Polskie pszczelarstwo wobec zagrożeń związanych z działalnością człowieka

Transkrypt

1

2 Polskie pszczelarstwo wobec zagrożeń związanych z działalnością człowieka prof. dr hab. Jerzy Wilde Katedra Pszczelnictwa, Wydział Bioinżynierii Zwierząt Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie jerzy.wilde@uwm.edu.pl Wprowadzenie W związku z wejściem Polski do Unii Europejskiej sytuacja pszczelarstwa w kraju ulega dość istotnym zmianom. Obserwuje się zwiększanie zainteresowania użytkowaniem pszczół, szczególnie przez pszczelarzy doświadczonych. Objawia się to wzrostem liczby pasiek liczących ponad 100 rodzin pszczelich. Polska, podobnie jak większość krajów Europy Zachodniej, jest krajem gęsto zaludnionym i stosunkowo silnie napszczelonym [liczba rodzin pszczelich/km 2 ]. Sprzyja to rozwojowi pszczelarstwa amatorskiego i ten sposób użytkowania pszczół był, jest i będzie dominował w Europie. Pszczelarstwo, bowiem poza możliwością zdobywania pewnych dochodów do budżetu rodzinnego będzie fascynowało wielu ludzi z powodu egzotyki samych pszczół. Interesująca biologia i zachowanie się pszczół żyjących w idealnym społeczeństwie, bogata historia pszczelarstwa i jego kulturotwórcze znaczenie, lokalizacja pasiek w terenach czystych przyrodniczo, w oddaleniu od rejonów silnie zurbanizowanych zawsze będzie miało swoich miłośników. I jest to wspaniała perspektywa, która, mimo wielu zagrożeń, pozwala z optymizmem spojrzeć na przyszłość naszego pszczelarstwa. Warto zatem omówić niektóre elementy, które, moim zdaniem, mają kluczowe znaczenie w użytkowaniu pszczół, dającym może nie zawsze satysfakcję wyłącznie ekonomiczną, ale nade wszystko pozwalające na pokonanie trudności związanych z kłopotami wynikającymi z pogarszającymi się warunkami życia pszczół, powodowanymi głównie niekorzystną działalnością ludzi. Najważniejsze i najczęściej wymieniane zagrożenia to: 23

3 1. Warroza 2. Nosemozy Nosema apis i Nosema ceranae 3. Zgnilce - zgnilec złośliwy (amerykański) i zgnilec łagodny (europejski) 4. Neonikotynoidy? i klasyczne pestycydy 5. Choroby wirusowe 6. Czynniki środowiskowe 7. Zabiegi hodowlane 8. CCD? (Colony Collapse Disorder), zespół masowego ginięcia pszczół miodnych 9. BCM Bad Colony Management, niewłaściwa opieka rodzin pszczelich, nieodpowiednia gospodarka pasieczna. Poniżej, w wielkim skrócie niektóre elementy zalecanej gospodarki pasiecznej. Wędrówki pasiek W warunkach Polski korzyści wynikłe z wykorzystania dodatkowych pożytków przekraczają 5-krotnie nakłady finansowe związane z wędrówką. Wyliczony koszt przewozu na odległość do 10 km (tam i z powrotem) jest równoważony przez 1-2 kg miodu, do 60 km - przez 2-4 kg miodu. Uważam, że koszty te, przy właściwej organizacji pracy i wykorzystaniu do transportu własnego samochodu osobowego z przyczepką, można znacznie obniżyć. Wędrówka w 2011 roku 64 pniowej pasieki na wrzosy (tam i z powrotem), oddalonej 160 km od miejsca wcześniejszego postoju pasieki, samochodem własnym i przyczepką kosztowała tylko 4,65 zł/1 pień. Realnie było to mniej niż 0,2 kg miodu wrzosowego z rodziny, którego odwirowano po 8,5 kg z pnia, a sprzedawany jest po 28 zł/1kg. Niestety zaledwie 25-28% pszczelarzy w Polsce przewozi pszczoły w trakcie sezonu. Można przypuszczać, iż zarówno system używanego w ula, jak i ich stan techniczny (stopień zużycia), uniemożliwia wędrówki na większą skalę. Z pszczelarzy stosujących gospodarkę wędrowną, zdecydowana większość (szacujemy ją na 90-95%) korzysta zaledwie z 1-2 pożytków. Wprowadzenie nowych systemów uli pozwoli na wędrówki nawet na odległości km, a tym samym wykorzystywanie nawet 5-6 pożytków w sezonie (i tak dwukrotnie mniej niż w Niemczech). Nie znajduje uzasadnienia pogląd niektórych pszczelarzy o braku możliwości, w warunkach Polski, znalezienia więcej niż 3-4 pożytków. Już w 1987 roku Pidek na podstawie analizy 256 pasiek z terenu całego kraju określa 14 następujących, wykorzystywanych przez pszczelarzy pożytków: rzepak ozimy, lipa, sady, akacja, mniszek, malina, spadź, łąki, roślinność leśna, koniczyna, kruszyna, ognicha, gorczyca, facelia. Do tego należałoby wymienić jeszcze inne, których znaczenie w ostatnich latach wzrosło: rzepak jary, bobik, gryka, wyka ozima, fasola nasienna, kapusta nasienna, cebula, ogórecznik lekarski, nawłoć i wrzosy. Dysponujemy zatem listą 24 pożytków, których ewentualne wykorzystanie zależy w dużej mierze od inwencji samych pszczelarzy. 24

4 Siła rodzin Dlaczego warto utrzymać tylko rodziny silne w pasiece? Już w momencie zazimowania rodzin pszczelich decydujemy o ich wyjściowej jakości na wiosnę. Właściwą kondycję rodzin pszczelich w tym okresie gwarantuje tylko zazimowanie silnych rodzin. Słabe rodziny łączymy z innymi, ale zdrowymi. Stwierdzono, że wiosną rodziny o masie 3 kg wychowują w tym samym czasie o 33% więcej czerwiu niż słabe, mające zaledwie 10 tys. pszczół. Dodatkowo w przeliczeniu na 1 kg pszczół w rodzinach słabszych karmicielka musi wykarmić 2 razy więcej larw niż w rodzinach silniejszych, co powoduje szybsze spracowanie się robotnic. Robotnice w rodzinach słabych muszą zużyć więcej energii na wentylowanie i ogrzewanie gniazda, a tym samym wykazują większe jednostkowe zużycie miodu. Wykazano również, iż pszczoły wychowane w rodzinach słabych żyją o 15% krócej. Warunki wychowu czerwiu rzutują także na produkcyjność rodzin pszczelich. Robotnice wychowane w słabych rodzinach nawet po połączeniu z innymi słabymi zbierają o 15% miodu mniej niż te wychowane w rodzinach silnych. Pszczoły takie również gorzej pracują i przynoszą mniejsze ładunki nektaru. F wykazał, że w miarę wzrostu siły rodziny rośnie również ich wydajność (tabela). Tabela. Wpływ siły rodziny na jej wydajność (F 1973) siła rodziny zbiór miodu wielokrotność wzrostu (liczba pszczół) (kg) Pszczół Miodu , , , ,0 Rodziny liczące 15, 30, 45 i 60 tys. pszczół przyniosły odpowiednio 7, 19, 30 i 42 kg miodu. Łatwo zauważyć, iż 4 krotny wzrost siły rodziny spowodował 6 krotny wzrost wydajności. Słabym rodzinom dojście do maksymalnej siły zajmuje 3 miesiące, podczas gdy rodziny silne maksymalną siłę osiągają już po 2 miesiącach. W rodzinach słabych większy procent pszczół jest odrywany od zbiorów i przeróbki pokarmu do pielęgnacji czerwiu i prac porządkowych w ulu. 25

5 Miody regionalne Polska należy do tych państw na świecie, które charakteryzują się wielowiekową tradycją bartnictwa i ekstensywną gospodarką pszczelarską. Jest jedynym producentem miodu pitnego na skalę przemysłową, co stwarza korzystne warunki do budowania przewagi konkurencyjnej na nasyconym rynku produktów rolno-spożywczych w Europie. Istotnym atutem dla produkowanych w kraju miodów są sprzyjające warunki środowiskowe, zwłaszcza w obszarze Natura 2000, do ekologicznego prowadzenia pasiek. Uzyskiwane miody o charakterze regionalnym mogą cechować się wyższymi parametrami jakościowymi. Dotychczas na krajowej Liście produktów tradycyjnych MRiRW zarejestrowano 60 miodów, wśród nich 5 chronionych jest na obszarze UE jako oryginalny produkt regionalny, w tym jako chronione oznaczenie geograficzne (ChOG). Są to miód wrzosowy z Borów Dolnośląskich, miód drahimski, miód kurpiowski, a jako chroniona nazwa pochodzenia (ChNP) podkarpacki miód spadziowy. I choć producenci takich miodów uważają, że starania w rejestrację takich miodów są bardzo uciążliwe, to jednak cieszą się one znacznym powodzeniem i umożliwiają uzyskanie znacznie wyższej ceny, w porównaniu do miodów nierejestrowanych. W tym także upatruję dobre perspektywy dla naszego pszczelarstwa. Warroza Nasilenie szkodliwego wpływu pasożytów na rodzinę pszczelą zależy od ich liczebności roztoczy. W pierwszym i w drugim roku zarażenia rodziny pszczelej, choroba ma charakter utajony, a zewnętrzne objawy chorobowe są niezauważalne. Rodziny nie leczone przez jeden rok zimują całkiem nieźle, a produkcyjnością nie różnią się od rodzin leczonych. Zwykle dopiero w trzecim roku nie leczonej warrozy widać wpływ porażenia. Pszczoły są zaniepokojone, kręcą się na mostku wylotowym, próbując się uwolnić od pasożyta. W zimie pszczoły zaniepokojone obecnością pasożytów mogą rozluźnić kłąb co staje się przyczyną zamarzania pojedynczych osobników i powoduje osłabienie rodziny pszczelej. Pojawiają się robotnice i trutnie kalekie, niezdolne do lotu i pełzające koło ula. Część czerwiu trutowego i pszczelego zamiera, głównie w komórkach zasklepionych; martwy czerw można znaleźć na dnie ula, na mostku i przed ulem. Przy silnym porażeniu rodziny pszczelej może zamierać czerw otwarty. Osłabione rodziny nie usuwają zamarłego czerwiu, który wówczas przypomina czerw zarażony kiślicą. Osłabione rodziny giną i nie są w stanie wychować nowych pokoleń pszczół. W ciągu zimy duży procent rodzin pszczelich osypuje się całkowicie, a te które przeżyją są osłabione i giną już po pierwszym oblocie. Do niedawna uważano, iż dopiero w trzecim lub w czwartym roku, podczas, gdy porażonych jest 20-30% pszczół pojawiają się pierwsze objawy kliniczne. W wykazał, że rodziny gwałtownie słabną, jeżeli na 100 pszczołach 26

6 w okresie jesiennym stwierdzi się ok. 20 roztoczy i osypują się, gdy liczba ta wzrośnie do 50. Obecnie dowiedziono, że 5% roztoczy na pszczołach dorosłych stanowi już poważne zagrożenie dla istnienia rodziny pszczelej. Jest to w silnej, przygotowanej do zimowli rodzinie liczącej 15 tys. osobników, zaledwie 750 samic Varroa. Przyjmuje się, że kiedy rozwój warrozy przekroczy 1500 roztoczy w rodzinie liczącej 15 tys. osobników szanse na skuteczne wyleczenie rodziny i jej przezimowanie są małe. Co spowodowane jest głównie rozwojem innych chorób. W warunkach terenowych populacja Varroa w rodzinach pszczelich jest wzmacniana poprzez pasożyty przybywające z pasiek sąsiednich na rabujących lub błądzących pszczołach. Sprzyja temu fakt nie leczenia warrozy lub źle prowadzonej terapii przez sąsiednich pszczelarzy. Reinwazja odbywa się podczas rabunków i błądzenia pszczół. Badania przeprowadzone w Szwajcarii w 2012 roku dowiodły, że wpływ reinwazji na ponowne porażenie wyleczonych rodzin jest znacznie większy niż dotychczas przypuszczano. Dowiedziono, że późną jesienią jednego dnia może wniknąć do jednej rodziny pszczelej nawet 300 samic Varroa, z pni sąsiadujących z pasieką nawet w odległości 2 km. Prowadzenie gospodarki wędrownej powoduje więc, że nasze pasieki są jeszcze bardziej podatne na atak pasożytów Varroa z zewnątrz. Udowodniono, że silna inwazja Varroa destructor jest przyczyną rozprzestrzeniania się wielu chorób wirusowych pszczół. W rodzinach silnie zarażonych roztoczem Varroa destructor, wirus ostrego paraliżu pszczół jest jedną z głównych przyczyn śmierci pszczół oraz zamierania czerwiu, głównie niezasklepionego. Varroa destructor przenosi wirusa i aktywuje zakażenia bezobjawowe. Larwy niezasklepione zarażają się spożywając pokarm podawany przez zakażone pszczoły karmicielki. I choć objawy porażenia wirusem w pasiece są trudne do zaobserwowania, to do osypania się rodzin dochodzi najczęściej późną jesienią lub na początku zimy. Najbardziej rozpowszechnionym wirusem w rodzinach pszczelich w Europie jest wirus zdeformowanych skrzydeł (DWV). W rodzinach słabo porażonych warrozą tylko sporadycznie powoduje zamieranie pszczół. Varroa destructor jest jego bardzo efektywnym wektorem i aktywatorem bezobjawowych zakażeń. Poczwarki zakażone w stadium białych oczu (za pośrednictwem roztoczy Varroa) przeżywają zakażenie, ale powstają z nich pszczoły kalekie: o słabo wykształconych lub zdeformowanych skrzydłach, o skróconym odwłoku, które usuwane są z ula i szybko zamierają. W silnie zakażonych rodzinach pszczoły takie mogą być obserwowane w rodzinie jeszcze na wiosnę następnego roku, mimo wysoce skutecznych zabiegów przeciw warrozowych. Wiele innych chorób, takich jak zgnilec amerykański czy choroba zarodnikowcowa, wywoływana przez Nosema apis, ale także Nosema ceranae nasilają swoją inwazyjność w przypadku, gdy liczba roztoczy w rodzinie jest duża. 27

7 28 Powyższe upoważnia do następujących wniosków: 1. Wymagania stawiane dużym pasiekom, szczegółowo określone powyżej, wymuszają na pszczelarzach coraz większych umiejętności, które powinny owocować wysokimi wydajnościami, intensywną produkcją, nie tylko miodu, ale i innych produktów pasiecznych. Bez utrzymywania silnych i zdrowych rodzin nie będzie to możliwe, ani łatwe. 2. Pasieki małe, niezbędne w środowisku w celu utrzymywania pożądanej bioróżnorodności, funkcjonować mogą i będą, głównie dzięki pozaekonomicznym uwarunkowaniom utrzymywania pasiek: bezpośredni kontakt z przyrodą, rozładowanie emocji i stresu oraz satysfakcji i zwykłej przyjemności w obcowaniu z pszczołami. 3. Poprawy funkcjonowania pasiek należy także upatrywać w produkcji miodów markowych i regionalnych oraz innych, tzw. niekonwencjonalnych produktów. 4. Poprawa organizacji pracy, dotrzymywanie reżimu technologicznego oraz utrzymywanie silnych rodzin to dalsze warunki skutecznego pszczelarzenia. 5. Należy szczególną uwagę poświęcić na zwalczanie Varroa destructor, gdyż choroba ta może być przyczyną wielu niepowodzeń w pszczelarstwie.