WYBRANE WSKAŹNIKI BIOCHEMICZNE HEMOLIMFY W PRZEBIEGU INWAZJI VARROA JACOBSONI U PSZCZÓŁ

Transkrypt

1 ACTA ACADEMIAE AGRICULTURAE AC TECHNICAE OLSTENENSIS (antea: Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczo-Technicznej w Olsztynie) Abbrev.: Acta Acad. Agricułt. Tech. Olst. Weterinaria, No 24, Ann WYBRANE WSKAŹNIKI BIOCHEMICZNE HEMOLIMFY W PRZEBIEGU INWAZJI VARROA JACOBSONI U PSZCZÓŁ L Poziom białka całkowitego w hemolimfie czerwia, pszczół i trutni * Rajmund Sokół Katedra Parazytologii i Chorób Inwazyjnych S ł o w a k I u c z o w e: pszczoły, hemolimfa, białko całkowite, Van oa jacobsoni. Streszczenie Badania przeprowadzono w lipcu, sierpniu i we wrześniu w 1992 i 1993 roku na 15-, 17- i 19-dniowym czerwiu pszczelim i 19- i 21-dniowym czerwiu trutowym oraz 1-, 2- i 3-dniowych pszczołach robotnicach i 1- i 2-dniowych trutniach pobieranych z 6 rodzin naturalnie zarażonych roztoczem Varroa jacobsoni. Hemolimfę od poczwarek pobierano z odwłoka nakłuwając pipetą pasterowską błonę międzysegmentalną pomiedzy 2 a 3 sternitem, a od pszczół i trutni z zatoki grzbietowej za drugim sternitem. W hemolimfie oznaczano poziom białka całkowitego metodą biuretową stosując zestaw odczynników firmy Biochemtest POCH-Gliwice. Inwazja Varroa jacobsoni na czerwiu, pszczołach i trutniach prowadzi do obniżenia poziomu białka całkowitego, a jego poziom w hemolimfie jest także zależny od wieku poczwarek i okresu badań. U pszczół i trutni, które pozbyły się stałej obecności pasożytów i przystąpiły do samodzielnego pobierania pokarmu, poziom białka całkowitego w hemolimne jest zbliżony do poziomu grupy kontrolnej. Obniżenie poziomu białka calkowitego można traktować jako jeden ze wskaźników oceny wpływu inwazji Varroajacobsoni na czerw, pszczoły i trutnie. 'Praca wykonana w ramach tematu badawczego nr

2 102 Rajmund Sokół SOME BIOCHEMICAL INDICES OF HAEMOLYMPH IN THE COURSE OF VARROA JACOBSONI INVASION IN BEES I. Total protein content in haemolymph of maggot, bees and drones R. Sokół Department of Parasitology and Parasitic Diseases K e y war d s: bee, haemolymph, protein, Varroa jacobsoni. Abstract The research was carned out in July, August and September, 1992 and It concerned 15-, 17- and 19-day-old bee maggot, 19- and 2l-day-old drone maggot, 1-, 2- and 3-day-old worker bees and 1- and 2-day-old drones, taken out of 6 families infeeted with Varroa jacobsoni mites in a natural way. In the case of pupae, haemolymph was collected from abdomen, using Pasteur's pipette to prick intersegmental membrane beeween 2nd and 3rd sternits. In the case of bees and drones, it was collected from dorsal sinus berund 2nd sternit. The content of total protein was determined in haemolymph by means of the burette method, using a set of reagents produced by Biochemtest POCH-Gliwice. Invasion of Varroa jacobsoni leads to decrease in total protein content.!ts level in haemolymph also depends on the age oc pupae and research period. In the case of bees and drones, which managed to get rid of parasites and started to feed themselves, total protein content in haemolymph was similar to that oc the control group. A decrease in totaj protein content may be treated as one of indices used in evaluation of the effeet of Varroa jacobsoni invasion on maggot, bees and drones. Wstęp Pierwsze doniesienia na temat chorobotwórczego wpływu Van-aa jacabsoni na pszczołę miodną (Apis mellifera) pochodzą z 1959 roku z Chin i wschodnich rejonów byłego ZSRR. Aktualnie warrozę stwierdza się w pasiekach na wszystkich kontynentach, z wyjątkiem Australii (AKRATANAKUL, BUR- GETT1975, GRIFFITHS,BOWMAN1981, MARTIN1978, NIXON1983). W Polsce, pierwsze ognisko warrozy zostało stwierdzone przez RÓŻYŃSKlEGO(1981) w woj. lubelskim. W tym samym roku odkryto kolejne ogniska w województwie elbląskim, olsztyńskim, zamojskim i skierniewickim. W 1985 roku ogniska tej choroby występowały w pasiekach całego kraju (ROMANIUK1987). Pasożytami są samice Varroa jacobsoni i ich potomstwo. Odżywiają się one hemolimfą czerwia i pszczół. Aby Varroa jacobsoni mogła pobrać hemolimfę musi nakłuć błonę międzysegmentalną odwłoka. Jednorazowo pobiera ok. 0.6 ~ll hemolimf y_ W ciągu doby samice odżywiają się kilka razy, zatem ubytek zarówno bezpośredni, jak i pośredni hemolimfy jest znaczny (MusZYŃ- SKA 1985, WOYKE 1987, WOYKE 1987). W rodzinie pszczelej składającej się z 30 tysięcy robotnic, przy porażeniu jej w ok. 10% (3000 samic Varroa jacobsoni) dzienny ubytek hemolimfy może wynosić 6 gramów, co stanowi 0.2% masy pszczół, jeżeli się przyjmie, że średnia masa robotnicy wynosi 120 mg (KOLEV,SHABAL'IOV 1989). Nawet jednorazowe pobranie przez samicę Van oa jacobsoni hemolimfy od pszczoły powo-

3 Wybrane wskaźniki biochemiczne hemolimfy w przebiegu inwazji duje nieodwracalne zmiany w jej organizmie, m.in. - zmniejszenie odporności na infekcje, skrócenie długości życia i mniejszą wydajność. Pszczoły, które wygryzły się z porażonego przez Varl'oa jacobsoni czerwia są mniejsze i lżejsze. Ważą one po mg, a pszczoła wolna od inwazji mg (SCHA'ITON-GADELMAYER, ENGELS1988). Duży spadek masy ciała pszczół robotnic stwierdza się w sierpniu i wrześniu. W następnych miesiącach spadek masy ciała robotnic pogłębia się i narasta wraz ze zwiększeniem poziomu inwazji np.: przy inwazji procentowej - obniżenie masy ciała pszczół dochodzić może do 19 mg (ROMANIUKi in. 1987, ROMANIUK, WAWRZYNIAK 1991). Tak duży ubytek masy ciała nie jest obojętny dla przebiegu zimowania rodzin pszczelich i ich rozwoju wiosennego. SCHNEIDER(1986) podaje, że robotnice wygryzione z komórek opanowanych przez Varroa jacobsoni pracują o 12 dni krócej od tych, które wyszły z komórek wolnych od roztoczy. Z dotychczasowych badań wynika, że największy wpływ inwazji Varroa jacobsoni na rodziny pszczele jest widoczny w roku trwania choroby (IFANTIDIS1988, MA'ITHESi in. 1991, ROMANIUKi in. 1993). Nie bez znaczenia w rozwoju choroby jest oddziaływanie roztoczy na matki pszczele (ROMANIUK i in. 1988). Hemolimfa pszczoły jest bogatym, zróżnicowanym w składniki odżywcze i regulujące przemianę materii płynem, stanowiącym 20-40% jej masy ciała. Pełni ona funkcję środowiska wewnętrznego i rezerwuaru wody, jest środkiem transportu składników pokarmowych, produktów przemiany materii i wielu innych substancji pochodzenia wewnętrznego i zewnętrznego (Hodowla pszczół 1983). Białka w hemolimfie, oprócz węglowodanów, stanowią jeden z głównych jej składników. Ich zawartość waha się od 1-10%. Małą ilość białek w hemolimfie stwierdza się w pierwszym okresie rozwoju larwalnego pszczoły, następnie wzrasta ona gwałtownie w stadium wylinkowym - bezpośrednio przed metamorfozą. Skład hemolimfy nie jest stały, nie tylko zmienia się w przebiegu procesów rozwojowych owada, ale i pod wpływem czynników środowiska i różnych patogenów (HERBERT,SHIMANUKI1979, Entomologia Ogólna 1956). Zmiany składu hemolimfy mogą być także skutkiem zakażenia bakteryjnego, wirusowego, głodzenia, reakcji obronnych oraz działania pasożytów (GLIŃSKI,JAROSZ1986, LENSKY1971, MORITZ,CRAILSHAIM1975). Charakter i zakres tych zmian można wykorzystać do wyjaśnienia zaburzeń organizmu przy chorobach pasożytniczych pszczoły i do poznania patogenezy warrozy (GLIŃSKI,KOSTARZ1968, GLIŃSKI,JAROSZ1984, GLIŃSKI,JAROSZ1986, TARCZYŃSKI 1967). Celem pracy było określenie wpływu inwazji Varl'oajacobsoni na poziom białka całkowitego w hemolimfie czerwia pszczelego i trutowego oraz pszczół robotnic i trutni w różnych okresach ich rozwoju.

4 104 Rajmund Sokół Materiał i metody Badania przeprowadzono w lipcu, sierpniu i we wrześniu 1992 i 1993 roku na 15-, 17- i 19-dniowym czerwiu pszczelim i 19- i 21-dniowym czerwiu trutowym oraz 1-, 2- i 3-dniowych pszczołach robotnicach i 1- i 2-dniowych trutniach pobieranych z 6 rodzin naturalnie zarażonych roztoczem Varroa jacobsoni. Rodziny do badań wybierano w każdym sezonie pasiecznym spośród 15 stanowifj.cych własność Katedry Parazytologii i Chorób Inwazyjnych. Siła rodzin i liczba ramek w ulu była przez cały czas badań jednakowa (9 ramek ogółem, w tym 4 z pyłkiem i miodem, a pozostałe z czerwiem w różnym wieku). Ekstensywność inwazji Varroa jacobsoni określano wczesną wiosną, a następnie pierwszego lipca i pierwszego sierpnia. W połowie września każdego roku rodziny te dwukrotnie leczono Apiwarolem AS przeciwko inwazji Varroa jacobsoni. W celu pozyskania w określonym wieku czerwia pszczelego, trutowego, pszczół robotnic i trutni, stosowano tzw. kontrolowany rozwój (SOKÓŁ1995). Hemolimfę od poczwarek pobierano z odwłoka, nakłuwając pipetą pasterowską błonę międzysegmentalną pomiedzy 2 a 3 sternitem, a od pszczół i trutni - z zatoki grzbietowej, za drugim sternitem, i przenoszono do szklanych probóweczek zawierających 0.2 mi płynu fizjologicznego dla Lepidoptera. Po uzyskaniu koncentracji hemolimfy w płynie fizjologicznym 1:1 (stosunek objętościowy) probówki korkowano i przez l min wstrząsano. Następnie zamrażano w temperaturze -20 C i tak przechowywano do czasu wykonania oznaczeń. W hemolimfie oznaczano poziom białka całkowitego metodą biuretową stosując zestaw odczynników firmy Biochemtest PaCH-Gliwice. Pomiaru ekstynkcji dokonywano na spektrofotometrze Philips typ PVE UNICAM. Otrzymane wyniki badań poddano ocenie statystycznej wykorzystując wieloczynnikową analizę wariancji w układzie całkowicie losowym (krzyżowym) - test F. Do porównania średnich z badań (grupa, wiek, miesiące) wykorzystano test Duncana. Wyniki badań W 1992 roku ekstensywność inwazji Varroa jacobsoni wynosiła wiosną - 6%, na początku lipca - 6.4%, w sierpniu - 8% i we wrześniu - 9%, a w 1993 roku odpowiednio - 5%, 6.2%, 7%, 8.5%. W okresie badań, pogoda nie odbiegała od średniej z ostatnich 5 lat i średnich wieloletnich. Na przykład w 1992 roku temperatura powietrza w czerwcu, lipcu i sierpniu wahała się od 22 do 23.1 C, ciśnienie od 1011 do 1013 hp, dni słonecznych było najwięcej w lipcu, a opadów w czerwcu. W 1993 roku lato było nieco chłodniejsze niż w 1992 roku - temperatura

5 Wybrane wskaźniki biochemwzne hemolimfy w przebiegu inwazji w czerwcu, lipcu, sierpniu wynosiła ok. 20 C, a ciśnienie wahało się od 1007 do 1010 hp, najwięcej dni słonecznych było w sierpniu, a najmniej w czerwcu, sporo dni z opadami zanotowano we wrześniu. W okresie dwuletnich badań w wytypowanych rodzinach nie stwierdzono chorób oprócz warrozy i nieznacznej inwazji Nosema apis. Poziom białka całkowitego li poczwarek pszczół robotnic Poziom białka całkowitego w hemolimfie poczwarek 15-dniowych w grupie doświadczalnej (D) wynosił w lipcu gil, w sierpniu gil i wrześniu gil i był o gil niższy niż w grupach kontrolnych (K). U poczwarek 17-dniowych zawartość białka całkowitego w hemolimfie wynosiła w lipcu gil, sierpniu gil i wrześniu gil i była o gil niższa niż w grupach wolnych od inwazji Varroa jacobsoni, a u poczwarek 19-dniowych poziom białka całkowitego wynosił odpowiednio gil, 7.47 gil i 6.43 gil i był nieznacznie niższy niż w grupach kontrolnych (wahania gil, tab. 1). Tabela Poziom białka całkowitego w hemolimfie poczwarek pszczelich i pszczół robotnic (g/i) Total protein eon tent in haemolymph ar worker honey pupae and worker honey bees (gil) Lipiec July Okres Wiek poczwarek robotnic Wiek pszczół robotnic badań Grupa Age af worker honey pupae Age or worker honey bees Period or Group investi- 15-dniowe 17-dniowe 19-dniowe l-dniowe 2 dniowe 3-dniowe gations 15-day-old 17-day-old 19-day-old 1-day-old 2-day-old 3-day-old kontrolna (K) control (G) doświadczalna (D) experimental (E) Sierpień August Wrzesień September K G D E K G D E

6 106 Rajmund Sohół Zauważono, że poziom białka całkowitego w hemolimfie czerwia pszczelego malał wraz z ich wiekiem i okresem badań. Najwyższy poziom białka stwierdzono w grupie kontrolnej u 15-dniowych poczwarek pszczół robotnic w lipcu gil, a naj niższy gil u poczwarek 19-dniowych grupy doświadczalnej we wrześniu (rys. 1) Q- grupa kontrolna - eon troi group -O- grupa doświad. - experimental group O poczw. poczw. poczw. robotnice robotnice robotnice l5-dniowe l7-dniowe 19-dniowe l-dniowe 2-dniowe 3-dniowe l5-day-old l7-day-old 19-day-old l-day-old 2-day-old 3-day-old pupae pupae pupae workers workers workers Rys. 1. Poziom białka całkowitego w hemolimfie poczwarek pszczelich i pszczół robotnic (gil) Fig.!. Total protein content in haemolymph of worker honey pupae and worker honey bee (gil) Poczwarki trutni Poziom białka całkowitego w hemolimfie poczwarek trutni 19-dniowych w lipcu w grupie doświadczalnej wynosił gil, w sierpniu gil i był niższy o 3.09 gil i 2.83 gil w stosunku do grup kontrolnych. U poczwarek 21-dniowych poziom białka całkowitego w hemolimfie wynosił odpowiednio gil, 8.96 gil i był o 2.75 gil i 2.77 gil niższy niż u poczwarek wolnych od inwazji Varroajacobsoni (tab. 2). W omawianej grupie poziom białka całkowitego w hemolimfie obniżał się wraz z wiekiem czerwia i okresami badań. Najwyższy poziom był w grupie kontrolnej u 19-dniowych poczwarek trutni w lipcu (12.97 gil), a najniższy w sierpniu (8.96 gil) u poczwarek 21-dniowych zarażonych roztoczem Varroa jacobsoni (rys. 2).

7 Wybrane wskaźniki biochemiczne hemolimfy w przebiegu inwazji Poziom białka całkowitego w hemolimfie poczwarek trutni i trutni Total protein content in haemolymph of drone pupae and drone (gil) Tabela 2 Okres badali Period of investigations Lipiec July Sierpień August Grupa Group kontrolna (lo controi (G) doświadczalna (D) experimental (E) K G D E Wiek poczwarek trutni Wiek trutni Age of drone pupae Age ofdrone 19-dniowe 21-dniowe l-dniowe 2-dniowe 19-day-old 21-day-old 1-day-old 2-day-old Pszczoły 1-, 2-, 3-dniowe Poziom białka całkowitego w hemolimfie pszczół jednodniowych dotkniętych inwazją Varroa jacobsoni wynosił w lipcu 7.11 gil, w sierpniu gil i wrześniu gil i był o gil niższy niż u pszczół wolnych od inwazji. U pszczół dwudniowych grup doświadczalnych, poziom białka całkowitego przedstawiał się następująco: 6.64 gil w lipcu, 6.46 gil w sierpniu i 6.84 gil we wrześniu, u pszczół zaś grup kontrolnych wahał się od 1.66 do 2.15 gil, a u pszczół trzydniowych zarażonych Varroa jacobsoni wynosił w lipcu 6.48 gil, w sierpniu gil i we wrześniu gil i był także niższy o gil od poziomu stwierdzonego u pszczół wolnych od inwazji warrozy (tab. 1, rys. 1). Podobnie jak u czerwia pszczelego, tak samo i u pszczół robotnic poziom białka całkowitego obniżał się wraz z ich wiekiem i okresem badań. Najwyższy poziom białka całkowitego stwierdzono u pszczół jednodniowych grupy kontrolnej w lipcu (9.32 gil), a naj niższy u pszczół trzydniowych grupy doświadczalnej także w lipcu (6.48 gil). Trutnie 1-, 2-dniowe Poziom białka całkowitego w hemolimfie trutni jednodniowych zarażonych Varroa jacobsoni wynosił w lipcu 7.99 gil, w sierpniu gil i był o 2.92 gil i 2.73 gil niższy niż u trutni z grup kontrolnych. U trutni dwudnio-

8 108 Rajmund Sokół wych grup doświadczalnych, poziom białka przedstawiał się nastepująco: 7.13 gil w lipcu i 7.93 gil w sierpniu, a w grupach kontrolnych był wyższy odpowiednio o 2.93 gil i 2.57 gil. U trutni 1- i 2-dniowych poziom białka całkowitego obniżał się wraz z ich wiekiem (tab. 2, rys. 2) : O ~grupa kontrolna - control group --O--grupa doświad. - experimental group poczw. poczw. trutnie trutnie 19-dniowe 2l-dniowe l-dniowe 2-dniowe 19-day-old 21-day-old l-day-old 2-day-old pupae pupae drones drones Rys. 2. Poziom białka całkowitego w hemolimfie poczwarek trutni i trutni (gil) Fig. 2. Tota! protein content in haemolymph of drone pupae and drone (gil) Omówienie wyników Przedstawione wyniki badań wskazują, że największy wpływ Varroa jacobsoni na czerw występuje we wrześniu - tj. okresie, kiedy rodziny pszczele przygotowują się do zimowli i gromadzą niezbędne zapasy pokarmu. Szczególnie zagrożony jest w tym okresie czerw starszy - poczwarki uskrzydlone. Mając powyższe na uwadze należy dodać, że na poziom białka całkowitego w hemolimfie czerwia i pszczół znaczny wpływ ma pokarm, szczególnie białkowy - pyłek i pierzga (SKOWRONEK 1979, TOMASZEWSKA 1985). Niedostateczna ilość pyłku w drugiej połowie lata sprawia, że pszczoły karmicielki i czerw nie są dobrze odżywione i pielęgnowane (Hodowla pszczół 1983). Niedożywienie czerwia prowadzi do obniżenia kondycji i wzrostu podatności na inwazję Varroajacobsoni oraz infekcje (GLIŃSKl,JAROSZ1987). Analiza poziomu białka całkowitego w hemolimfie czerwia wykazała, że jego poziom obniżał się wraz z wiekiem larw. Głównym czynnikiem obniżają-

9 Wybrane wskaźniki biochemiczne hemolimfy w przebiegu inwazji cym jest obecność w komórkach szybko rosnących i dojrzewających samic Varroajacobsoni, oraz ich mechaniczne, stresowe i toksyczne działanie. Wpływ inwazji Varroa jacobsoni na zachowanie się niektórych wskaźników biochemicznych hemolimfy czerwia i pszczół był oceniany przez niewielu badaczy. Między innymi Gliński i wsp. (GLlŃSKI,JAROSZ1986) podają, że w obrazie elektrochromatograficznym białek hemolimfy czerwia trutowego dotkniętego inwazją Varroa jacobsoni stwierdza się zmiany świadczące o hipoproteinemii. Im większa liczba pasożytów występuje na czerwiu, tym poziom białka jest niższy. Cytowani autorzy zauważyli także, że w hemolimfie zarażonego czerwia zmienia się zarówno liczba frakcji białek hemolimfy, jak i ich stężenie, zmiany dotyczą głównie frakcji niskocząsteczkowych białek katodowych. KOLEV,SHABANOV (1989), badając białka hemolimfy u poczwarek i larw trutni zarażonych Varroa jacobsoni stwierdzili, że przy obecności jednej samicy następuje nieznaczne obniżenie liczby frakcji niskocząsteczkowych, a przy trzech i więcej samicach pasożyta, następuje wyraźny spadek liczby wszystkich białek hemolimfy. Z badań SADOVA(1978) wynika, że u pszczół młodych - zarażonych Varroa jacobsoni poziom białka całkowitego jest o 10-20%, a u pszczół lotnych o 15-30% niższy niż u pszczół wolnych od inwazji. Z zawartością białka w hemolimfie wiąże się także masa ciała pszczół, na których występują pasożyty. ROMANIUK, WAWRZYNIAK (1991) podają, że wpływ Varroa jacobsoni na masę ciała pszczoły daje się zauważyć już przy inwazji w rodzinie powyżej 5%. W sierpniu i we wrześniu pszczoły dotknięte warrozą ważą o mg mniej niż wolne od inwazji, w październiku zaś pszczoły z rodziny dotkniętej w % warrozą - ważą o 9 mg mniej niż pochodzące z rodzin wolnych od tej choroby. Przedstawione przez nich dane wskazują, że obniżenie o blisko 18% masy ciała pszczoły wchodzącej do zimowli nie rokuje dobrego zimowania i prawidłowego wiosennego rozwoju. ROMANIUK i WITKIEWICZ (1993) wykazali także, że matki pszczele w rodzinach nie leczonych przeciwko warrozie żyły znacznie krócej niż w leczonych. Zjawisko to tłumaczą tym, że osłabione inwazją Varroa jacobsoni pszczoły słabiej karmią matkę, gorzej ją pielęgnują, a ona sama stara się produkować dużą liczbę jaj, aby móc "zachować gatunek". Towarson (za GLIŃSKlM,KLIMONTEM1987) podaje, że Varroa jacobsoni u pszczół powoduje utratę znacznych ilości hemolimfy oraz selektywnie uszkadza rozpuszczalne w niej białka, w tym i odpornościowe prowadząc do obniżenia odporności czerwia i pszczół. GLlŃSKli KLlMONT1987a,b, podają, że u czerwia i pszczół porażonych przez roztocze, wraz z obniżeniem odporności następuje wyraźny spadek aktywności bakteriobójczej lizozymu hemolimfy. Oprócz tego występujące w ślinie Varroajacobsoni proteazy i inne substancje wydzielane do hemolimfy podczas ssania oddziałują na szlak syntezy białka w organizmie zarażonych pszczół. Uszkodzenia mechaniczne tkanek, łącznie z zaburzeniami odporności, prowadzą do powstawania zakażeń głównie bakteryjnych, co kończy się posocznicą i śmiercią pszczół.

10 110 Rajmund Sokół Stwierdzone zaburzenia w poziomie białka całkowitego u czerwia są wyraźniejsze niż u pszczół i trutni. Wynika to z faktu, że osobniki te, po pozbyciu się pasożytów zaczynają samodzielnie pobierać pokarm i uzupełniać brakujące aminokwasy. Wnioski 1. Inwazja Varroa Jacobsoni na czerwiu, pszczołach i trutniach prowadzi do obniżenia poziomu białka całkowitego, a jego poziom w hemolimfie jest zależny także od wieku poczwarek i okresu badań. 2. U pszczół i trutni, które pozbyły się stałej obecności pasożytów i przystąpiły do samodzielnego pobierania pokarmu, poziom białka całkowitego w hemolimfie jest zbliżony do poziomu grupy kohtrolnej. 3. Obniżenie poziomu białka całkowitego można traktować jako jeden ze wskaźników oceny wpływu inwazji Varroa jacobsoni na czerw, pszczoły i trutnie. Przyjęto do druku PIŚMIENNICTWO AKRATANAKULP., BURGETrM Varroa jacobsoni prospectiue pest of honeybees in many parts of the world. Bee WorId, 56/3/: GLINSKl Z., KOSTARZT Elektrochromatograticzny obraz wolnych aminokwasów hemolimfy pszczoły miodnej (Apis mellifera L.). Med. Wet., 27(3): GLlNSKl Z., JAROSZJ Alterations in heamolimph proteins of drone honey bee laruae parasitized by Varroajacobsoni. Apidiologie, 15(3): GLlNSKl Z., JAROSZJ Elektroforeza żelowa w poliakrylamidzie w badaniach hemolimfy owadów. Medycyna Wet., 3: GLlNSKlZ., JAROSZJ. 1987a. Mechanizmy działania patogennego Varroa jacobsoni. Med. Wet., 43(1): GLlNSKl Z., KLlMONTS Aktywność hemocytów pszczól robotnic w przebiegu naturalnego zarożenia Varroajacobsoni Oud. Med. Wet., 43(11): GLlNSKl Z., KLlMONTS. 1987b. Wpływ inwazji Varroa jacobsoni Oud. na elementy komórkowe hemolimfy pszczół robotnic, Apis mellifera L. Med. Wet., 43(9): GRIFFITHS D.E., BOWMAN C.E World distribution of the mite Varroa jacobsoni, a parasite of honeybees. Bee World, 62(4): HERBERTKW., SHThłANUKl Jr Seasonal protein preference of free flying colonies of honey bees. Aro.Bee J., 119(4): Hodowla pszczół Praca zbiorowa. PWRiL, Warszawa. IFANTlDISM.D Same aspects of the process of Varroa jacobsoni mite entrance in to honey bee (Apis mellifera) brood cells. Apidologie, 19(4): KOLEVD.A., SHABANOVM Changes in the haemolymph proteins of drone laruae and pupae parasitized by Varroa jacobsoni Oudemans Acta Microbiol. Bulgarica, 24:

11 Wybrane wskaźniki biochemiczne hemolimfy w przebiegu inwazji. 111 LENSKYY Haemolymph proteins of tlle honey bee. I Separation and characterisation of haemolymph proteins of worker larvae. Com par. Biochem. and Physio!., 38B(1): MARTrNM Dinamika miroljogo rasprastranienija warroza. Apiacta, 15(4): MATTHESH.F., SCHREDERA., HIEPE T Studies on the popułation dynamies ol' honey bee colonies (Apis mellifera carnica) with Varroajacobsoni. Tierarztliche-Umschau, 46(3): MORITZ B., CRAILSHAIMK Phisiology of protein digestion in tlle midgut of the honeybee (Apis mellifera L.). Journal of Insect Phisiology, 33(12): MuszYŃsKA J Biologia roztocza Varroa jacobsoni a biologia rodziny pszczelej. Pszczel. Zesz. Nauk., 29: NIXONM World maps ofvarroajacobsoni and Tropilaelaps clarea wit h additional records for honeybee diseases and parasites previously mapped. Bee World, 64(3): ROMANIUK K Analiza przebiegu i wynihów ah(:ji zwalczania warrozy pszczól w województwie olsztyńskim w latach Med. Wet., 43(4): ROMANIUKK, WITKIEWICZW Długość życia matek różnych ras pszczół w rodzinach leczonych i nie leczonych przeciw/lo Varroajacobsoni. Med. Wet., 39(4): ROMANIUKK, WAWRZYNIAKS Wpływ roztocza Varroa jacobsoni na masę ciała pszczół robotnic. Med. Wet., 47(1): ROMANIUKK., BOBRZECKIJ., KWIECIEŃS Przebieg warrozy w rodzinach pszczelich leczonych oraz wpływ inwazji Varroajacobsoni na masę ciała czerwiu. Wiad. Parazytol., 33(2): ROMANIUKK, BOBRZECKI,1., WILDE J Wpływ inwazji Varroa jacobsoni na rozwój matek pszczelich. Wiad.Parazyto!., 34(3): 295. RoMANIUKK, SOKÓŁ R., WITKIEWICZW Wpływ inwazji Varroa jacobsoni na pszczoły różnych ras w 4 roku trwania choroby. Wiad. Parazytol., 39(3): RóżYŃsKl S Jak doszło do wykrycia warrozy w Polsce. Pszczelarstwo, 37(6): 7. SADOVA.V Wlijanie kleijca Varroa jacobsoni na. biochemieeskije pokazatieli prely. Veterinaria, Moskwa, 50(9): SCHATTON-GADELMAYERK, ENGELS W Hemołymph proteil" and bod)' weight in newly emerged worker honcy bess according to dirferent rates of parasition by brood mites (Hymenoptera: Apidae: Apis mellifera) Acarina: Varroidae: Varroa jacobsoni. Entomo!.Gener., 14(2): SCHNEIDERP The influence of Varroa infestation during pupal development on the flight ol' worker honeybees. Apidiologie, 17(4): SKOWRONEKW Wpływ podkarmiania węglowodanowego i bialkowego na produkeję wosku i rozwój rodzin pszezełieh. Pszcze!. Zesz. Nauk., 23: SOKÓŁR Wybrane wskaźniki biochemiczne hemolimfy w przebiegu inwazji Varroa jacobsoni u pszczół. Praca doktorska. Biblioteka Główna ART, Olsztyn. SZWANICZB Entomologia ogólna. PWRiL, Warszawa. TARcZYŃsIGS Patogeneza chorób inwazyjnych w świetle teorii stres-u. Wiad. Parazytol., 8(5): TOMASZEWSKAB Znaczenie pokarmu w rozwoju chorób pszczelich. Pszczelarstwo, 36(8): WOYKEJ Biologia. pasożytniczego roztocza. CZ.I. Pszczelarstwo, 38(4): 10. WOYKEJ Biologia pasożytniczego roztocza. Cz.II. Pszczelarstwo, 38/5/: 10.