INTENSYFIKACJA POZYSKIWANIA PROPOLISU A JEGO JAKOŚĆ

Transkrypt

1 BIULETYN NAUKOWY Skrót: Biul. Nauk., Nr 18, 2002 INTENSYFIKACJA POZYSKIWANIA PROPOLISU A JEGO JAKOŚĆ Katedra Pszczelnictwa UWM, Olsztyn S ł o w a k l u c z o w e: propolis, zdrowie człowieka, środowisko naturalne, metody produkcji, jakość. Streszczenie Kit pszczeli (propolis) wykazuje silne działanie bakteriostatyczne, bakteriobójcze i reparacyjne, stymuluje układ immunologiczny człowieka oraz metabolizm komórkowy i układowy. W pracy przeanalizowano zagadnienia związane ze zwiększeniem ilości odebranego propolisu, co może jednak obniżyć jego jakość. Stwierdzono, że najczystszy propolis uzyskuje się, stosując kitołapki wykonane z siatki lub krążki polietylenowe. Zeskrobywanie propolisu z beleczek i ramek przyczynia się w największym stopniu do jego zanieczyszczenia (40% zanieczyszczeń). Najmniej zanieczyszczeń stwierdza się w propolisie pozyskanym z powałki (28%). Głównym zanieczyszczeniem jest wosk, który stanowi ponad połowę zanieczyszczeń. Aktywność biologiczna propolisu była różna w kolejnych latach, mimo że pochodził on z tego samego stanowiska. Stwierdzono zmniejszanie się aktywności biologicznej propolisu wraz ze zwiększaniem się jego ilości gromadzonej przez pszczoły. INTENSIFICATION OF PROPOLIS PRODUCTION AND ITS QUALITY Department of Apiculture, University of Warmia and Mazury in Olsztyn K e y w o r d s: propolis, human health, natural environment, production methods, quality. Abstract Propolis shows strong bacteriostatic, bactericidal and reparation activity, stimulating the immune system, cellular and system metabolism in humans. The paper discusses the problem of propolis production intensification from the perspective of its quality. It was found that propolis of the highest quality is obtained with the use of propolis traps in the form of plastic screens or polyethylene discs. Its scrapping from frames and bars resulted in a high content of impurities (40%). The lowest content of impurities (28%) was noted in the case of polyethylene discs. The main impurity component is wax (over 50%). The biological activity of propolis was different in particular years, in spite of the fact that it was trapped from the same site. It decreased with an increase in its amount collected by bees.

2 216 Wstęp Produkty pszczele, a szczególnie propolis, wykazują działanie bakteriostatyczne, bakteriobójcze i reparacyjne. Stymulują układ immunologiczny człowieka oraz metabolizm komórkowy i układowy (STOJKO i in. 1995, KĘDZIA, HOŁDERNA-KĘDZIA 1994). Wszystkie wymienione właściwości przypisuje się nie tylko miodowi czy obnóżom pyłkowym, ale również propolisowi. Kit pszczeli jest produktem pochodzenia roślinnego o bardzo cennych dla pszczół właściwościach fizycznych i zdrowotnych. Pszczoły wytwarzają go z substancji żywicznych, zbieranych głównie z pąków drzew iglastych i liściastych, jak np. kasztanowca lub topoli. Jest to substancja mazista i plastyczna. Propolis wykazuje bardzo silne działanie hamujące rozwój mikroorganizmów chorobotwórczych. Te właściwości pszczoły wykorzystują w ulu, powlekając każdą dostępną im powierzchnię w gnieździe, także wnętrze każdej komórki jest powlekane cienką jego warstwą przed złożeniem jaja. W ten sposób pszczoły dezynfekują środowisko wnętrza ula. Cenne właściwości zdrowotne dla ludzi zdecydowały o szerokim stosowaniu propolisu w medycynie (KĘDZIA, HOŁDER- NA-KĘDZIA 1994). W ulu istnieje nieliczna grupa pszczół zbieraczek wyspecjalizowana w zbieraniu tego produktu. Można zaobserwować, że pszczoły gromadzą większe ilości propolisu w drugiej połowie sezonu pasiecznego, co tłumaczy się przygotowaniem do zimowli. Szczególnie duże jego ilości są odkładane w wylocie ula, na górnych beleczkach ramek i ich wąsach. Ilość gromadzonego kitu zależy również od rasy pszczół, np. pszczoły kaukaskie wykazują dużą skłonność do jego gromadzenia. Pozyskiwanie propolisu jest opłacalne. PIDEK (1987) określił wartość 1 kg tego produktu na 20 kg miodu. Uwzględniając jednak aktualne ceny hurtowe miodu rzepakowego i propolisu, wartość ta zmniejsza się do 10 kg. Przy sprzedaży detalicznej wartość ta wynosi 15 kg. Pozyskiwanie propolisu jest na ogół bardzo czasochłonne, a zebrane ilości są niewielkie, mimo licznych metod jego produkcji (PIDEK 1987, WILDE, CICHOŃ Zwiększenie ilości odebranego kitu pszczelego jest trudne ze względu na małą jego ilość gromadzoną przez pszczoły, a zmuszanie rodziny pszczelej do gromadzenia większych jego ilości obniża jakość produktu. Celem pracy jest przedstawienie na podstawie krajowego piśmiennictwa zagadnień związanych z jakością propolisu w intensywnej jego produkcji. PIDEK (1987) w badaniach dotyczących efektywności produkcji propolisu określał stopień jego zanieczyszczenia w zależności od metody produkcji. Porównał cztery najczęściej stosowane przez pszczelarzy metody: I grupa kontrolna zeskrobywanie kitu z ramek i beleczek po sezonie, II zeskrobywanie propolisu w sezonie z ramek i beleczek oraz łatwo dostępnych miejsc ula, III oskrobywanie wymienianych systematycznie beleczek odstęp-

3 Intensyfikacja pozyskiwania propolisu a jego jakość 217 nikowych, IV stosowanie powałki propolisowej zamiast beleczek odstępnikowych. Najwięcej propolisu uzyskano, stosując powałki propolisowe. Masa produktu pozyskana tą metodą była ponad 10-krotnie wyższa niż w grupie kontrolnej i wynosiła 232 g. Najbardziej rozpowszechniona wśród pszczelarzy metoda produkcji, polegająca na comiesięcznym zeskrobywaniu propolisu z ramek i beleczek powałkowych (gr. II), pozwolila na pozyskanie 50 g (2,5-krotnie więcej niż w grupie kontrolnej). PIDEK (1987), badając zawartość zanieczyszczeń w pozyskanym produkcie, stwierdził, że najczystszy propolis pozyskano, używając powałki z siatki polietylenowej o średnicy oczek 6x6 mm, przykrywanej folią (tab. 1). Metoda miesiąc Method month I IV czerwiec June IV lipiec July Zanieczyszczenia propolisu (PIDEK 1987) Propolis contamination (PIDEK 1987) Zanieczyszczenia Impurities wosk wax inne other Tabela1 Table1 Razem Total 39.4 b 29.7 a 28.1 a Objaśnienia: różne litery oznaczają różnice istotne przy p = 0,05 Explanations: different small letters indicate statistical differences at p = 0.05 Zawartość zanieczyszczeń mechanicznych jest bardzo ważnym kryterium podczas określania klasy propolisu. Limituje ona cenę produktu w punktach skupu. Jak widać, propolis zawiera duże ilości zanieczyszczeń mechanicznych. W analizowanych metodach tradycyjne pozyskiwanie, kiedy był on zeskrobywany z beleczek i ramek, przyczyniło się w największym stopniu do jego zanieczyszczenia (40% zanieczyszczeń). Jest to zrozumiałe, gdyż przy okazji dokładnego skrobania ostrym narzędziem odcina się fragmenty ramki czy ula. Najmniej zanieczyszczeń stwierdzono w propolisie pozyskanym z powałki (28%). Głównym zanieczyszczeniem okazuje się wosk, który stanowił ponad połowę wszystkich stwierdzonych zanieczyszczeniach przy rozpatrywanych metodach pozyskiwania. RYBAK-CHMIELEWSKA i in. (1991) w badaniach dotyczących jakości propolisu określili poziom zanieczyszczenia zebranego produktu (tab. 2). Na 180 przebadanych prób propolisu 24% charakteryzowało się zanieczyszczeniami na poziomie 25 30%. Jak widać, większość pozyskanego propolisu była w znacznym stopniu zanieczyszczona. Jakość propolisu jest warunkowana aktywnością biologiczną jego składników. Udział zanieczyszczeń odgrywa drugoplanową rolę. Aktywność biologiczna jest określana na podstawie przeciwbakteryjnego działania wyciągów,

4 218 Tabela2 Table2 Procentowy udział badanych prób propolisu w niżej podanych przedziałach zanieczyszczeń (RYBAK-CHMIELEWSKA i in. 1991) Percentage of propolis samples in particular impurity ranges (RYBAK-CHMIELEWSKA et al. 1991) Cecha Feature Liczba próbek No of samples % prób % samples Poziom zanieczyszczeń ogólnych (w %) Level of impurities (in %) <15 15,1-20,0 20,1-25,0 25,1-30,0 30,1-35,0 35,1-40,0 >40,0 razem together najczęściej etanolowych. Badanie tego zagadnienia jest ważne, gdyż stanowi kryterium decydujące o przydatności propolisu w farmakologii. Interesujące badania przeprowadzono w Lublinie. GLIŃSKI imeresta (1993) przebadali kilkadziesiąt prób propolisu z całej Polski i stwierdzili wyraźną różnicę w ich aktywności bakteriostatycznej i bakteriobójczej. Aktywność bakteriostatyczna przebadanych wyciągów wahała się od 60 do 490 µg/ml. Większe zróżnicowanie stwierdzono dla aktywności bakteriobójczej, a wynosiło ono od 110 do 1680 µg/ml. Ze względu na duże zróżnicowanie aktywności bakteriobójczej próbek propolisu charakteryzujących się taką samą aktywnością bakteriostatyczną autorzy ci proponują uzupełnienie oceny właściwości bakteriostatycznej również określaniem aktywności bakteriobójczej. Uważają oni również, że metody ekstrakcji oraz sposoby standaryzacji powinny być ściśle określone, gdyż obie wartości zależą od wielu czynników, m.in. od użytych ekstrahentów, metod i warunków ekstrakcji. RYBAK-CHMIELEWSKA i in. (1991) stwierdzili tendencję spadku aktywności propolisu przy wzroście zanieczyszczeń (tab. 3). Tabela3 Table3 Antybakteryjna aktywność propolisu (µg/cm 3 pożywki) a udział zanieczyszczeń w badanych próbach (RYBAK-CHMIELEWSKA i in. 1991) Antibacterial activity of propolis samples (µg/cm 3 medium) and percentage of impurities in the samples (RYBAK-CHMIELEWSKA et al. 1991) Aktywność Activity Liczba rodzin No of colonies Zanieczyszczenia (%) Impurities (in %) mechaniczne mechanical woskowe wax >

5 Intensyfikacja pozyskiwania propolisu a jego jakość 219 Tabela4 Table4 Antybakteryjna aktywność propolisu w zależności od ilości jego gromadzenia w ulu (RYBAK-CHMIELEWSKA i in. 1991) Antibacterial activity of propolis samples depending on its amount collected at the hive (RYBAK-CHMIELEWSKA et al. 1991) Aktywność (µg/cm 3 medium) Activity (µg/cm 3 medium) Liczba rodzin No of colonies Średnia ilość propolisu Procentowy udział rodzin (w g) zgromadzonego przez gromadzących więcej niż rodzinę (10 dni) 2 g/10 dni Average amount of propolis Percentage of colonies collecting (in g) collected during more than 2 g of propolis 10 days during 10 days > Analizując aktywność propolisu w zależności od ilości zgromadzonego produktu w okresie 10 dni, można zauważyć, że jego wysoka aktywność jest związana z dużą ilością gromadzonego produktu (tab. 4). Taką zależność stwierdzono tylko u 7 rodzin. Na uwagę zasługuje duży procentowy udział rodzin gromadzących powyżej 2 g/10 dni (71,4%), których propolis wykazywał najwyższą aktywność. W świetle tych wyników wydaje się, że im większa aktywność propolisu, tym mniejsza jego ilość w ulu (1,48 g/10 dni) i mniejszy udział rodzin zbierających powyżej 2 g propolisu (28,6%). Może to sugerować skłonność rodzin do wykorzystania większej liczby roślin, co wyraża się większą różnorodnością składników i ilością propolisu. W badaniach tych stwierdzono, że najbardziej aktywny biologicznie propolis pochodził z terenów o dużym udziale drzew liściastych, a szczególnie o drzewostanie, w którym były reprezentowane topole i brzozy. Powiązanie składu roślinności z aktywnością propolisu wykazali również JÓŹWIK i in. (1993). Badali oni właściwości ekstraktów z pąków brzóz i topoli. Okazuje się, że rośliny te zawierają flawonoidy działające negatywnie na wzrost saprofitycznych prątków kwasoopornych. Cytowani autorzy wykazali prostą zależność między aktywnością biologiczną badanych wyciągów etanolowych z pąków topoli a stężeniem flawonoidów. Podkreślają przy tym, że przesłanką do prowadzenia badań jest zróżnicowana aktywność biologiczna propolisu i jego preparatów. Wykazali również, że ekstrakty z wydzielin pąków brzozy i topoli oraz ekstrakty propolisowe wykazują podobieństwo jakościowe i ilościowe.

6 220 Podsumowanie Pozyskiwanie propolisu jest wskazane w okresie drugiej części sezonu. Najczystszy propolis uzyskuje się, stosując kitołapki wykonane z siatki lub krążki polietylenowe. Gwarantuje to odebranie propolisu o niskiej zawartości zanieczyszczeń mechanicznych. Nie wydaje się, aby na aktywność tego produktu wpływały siła rodziny czy stopień jego zanieczyszczenia, natomiast występuje dodatnia zależność między aktywnością biologiczną zebranego propolisu a jego ilością gromadzoną przez rodziny. Piśmiennictwo GLIŃSKI Z., MERESTA T Propolis próba standaryzacji aktywności przeciwbakteryjnej. XXX Naukowa Konferencja Pszczelarska, Puławy: 9. JÓŹWIK Z., KASAK D., SZUSTAK A Biologiczna aktywność ekstraktów z pąków topoli ontaryjskiej (Populus cadicans Ait.). XXX Naukowa Konferencja Pszczelarska, Puławy: KĘDZIA B., HOŁDERNA-KĘDZIA E Leczenie produktami pszczelimi. PWRiL, Warszawa. PIDEK A Efektywność produkcji propolisu różnymi metodami. Pszczeln. Zesz. Nauk., 21: RYBAK-CHMIELEWSKA H., MUSZYŃSKA J., KONOPACKA Z Antybakteryjne właściwości propolisu a warunki pozyskiwania tego surowca. Pszczeln. Zesz. Nauk., 35: STOJKO A., STOJKO J., STOJKO R., RZEPECKA A Produkty pszczele surowcem farmakopealnym apiterapeutyków. XXXII Naukowa Konferencja Pszczelarska, Puławy: 68. WILDE J., CICHOŃ J Pozyskiwanie propolisu jako sposób na poprawę opłacalności produkcji pasiecznej. Biul. Nauk. UWM, 18: