ich pozostałości można stwierdzić w miodzie jeszcze przez trzy miesiące. Sprzyjają temu niedostosowanie się pszczelarzy do zaleceń producenta preparatu, a także zamknięty obieg wosku w pasiece. Pasożyt przez ciągły kontakt z danym akarycydem staje się oporny na jego działanie (COLOMBO i in. 1993, LONDZIN 1996, MILANI 1993). Niezwykle ważnym zagadnieniem są więc próby wyhodowania pszczół opornych na V. destructor (WILDE, KOENIGER 2001a, b i c). Podejmowane są one od wielu lat i realizowane w kilku kierunkach, z których najistotniejszymi są selekcja pszczół na krótki okres rozwoju czerwiu zasklepionego (SIUDA i in. 1996, SIUDA, WILDE 1995, 1996a i b, 1998, 2000, WILDE, SIUDA 1997) i wykorzystanie pszczół opornych, pochodzących z innych rejonów świata (KOENIGER i in. 1995, WILDE, KOENIGER 2001c). Gromadzące się w środowisku ula chemikalia nie mogą mieć korzystnego wpływu na zdrowie człowieka konsumenta produktów pszczelich. Szczególnie nie zaleca się zwalczania Varroa preparatami wykonanymi w warunkach chałupniczych, ze środków ochrony roślin. Pszczelarze, którzy stosują takie metody, nie są w stanie kontrolować ilości zastosowanej substancji czynnej, ponadto nie przeprowadzono badań naukowych wykazujących, jaki wpływ mogą mieć te środki chemiczne na roztocza, pszczoły, a przede wszystkim na ludzi. Roztocz V. destructor mechanicznie uszkadza powłoki czerwiu i pszczół w celu pobrania hemolimfy. Rany te tworzą wrota dla różnych drobnoustrojów bytujących stale lub okresowo na powierzchni ciała czerwiu i pszczół. Przy okazji pasożyt przenosi różne choroby bakteryjne i wirusowe (GLIŃSKI, CHMIE- LEWSKI 1994, POHL 1998). Toksyny, które przedostają się do hemolimfy pszczół podczas żerowania roztoczy, wpływają niekorzystnie na syntezę białek aktywnych w odporności przeciwzakaźnej oraz prowadzą do zaburzeń w rozwoju owadów (GLIŃSKI, JAROSZ 1995). Zaprzestanie zwalczania pasożyta prowadzi zatem do osłabienia rodziny, a w konsekwencji do jej osypania po 3-4 sezonach (HARTWIG 1984).

Następstwa ograniczonego leczenia... 125 Dzisiaj każdy unika żywności skażonej chemią. Ludzie chętnie korzystają z tzw. żywności ekologicznej. Zatem, aby zminimalizować negatywne następstwa stosowania akarycydów, podjęto próbę zaprzestania leczenia rodzin pszczelich przez jeden sezon. Celem doświadczenia było sprawdzenie, w jaki sposób niezastosowanie w jednym sezonie akarycydów wpłynie na zdrowotność rodzin pszczelich oraz ich produkcyjność. Materiały i metody Badania prowadzono w Katedrze Pszczelnictwa w Olsztynie w latach 1998 1999, na 29 rodzinach pszczelich rasy kraińskiej, osadzonych w ulach typu Langstroth. Rodziny podzielono na dwie grupy. Grupę I stanowiło 12 rodzin. W tej grupie w jednym sezonie (w 1998 r.) zaprzestano leczenia. W grupie II, złożonej z 17 rodzin, leczenie wykonywano co roku Bayvarolem. Preparat ten ma postać plastykowych pasków impregnowanych flumetryną syntetycznym pyretroidem. Podczas leczenia paski te, w liczbie 4 na rodzinę, zawieszano po ostatnim miodobraniu w uliczkach międzyplastrowych uli i pozostawiano na 5 tygodni. Po dwóch sezonach, jesienią 1999 r., w pobranych próbach pszczół policzono samice V. destructor oraz określono liczbę rodzin, w których czerw wykazywał objawy porażenia grzybicą wapienną. Aby policzyć roztocza obsiadające martwe pszczoły, użyto wytrząsarki, po czym dodatkowo przejrzano próby. Na podstawie liczby roztoczy w próbach określono ekstensywność występowania Varroa, czyli liczbę osobników pasożyta na 100 pszczół (RO- MANIUK, DUK 1983). Wiosną 2000 r. określono porażenie pszczół pierwotniakiem Nosema apis. W tym celu wykonano preparaty mikroskopowe zgodnie z zaleceniami GLIŃS- KIEGO i CHMIELEWSKIEGO (1994) i policzono spory pasożyta w polu widzenia. Określono też siłę rodzin na podstawie zajmowanych uliczek międzyplastrowych na początku marca. Po przeprowadzeniu doświadczenia podsumowano produkcyjność wszystkich rodzin, analizując ilość odebranego miodu gryczanego i pozyskanego pyłku. Wyniki Po dwóch sezonach ekstensywność występowania pasożytów kształtowała się w obu grupach na zbliżonym poziomie i wynosiła średnio: w grupie I 10,3%, a w grupie II 7,9% (rys. 1). Średnia liczba spor N. apis określona w polu widzenia wynosiła w grupie nie leczonej 23,17, natomiast w grupie

126 leczonej 12,35. W 25% rodzin z grupy I oraz w 23% rodzin z grupy II nie stwierdzono zarodników tego pierwotniaka. Najwięcej spor w polu widzenia (110) stwierdzono w preparacie sporządzonym z odwłoków pszczół pochodzących z rodziny zakwalifikowanej do grupy pierwszej. Objawy grzybicy wapiennej wykazywało 70% rodzin z grupy I, a w grupie II 75% (tab. 1). Siła rodzin po zimowli była istotnie zróżnicowana (tab. 2). Zajmowały one średnio 2,92 uliczek, podczas gdy rodziny poddawane leczeniu co sezon zajmowały średnio 3,53 uliczek. W tym przypadku różnice potwierdziły się na poziomie istotnym przy p = 0,05. ekstensywnoœæ pora enia extensivity infestation 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 10.3 grupa I 7.9 grupa II Rys. 1. Ekstensywność porażenia pszczół dorosłych samicami Varroa destructor Fig. 1. Extensivity of infestation of adult bees by Varroa destructor females Tabela1 Table1 Liczba spor Nosema apis i procent rodzin porażonych grzybicą wapienną Number of Nosema apis spores and percentage of colonies with chalk brood Grupa Group I nie leczone No control II leczone Controlled n Liczba spor Nosema apis Number of Nosema apis spores średnia average min.-maks. min.-max Rodziny z objawami grzybicy Colonies with chalk brood 12 23.17 0 110 70 17 12.35 0 31 75

Następstwa ograniczonego leczenia... 127 Tabela2 Table2 Liczba zajmowanych uliczek w ulu przez rodzinę wiosną 2000 r. Number of beeways occupied in hives by colonies in spring 2000 Grupa Group I nie leczone No control II leczone Controlled Liczba zajmowanych uliczek Number of beeways occupied by colonies średnia min.-maks. average min.-max 2.92 a 0-4.5 3.53 b 0-4.5 Objeśnienie: różne litery oznaczają różnice istotne przy p = 0,05 Explanation: different letters indicate significant differences at p = 0.05 Od rodzin grupy nie leczonej odebrano istotnie mniej miodu gryczanego (31,5 kg) niż od rodzin grupy leczonej (45,5 kg) (tab. 3). Za cały okres doświadczenia różnica w ilości odwirowanego miodu wynosiła 6,1 kg, na korzyść rodzin leczonych, i nie została potwierdzona statystycznie. Analizując całkowitą produkcję pyłku w sezonie oraz podczas kwitnienia gryki, stwierdzono mniejszą produkcyjność rodzin z grupy I. Nie znalazło to potwierdzenia statystycznego. Miód odebrany w I i II miodobraniu i suma oraz pozyskany pyłek (kg) Honey yield in I and II harvest and total, and trapped pollen (kg) Tabela3 Table3 Grupa Group I nie leczone No control Miód Honey Pozyskany pyłek Pollen trapped I II suma do gryki z gryki suma I harvest II harvest total to from total buckwheat buckwheat 12.9 b 31.5 a 43.4 1.1 1.7 2.8 II leczone Controled 4.0 a 45.5 b 49.5 1.0 2.2 3.2 Objeśnienie: różne litery oznaczają różnice istotne przy poziomie p = 0,05 Explanation: different letters indicate significant differences at p = 0.05 Zaprzestanie leczenia rodzin pszczelich przeciwko warrozie w jednym tylko sezonie nie wpłynęło korzystnie na ich stan zdrowotny i produkcyjność. Nieznaczne nawet podwyższenie poziomu populacji roztocza V. destructor

128 sprzyja immunosupresji u pszczół, a przez to zwiększa ich podatność na choroby. Niepokojone przez pasożyta rodziny mniej efektywnie pracują, co objawiło się istotnie mniejszą produkcją miodu gryczanego. Próba zminimalizowania skażenia produktów pszczelich przez akarycydy, przez nieleczenie rodzin pszczelich, chociaż przez jeden sezon, nie daje dobrych efektów. Mimo że pszczelarz oszczędza na lekach, traci na produkcyjności i zyski z prowadzenia gospodarstwa pasiecznego maleją. Straty te mogą dać się odczuć szczególnie w dużych pasiekach towarowych. Może to doprowadzić do braku opłacalności utrzymywania pasieki. Pszczelarzom pozostaje zatem coroczne podejmowanie walki z warrozą. Ważne jest przy tym, żeby robić to zgodnie z zaleceniami producenta leków. Wskazane jest stosowanie otwartego obiegu wosku w pasiece, co zapobiega odkładaniu się pozostałości akarycydów i uodpornianiu się roztocza na leki. Dodatkowo zwalczanie roztocza można wspomóc metodami biologicznymi. Wnioski 1. Ekstensywność warrozy obu grup kształtowała się na zbliżonym poziomie i była tylko nieznacznie wyższa w grupie I. 2. Wystąpiła tendencja wyższego nasilenia nosemozy w rodzinach nie leczonych przez jeden sezon niż w rodzinach leczonych co roku. W tej grupie stwierdzono również rodzinę o najwyższej liczbie zarodników w polu widzenia. 3. Siła rodzin pszczelich, w których zaprzestano leczenia, wyrażona liczbą zagospodarowanych uliczek międzyplastrowych, była istotnie mniejsza na wiosnę w drugim sezonie w porównaniu z rodzinami leczonymi na koniec każdego sezonu. 4. Zaprzestanie leczenia rodzin nie wpłynęło na ich produkcyjność. Od rodzin obu grup odwirowano zbliżoną ilość miodu i pozyskano podobną masę pyłku. Piśmiennictwo BOGDANOV S., KILCHENMANN V. 1993. Akarizide in Schweizer Mittelwänden Erste Untersuchungsergebnisse. ADIZ., 27 (10): 8. COLOMBO M., LODESANI M., SOREAFICO M. 1993. Resistensa di Varroa jacobsoni a fluvalinate. Primi resultatti di indagini condotette in Lombardia. L ape nostra amicca, 15 (5): 12-15. GLIŃSKI Z., CHMIELEWSKI M. 1994. Patologia i terapia chorób owadów użytkowych. Wyd. Akademii Rolniczej, Lublin. GLIŃSKI Z., JAROSZ J. 1995. Warroaza.W: Immunobiologia pszczoły miodnej. Wyd. Akademii Rolniczej, Lublin: 226-232. HARTWIG A. 1984. Choroby pszczół. SGGW, Warszawa. KOENIGER N., SCHMIDT J., WILDE J., KEFUSS J., DUCOS DE LAHITTE. 1995. Versuche zur Varroatosetoleranz von Bienen aus Uruqvay in Europa. Pszczeln. Zeszyt. Nauk., 39 (1): 121-131.

Następstwa ograniczonego leczenia... 129 KONOPACKA Z. 1986. Kłopoty z warrozą. Chemiczna walka z warrozą. Pszczelarstwo, 37 (6): 10. KOSTECKI R. 1981. Warroza nowa choroba roztoczowa. Med. Wet., 37 (5): 275-377. KOSTECKI R., TOMASZEWSKA B. 1980. Warroza przekroczyła granice Polski. Pszczelarstwo, 31 (10): 5-8. LONDZIN W. 1996. Rozważne zwalczanie warrozy. Pszczelarstwo, 47 (6): 9. MILANI N. 1993. Possible presence of fluvalinate resistant strains of Varroa jacobsoni in northen Italy. IBRA Symposium: new perspectives on Varroa jacobsoni. Řež. Czech Republik. MOOSBECKHOFER R. 1991. Apistan und Bayvarol Langezeitwirkung behandelter Waben. Bienenvater, 112 (3): 90-92. POHL F. 1998. Multiple Krankheitserreger der honigbienne Apis melifera in Aphängingigkeit von der parasitierung durch di milbe Varroa jacobsoni. Dissertation Bremen. RITTER W. 1993. Bayvarol die Lösung des Varroa-Problems. ADIZ, 27 (11): 11. ROMANIUK K., DUK K. 1983. Sezonowa dynamika rozwoju Varroa jacobsoni w nieleczonych rodzinach pszczelich. Med. Wet., 39 (12): 725-727. SIUDA, M., WILDE J. 1995. Selekcja pszczół (Apis mellifera carnica) o krótkim okresie postlarwalnym. Pszczeln. Zeszyt. Nauk., 39 (1): 79-86. SIUDA M., WILDE J. 1996 a. The parental effect on the progeny brood post-capping stage duration. Pszczeln. Zeszyt. Nauk., 40 (1): 7-14. SIUDA M., WILDE J. 1996 b. Reproduction of Varroa jacobsoni in bee brood with different post-capping periods. Pszczeln. Zeszyt. Nauk., 40 (2): 181-187. SIUDA M., WILDE J. 1998. Varroa resistance of honeybees with a shorter postcapping stage duration. Pszczeln. Zeszyt. Nauk., 42 (2): 75-76. SIUDA M., WILDE J. 2000. Variability of the capped brood developmental stage in a honey bee line selected for a short post-capping period. Apidologie, 31 (5): 630-631. SIUDA M., WILDE J., KOENIGER N. 1996. Further Research on Honeybee Breeding with Short Postcapping Periods. Pszczeln. Zeszyt. Nauk., 40 (2): 135-143. WALLNER K. 1999. Varroacides end their resitudes in bee products. Apidologie, 30 (1-2): 235-248. WILDE J., KOENIGER N. 2001a. Pragnienia a rzeczywistość długa droga do uzyskania pszczół odpornych na Varroa jacobsoni. Pszczelarstwo. 52(1): 4-6. WILDE J., KOENIGER N. 2001b. Genetyczne sposoby uzyskania pszczół odpornych na Varroa jacobsoni. Pszczelarstwo, 52 (2):4-6. WILDE J., KOENIGER N. 2001c. Pszczoły z dalekiej Syberii odporne na Varroa destructor ratunkiem dla pszczelarstwa Ameryki i Europy. Pszczelarstwo, 52 (3): 4-6. WILDE J., SIUDA M. 1997. Effect of honey bees with short post-capping period for apiary management. Apidologie, 28 (5): 230-232. WOYKE J. 1985. Biologiczne zwalczanie Varroa jacobsoni. Pszczelarstwo, 36 (9): 5-6.