OPŁACALNE ZAGOSPODAROWANIE WOSKU W PASIEKACH

Transkrypt

1 BIULETYN NAUKOWY Skrót: Biul. Nauk., Nr 18, 2002 OPŁACALNE ZAGOSPODAROWANIE WOSKU W PASIEKACH Jerzy Wilde, Jan Gabruś Katedra Pszczelnictwa UWM, Olsztyn S ł o w a k l u c z o w e: wosk, węza, akarycydy, zamknięty obieg wosku, wyroby z wosku. Streszczenie Zagospodarowanie wosku w pasiekach powiązano z opłacalnym jego wykorzystaniem oraz z wieloma aspektami dotyczącymi pozyskiwania zdrowego miodu. Względy zdrowotne rodzin pszczelich oraz samych konsumentów, a także jakość pozyskiwanego miodu skłoniły do stosowania zamkniętego obiegu wosku w pasiece. Przeprowadzone analizy relacji cenowych miód-wosk oraz kosztów produkcji wosku zachęcają do poszukiwania nowych form jego zagospodarowania, jakimi stały się wszelkiego rodzaju wyroby dekoracyjne, jak: świece, figurki, wisiorki i medale okolicznościowe. PROFITABLE UTILIZATION OF BEESWAX AT APIARIES Jerzy Wilde, Jan Gabruś Department of Apiculture, University of Warmia and Mazury in Olsztyn K e y w o r d s: beeswax, wax foundation, acaricide, closed wax circulation, wax products. Abstract The paper discusses profitable utilization of beeswax at apiaries in relation to various aspects concerning the production of healthy honey. Taking into consideration the health state of bee colonies and consumers, as well as honey quality, closed wax circulation was applied at apiaries. An analysis of the price relations between honey and wax, and the costs of wax production, shows that new forms of its utilization should be searched for, including the production of various kinds of decorative products, like candles, figurines, pendants and medals. Wprowadzenie WHITECOMB (1964) przy bardzo intensywnej produkcji wosku uzyskiwał po 10,4 kg od rodziny, ale na 1 kg wyprodukowanego wosku pszczoły zużywały 8,4 kg miodu. Najczęściej przyjmuje się, że rodzina pszczela zużywa w optymal-

2 46 Jerzy Wilde, Jan Gabruś nych warunkach na wyprodukowanie 1 kg wosku 3,5 kg miodu, przy czym znaczne jest zróżnicowanie, co wynika z tego, że pszczoły zużywają na produkcję wosku nie tylko sam miód. Robotnicom do rozwoju gruczołów woskowych niezbędne jest intensywne odżywianie pokarmem białkowym w postaci pyłku kwiatowego lub pierzgi. W życiu rodziny pszczelej istnieje okres naturalnego, intensywnego wypacania wosku. Jeśli pszczelarz nie zapewni pszczołom warunków do budowy gniazda, rodzina pszczela marnuje znaczne ilości tego surowca, który w formie płytek woskowych spada na dno ula. W skrajnym przypadku pszczoły mogą wejść nawet w nastrój rojowy, powodując straty pośrednie w postaci nie wyprodukowanego miodu, a nawet bezpośrednie w postaci ucieczki rojów. W intensywnej gospodarce pasiecznej w warunkach pożytkowo-klimatycznych kraju jesteśmy zmuszeni do systematycznej wymiany gniazda pszczelego, by zachować właściwą higienę. Przyjmujemy, iż w ciągu roku należy wymienić przynajmniej 30% gniazda. W dzisiejszej sytuacji ekonomicznej pszczelarstwa nie wydaje się rozsądna wymiana gniazda przez kupno węzy, bez wymiany na wosk. Wieloletnia walka z inwazją V. destructor spowodowała kumulowanie się pozostałości po akarycydach używanych do walki z tym roztoczem (BRATKOWS- KI, WILDE 1995). Przez wiele lat nie zdawano sobie z tego sprawy, dopiero badania WALLNERA (1992 i 1995) rzuciły światło na ten problem i okazało się, że akarycydy, przechodząc do wosku, długo się w nim utrzymują. Nawet wytapianie wosku z plastrów i jego obróbka w celu przerobienia na węzę nie powodują rozkładu akarycydów. Przechodzą one z wosku do miodu, stanowiąc zagrożenie skażenia tego produktu, traktowanego często przez społeczeństwo jako przykład zdrowej żywności, a nawet leku (BRATKOWSKI, WILDE 1997a i b). Nie wdając się w szczegółowe rozważania dotyczące zagadnień w relacji wosk pszczeli zdrowotność rodzin czy konsumentów miodu, należy stwierdzić, iż wosk jest produktem bardzo tanim. Aktualna cena ok. 10 zł za 1 kg jest zbyt niska, aby zachęcała pszczelarzy do jego pozyskiwania. Celem niniejszej pracy jest wskazanie na możliwości, jakie daje tzw. niekonwencjonalne zagospodarowanie wosku. Ogólnie mówiąc, chodzi o jego przetworzenie na rozmaite figurki, ozdoby i świeczki woskowe. Relacje cenowe miód-wosk i ich konsekwencje Jeśli rozpatrzymy relacje wartościowe między miodem a woskiem, to należy stwierdzić, iż nie są one korzystne dla wosku. Przez wiele lat utrzymywała się relacja wartościowa między miodem i woskiem jak 1:3. Obecnie wosk bardzo potaniał, za 1 kg wosku można było sprzedać tylko w cenie hurtowej 1 kg miodu. Zważywszy, iż pszczelarz, mając na ogół możliwość sprzedaży detalicznej miodu, nie może tego uczynić z woskiem pszczelim, omawiana relacja 1:1

3 Opłacalne zagospodarowanie wosku w pasiekach 47 staje się jeszcze mniej korzystna, dochodząc do proporcji 1:0,5 i stając się porównywalna z istniejącą np. w Niemczech. Taka jest bowiem światowa cena na wosk i nie można oczekiwać rychłego jej wzrostu. Większego znaczenia nabierają zatem metody i sposoby takiego pozyskiwania i zagospodarowania tego surowca, które pozwalają uzyskać za niego godziwą cenę (WILDE, CICHOŃ 1999). W wielu rejonach kraju rozpowszechniła się technologia elektrycznego wytopu na sucho, która jest energo- i czasochłonna. Pszczelarze w wyniku szczegółowej kalkulacji zaczęli dochodzić do wniosku, że wytapianie wosku jest nieopłacalne. W skrajnym przypadku zaprzestawali wytapiania wosku ze starych, wycofanych plastrów. Wydaje się, że ze względów ekonomicznych, a przede wszystkim z powodu przydatności technologicznej wosku, powinno się zalecać jego wytapianie na mokro, przez gotowanie rozdrobnionej woszczyny w wodzie. Przy takim sposobie obróbki wosk jest produktem o bardzo zachęcającej, jasnożółtej barwie, ponadto zachowuje swój specyficzny, przyjemny zapach. Obieg wosku w pasiece Na czym polega zamknięty obieg wosku w pasiece? Ogólnie rzecz ujmując, należy najpierw wyprodukować wosk bez akarycydów. Najprostszym rozwiązaniem jest zmuszenie pszczół do intensywnej budowy ramek w sezonie, kiedy nie używa się żadnych leków przeciwko V. destructor. Następnie z tego wosku należy wykonać węzę, którą różnymi sposobami wymieniamy, wycofując plastry ze starym woskiem. Plastry z takiego dziewiczego wosku zaznaczamy, dbając o to, aby nie zetknęły się ponownie z akarycydem. Ze starych plastrów wytapiamy wosk, ale nie wprowadzamy go więcej do pasieki, czyli nie przeznaczamy go na produkcję węzy (WILDE 1993). Zamknięty obieg wosku w pasiece oznacza także, iż nie możemy zakupić węzy w spółdzielniach pszczelarskich, gdyż może ona być wykonana z surowca zawierającego znaczne ilości pozostałości akarycydów. Ktoś powie: niedawno przestrzegano przed produkowaniem węzy we własnym zakresie, gdyż mogło to powodować rozprzestrzenianie się zgnilców w pasiece. To prawda, ale niebezpieczeństwa powodowane pozostałościami po akarycydach w wosku są większe niż te powodowane występowaniem zgnilca. Poza tym nikt nie sugeruje tylko wykonywania węzy we własnym zakresie, istnieje bowiem wiele firm, które produkują węzę na indywidualne zamówienia pszczelarzy. Można zatem powierzyć im wykonanie węzy z własnego, dziewiczego wosku, wolnego od akarycydów. Nie ma niebezpieczeństwa rozprzestrzeniania się zgnilców, jeśli surowiec na węzę pochodzi z własnej pasieki, o której wiemy, że nigdy zgnilec w niej nie występował. Wykonywanie węzy we własnym zakresie nie jest też

4 48 Jerzy Wilde, Jan Gabruś rozwiązaniem niemożliwym. W Niemczech rozpowszechniły się wygodne w użyciu silikonowe prasy do węzy. Szybko i wygodnie wylewa się w nich arkusz węzy, wymiarem dostosowany do wielkości ramki używanej w pasiece. Wydajność prasy jest dość duża, w ciągu 1 h można wykonać nawet arkuszy. Obecnie w Polsce producenci także oferują sprzęt do produkcji węzy we własnym zakresie (WOŚ 2000). Wymiana plastrów nie odbywa się szybko. Przyjmujemy, iż potrzeba przynajmniej 3 4 sezonów pszczelarskich, aby całkowicie wymienić stare plastry na nowe. Przeszkodą umożliwiającą wykonanie takiego zabiegu szybciej jest stosunkowo wolno przebiegające pozyskiwanie wosku z plastrów dziewiczych. Można, co prawda, zmusić pszczoły do intensywnej produkcji, może to jednak odbić się negatywnie na produkcji miodu. Niekonwencjonalne metody zagospodarowania wosku Niekonwencjonalne metody zagospodarowania wosku to wciąż stosunkowo nowe w Polsce sposoby bezpośredniego trafienia z woskiem do konsumenta. Chodzi tutaj o przetapianie wosku na figurki, świeczki, wisiorki i temu podobne ozdóbki. W takiej formie wosk bardzo łatwo sprzedać, uzyskując 3 5-krotnie więcej niż wynosi cena hurtowa na ten surowiec. Katedra Pszczelnictwa UWM w Olsztynie posiada formy na ok. 180 różnych figurek, świeczek i wisiorków. W miesięczniku Pszczelarstwo ukazało się wiele artykułów opisujących technologię produkcji świec, a nawet produkcji silikonowych form we własnym zakresie. Możliwe jest także nabycie gotowych form do wyrobu świec. Produkcja świec i figurek jest typową produkcją świąteczną, związaną głównie ze świętami Bożego Narodzenia (rys. 1 i 2). Aby rozpowszechnić w danej okolicy model używania świec woskowych, należy zacząć od rozdawania prezentów z okazji np. Nowego Roku, w formie niewielkiej figurki lub małej świeczki woskowej, najlepiej o tematyce pszczelarskiej lub zoologicznej (rys. 3 i 4). Warto wykonać wzory świec rzeźbionych, które chętnie są nabywane na szczególnie uroczyste okazje (rys. 5 i 6). Niektóre wzory wykonano także z myślą o Wielkanocy (rys. 7). Możliwe jest także wykonywanie okolicznościowych medali, charakterystycznych dla określonej pasieki, ułatwiających konsumentom identyfikację firmy (rys. 8). Uwzględniając reguły marketingowe, można stwierdzić, że lepiej jest rozdać wosk na prezenty, niż sprzedać go, uzyskując cenę 10 zł za 1 kg, gdyż działanie takie będzie procentować zwiększonym popytem na galanterię woskową. Warto sobie uzmysłowić, iż z 1 kg wosku można wykonać do 20, a nawet 30 małych świeczek. Jest to zarazem dobra, bo opłacalna, droga

5 Opłacalne zagospodarowanie wosku w pasiekach 49

6 50 Jerzy Wilde, Jan Gabruś

7 Opłacalne zagospodarowanie wosku w pasiekach 51 pozbycia się wosku zawierającego pozostałości po akarycydach. Pracochłonność wykonania figurek woskowych jest niewielka: 1 kg wosku przerabia się w ciągu min, a gdy dysponujemy wieloma formami, 10 kg wosku możemy przetopić na figurki lub świece w ciągu 2 3 h (WILDE 1995 i 1996). Podsumowanie Niekonwencjonalne metody zagospodarowania wosku, czyli jego przetapianie na figurki, świeczki, wisiorki i temu podobne ozdóbki, umożliwiają uzyskiwanie za ten produkt pszczeli 3 5-krotnie wyższej ceny niż cena rynkowa. Nie bez znaczenia jest także wycofanie z obiegu w pasiece wosku zawierającego pozostałości akarycydów oraz marketingowe oddziaływanie galanterii woskowej w sprzedaży produktów pasiecznych bezpośrednio z pasieki. Piśmiennictwo BRATKOWSKI J., WILDE J Metody zwalczania Varroa jacobsoni a skażenie miodu. II Konferencja Naukowo-Promocyjna nt. Lepsza żywność, Olsztyn ART: BRATKOWSKI J., WILDE J. 1997a. Akarycydy zagrożenie jakości miodu. Pszczelarstwo, 48 (3): 4-5. BRATKOWSKI J., WILDE J. 1997b. Skażenie miodu akarycydami. Pszczelarstwo, 48 (8): 5-6. WALLNER K Rückstände von Varroa-Bekämpfungsmitteln im Bienenwachs und ihr Einfluß auf die Honigqualität. Annales UMCS, Sektio DD, 47: WALLNER K The use of varroacides and their influence on the qualify of bee products. Am. Bee J., 135(12): WILDE J Warroza i ekologiczny miód. Pszczelarstwo, 44 (10): WILDE J Gospodarka woskiem w pasiece w obecnej sytuacji ekonomicznej pszczelarstwa oraz niekonwencjonalne sposoby zagospodarowania tego produktu. Projekt PHARE P p. Badanie możliwości ulepszenia produkcji pszczelarskiej. Materiały szkoleniowe. Mitama, Kielce: WILDE J Zagospodarowanie wosku z pasieki. Pszczelarstwo, 47 (9): WILDE J., CICHOŃ J Pszczelarstwo to może być biznes. Wybrane zagadnienia z ekonomiki i organizacji nowoczesnej gospodarki pasiecznej. Sądecki Bartnik, Nowy Sącz: WHITECOMB W. JR Feeding bee for comb production. Glean Bee Cult., 74 (4): WOŚ M Produkcja węzy w pasiece. Wyd. Avico: 1-21.

8 52 Jerzy Wilde, Jan Gabruś

9 BIULETYN NAUKOWY Skrót: Biul. Nauk., Nr 18, 2002 KUPOWAĆ CZY WYCHOWYWAĆ MATKI WE WŁASNYM ZAKRESIE W PASIEKACH STANOWIĄCYCH GŁÓWNE ŹRÓDŁO UTRZYMANIA? Jerzy Wilde Katedra Pszczelnictwa UWM, Olsztyn S ł o w a k l u c z o w e: wychów matek, unasiennianie, poddawanie. Streszczenie W pracy przedstawiono zapotrzebowanie rynku krajowego na pozyskiwanie matek pszczelich oraz skalę, w jakiej jest ono pokrywane przez produkcję pasiek hodowlanych. Dotychczasowy niezadowalający stan produkcji matek pszczelich jest związany z wieloma czynnikami, jak: pracochłonność i koszt produkcji, brak odpowiednich umiejętności, słaby materiał wyjściowy oraz ukierunkowanie pasiek jedynie na produkcję miodu. Zestawienie zalet i wad odnośnie postawionego w tytule pytania ułatwi pszczelarzowi podjęcie właściwej decyzji, przy uwzględnianiu własnych umiejętności i doświadczeń. SHOULD QUEENS BE PURCHASED OR REARED AT APIARIES CONSTITUTING THE MAIN SOURCE OF INCOME FOR THEIR OWNERS? Jerzy Wilde Department of Apiculture, University of Warmia and Mazury in Olsztyn K e y w o r d s: queen rearing, mating, queen introducing. Abstract The paper presents the demand of the Polish market for honeybee queens, and the degree to which it is satisfied by their production at breeding apiaries. The level of queen production has been too low so far, as a result of high labor consumption and production costs, lack of competence and know-how, poor quality of the breeding material and apiary orientation at honey production only. Beekeepers should make their decisions concerning the topic question taking into account the disadvantages and advantages of both solutions, as well as their own skills and previous experience.

10 54 Jerzy Wilde Wprowadzenie W kraju mamy obecnie ok. 1 mln rodzin pszczelich, w których corocznie jest wymienianych ok. 30% matek. Zapotrzebowanie na matki pszczele wynosi ok. 300 tysięcy sztuk, podczas gdy wszystkie pasieki zarodowe i reprodukcyjne sprzedają corocznie nie więcej niż tys. matek. Stanowi to zaledwie 13 17% potrzeb krajowych. Przeciętnie w jednej pasiece prowadzącej wychów matek sprzedaje się corocznie średnio 170 matek, a tylko pojedyncze pasieki produkują ponad 1000 matek rocznie. Największą roczną produkcją ( szt.) matek sztucznie unasiennionych bez sprawdzonego czerwienia może się poszczycić pasieka realizująca program genetycznego doskonalenia pszczół w Teodorowie. Zespół 4 pracowników, kierowany przez mgr. K. Loca, osiąga najwyższą wydajność w Polsce, produkując średnio na 1 pracownika rocznie ponad 2000 matek sztucznie unasiennionych (WILDE 2000b). Celem pracy jest próba odpowiedzi na pytanie zawarte w tytule pracy: czy w pasiekach profesjonalnych, stanowiących główne źródło utrzymania, zaopatrywać się w matki pszczele przez kupno, czy też wychowywać je we własnym zakresie? Koszty wychowu matek PIDEK (1979) obliczył, że w Polsce na wyprodukowanie jednej matki nieunasiennionej pszczelarze zużywają 0,14 roboczogodzin (rbg). Produkcja matek unasiennionych jest ponad 4-krotnie bardziej pracochłonna. Jest to znacznie mniej niż wskazują wcześniejsze obliczenia URBANA iradeckiej (1968) oraz KUBOKA (1959), którzy przyjęli, iż na wyprodukowanie 1 matki pszczelej pszczelarz przeznacza 1 h pracy. NESSWETH (1963) podaje, że na wyprodukowanie matki pszczelej potrzeba 1,26 rbg, a KETTNER (1964) 1,24 rbg. Wydaje się jednak, iż można także wyprodukować matkę unasiennioną w ciągu znacznie krótszego czasu. ČEREVKO (1973) podaje znacznie krótszy czas 24,5 robotnikominuty, z czego ok 20% zużywa na wyłapanie matek z ulików (ok. 5 min). RUTTNER (1980a) uważa, że na tę czynność powinno się zużywać nie więcej niż 1,5 minuty, gdy matki wyłapujemy do klateczek wraz z pszczołami towarzyszącymi i niecałe 1,1 min bez pszczół towarzyszących. W Teodorowie na wyprodukowanie jednej matki sztucznie unasiennionej bez sprawdzonego czerwienia potrzeba 0,58 rbg (WILDE 2000b). Jest to wydajność, jaką osiąga bardzo sprawnie pracująca i wyspecjalizowana ekipa. W innych pasiekach reprodukcyjnych, mimo liczebnie podobnego składu osobowego, nie produkuje się więcej niż matek rocznie (WILDE, CICHOŃ 1999).

11 Kupować czy wychowywać matki Rozpoczynając dyskusję w celu odpowiedzi na pytanie zawarte w tytule pracy, należy założyć, iż pszczelarze profesjonalni potrafią wychowywać matki pszczele. Jeśli nawet wykonują to często i systematycznie w swoich pasiekach, nie są w tym zagadnieniu mistrzami, inaczej bowiem przestaliby produkować miód i inne produkty i zajęli się wychowem matek na sprzedaż. W związku z powyższym należy przyjąć, że na wyprodukowanie 1 matki unasiennionej analizowani pszczelarze zużyją ok. 1 rbg. Należałoby więc rozpatrzyć tzw. koszty utraconych korzyści, i w tym wypadku to zainteresowany pszczelarz musi sobie odpowiedzieć czy to dużo, czy mało. W pasiece 300-pniowej jest to bardzo duże poświęcenie czasu na wyprodukowanie matek, zakładając 50% wymianę rocznie i 15 20% straty przy poddawaniu matek do rodzin. Jest to zatem poświęcenie dziesięciogodzinnych dniówek tylko na wychów matek w sezonie. Czas ten można przeznaczyć na opiekę większej liczby rodzin lub na dokładniejszą pielęgnację istniejących, co w każdym przypadku przyniesie zwyżkę produkcji miodu i innych produktów pasiecznych. Można też przyjąć, iż pszczelarze produkują matki nieunasiennione. Jest to czynność mniej skomplikowana i nie wymagająca tak dużego nakładu pracy. Dodatkowym argumentem przemawiającym za takim sposobem postępowania jest możliwość uproszczenia metody do poddawania tylko wychowanych mateczników. Nie wdając się w szczegółowe dywagacje na temat zalet i wad takiego postępowania, należy stwierdzić, że jest to czasami metoda jedyna z możliwych do zastosowania. Spotyka się pszczelarzy zawodowych, którzy wymieniają wyłącznie matki, poddając mateczniki. Inne, wcześniej podejmowane próby poddawania matek, zarówno nieunasiennionych, jak i czerwiących się nie powiodły. Pszczelarze, decydując się na taki sposób postępowania, muszą być jednak świadomi wad metody. Do najważniejszych należy zaliczyć: straty produkcyjne w rodzinach, w których nie nastąpi unasiennienie matki, utratę tego, co może dać dobra strona ojcowska (nawet do 50% wartości użytkowej), a także niepewność, czy poddając matecznik, będzie w rodzinie oczekiwana matka. Podstawowym problemem jest fakt, czy decydując się na wychów matek we własnym zakresie, dysponujemy znakomitym materiałem hodowlanym. Pszczelarzy, którzy ufają w tym względzie hodowcom zapewniającym o dużej wartości sprzedawanego materiału reprodukcyjnego należy przestrzec przed nadmierną łatwowiernością. Hodowcy bardzo rzadko przygotowują czysty materiał do reprodukcji, najczęściej wykonują krzyżówki międzyliniowe. Wychowywanie materiału użytkowego dla całej pasieki tylko z 1 2 matek reprodukcyjnych może spowodować bardzo negatywne następstwa, ciągnące się przez kilka lat. Dużo bezpieczniejsze jest wprowadzanie do pasieki matek użytkowych pochodzących z zakupu. Dodatkową zaletą jest możliwość nabywania matek sztucznie unasiennionych, gdyż rzadko pszczelarze zawodowi mogą

12 56 Jerzy Wilde wykonywać ten zabieg we własnym zakresie (LOC i in. 1996). Ograniczeniami są najczęściej: brak należytych umiejętności manualnych, trudności towarzyszące synchronizacji wychowu matek, a szczególnie trutni, duża pracochłonność zabiegu oraz występujące czasami uszkodzenia matek (WILDE, LOC 1997). Wydaje się, że użytkowanie matek sztucznie unasiennionych, ze względu na ich zalety i nadmierne zmieszańcowanie populacji pszczół w kraju, będzie nabierać coraz większego znaczenia. Cena matek Tradycyjnie cena matki nieunasiennionej wynosi 1 kg miodu, a unasiennionej 3 kg miodu. Wychodząc z takich założeń, należy stawierdzić, iż z jednej rodziny wychowującej powinno się wyprodukować przynajmniej matek nieunasiennionych lub 20 unasiennionych. Podobne dane dotyczące opłacalności produkcji matek podaje RUTTNER (1980b), który uważa, że uzyskanie 17 unasiennionych matek z 1 rodziny wychowującej zwraca koszty produkcji. Aby opłacalnie wychowywać matki, uwzględniając amortyzację sprzętu specjalistycznego i stratę rodzin wychowujących, należy uzyskiwać od 1 rodziny wychowującej przynajmniej 60 matek unasiennionych. Takie założenia są słuszne jedynie w pasiekach hodowlanych, specjalizujących się w wychowie matek. W pasiekach pszczelarzy zawodowych należy się liczyć ze znacznie mniejszą wydajnością. Wychów wszystkich potrzebnych matek powinno się skoncentrować w jednym, dogodnym dla danej pasieki terminie, co powoduje dużą materiałochłonność wychowu matek. Nie stanowi tu większego problemu likwidacja rodzin wychowujących, które po wychowie mogą stać się ponownie rodzinami produkcyjnymi. Kosztowne staje się unasiennianie matek, na co trzeba przeznaczyć duże ilości pszczół, które najczęściej są wykorzystywane tylko do jednej serii matek. Materiałochłonność unasienniania matek, przeliczona na utratę nie wyprodukowanego miodu i innych produktów, przez zaangażowane pszczoły użyte do nasiedlania ulików weselnych, może być ważnym argumentem przemawiającym za kupowaniem matek. Wydaje się, że oprócz ceny, jaką należy zapłacić za matki pszczele, znacznie ważniejszym argumentem, przemawiającym za kupowaniem matek przez pszczelarzy zawodowych, będzie możliwość zapewnienia sobie u hodowców: nabywania bardzo dobrych matek, zarówno fenotypowo, jak i genotypowo. Jeśli nabywane matki będzie cechować duża wydajność rodzin, łagodność pszczół, dynamika rozwoju i nierojliwość, to cechy te wpłyną na zwiększoną produkcyjność, liczoną wymiernymi efektami ekonomicznymi; wychowu matek w rodzinach wolnych od pasożytów, mogących wpływać na pogorszenie ich jakości, wydajności czy długości okresu użytkowania (ROMA- NIUK i in. 1988, WILDE 2000d);

13 Kupować czy wychowywać matki terminowości i solidności w realizacji zamówienia; dobrego kontaktu i komunikacji z hodowcą; reklamacji matek sztucznie unasiennionych, nie podejmujących czerwienia; możliwości negocjowania upustów cenowych. Należy podkreślić, iż kupowanie matek przez pszczelarzy zawodowych u renomowanych hodowców, mających bardzo dobre kontakty zarówno z krajowymi placówkami naukowymi, jak i z zagranicznymi ośrodkami pszczelarskimi, umożliwia czerpanie także i dodatkowych profitów (WILDE i in. 1997, WILDE, KOENIGER 2001a, c). Ostatnio wiele uwagi poświęca się hodowli pszczół odpornych na choroby (WILDE, SIUDA 1997, WILDE, KOENIGER 2001b, c) i specjalizujących się np. w gromadzeniu dużych ilości pyłku (WILDE i in. 1998). Prowadzenie skutecznej selekcji i hodowli w tym zakresie przekracza możliwości prywatnych hodowców. Zatem zdobycie pszczół odpornych na Varroa destructor, grzybicę wapienną czy zgnilce lub specjalizujących się w gromadzeniu dużych ilości pyłku i w produkcji mleczka pszczelego jest możliwe tylko u renomowanych hodowców. Oddzielnym zagadnieniem jest także możliwość nabywania matek z importu (WILDE 2000a). Zaletą jest ich zakup na początku sezonu, kiedy niemożliwe jest ich wyprodukowanie w kraju. Może to mieć pozytywne dla pszczelarstwa zawodowego konsekwencje technologiczne (WILDE, WILDE 1999, WILDE 2000c), z których najważniejsze to: możliwość poddawania matek bardzo wczesną wiosną, praktycznie zaraz po przezimowaniu rodziny; łatwość znalezienia starej matki; nowa matka jest łatwiej akceptowana przez pszczoły, ze względu na wczesną porę sezonu pasiecznego; istnieje realna szansa rozpowszechnienia wymiany matek w znacznie większym gronie pszczelarzy, którzy dotychczas ich nie wymieniają, gdyż nie potrafią tego robić, najczęściej z powodu niemożliwości znalezienia starej matki w rodzinie; dzięki wczesnej wymianie matki uzyskuje się niezwykle dynamiczny rozwój rodziny; rodziny, które szybko dochodzą do dużej siły, się nie roją; dla pszczelarzy korzystających tylko z pożytków spadziowych istnieje możliwość wczesnowiosennego powiększania pasiek, jest bowiem wystarczająco dużo czasu, aby rodziny doszły do siły na czas zbierania spadzi. Jak wykazały najnowsze badania, nie jest łatwo za pomocą importowanych matek przywlec do kraju chorób pszczół nie stwierdzonych dotychczas w Polsce (WILDE 2000e). W ten sposób przeciwnikom importu odebrano ważki argument, jakim chętnie się posługiwali, malując wizję rzekomego zagrożenia dla polskiego pszczelarstwa.

14 58 Jerzy Wilde Podsumowanie Na decyzję pszczelarzy zawodowych co do sposobu wymiany matek w pasiekach będą przede wszystkim wpływać koszty ich wychowu we własnym zakresie, a przy ewentualnym ich zakupie, oprócz ceny, także inne czynniki decydujące o jakości matek i korzyściach ekonomicznych z pasiek, osiąganych w wyniku poddawania zakupionego materiału użytkowego. Ostatecznej odpowiedzi na postawione w tytule pytanie powinien udzielić sobie każdy zainteresowany pszczelarz na podstawie wymienionych powyżej rozważań, własnych umiejętności i doświadczeń. Piśmiennictwo ČEREVKO L Zatraty truda pri vyvode matok. Pčelovodstvo, 53 (6): 7-8. KETTNER H Die Aufzucht von Bienenköniginnen ökonomisch betrachtet. Garten und Kleintierzucht, 15: 4-5. KUBOK J Próba kalkulacji kosztów matek pszczelich. Pszczelarstwo, 10 (10): LOC K., WILDE J., LOC M Instrumentally inseminated honeybee queens kept in queenless bee colonies (queenbanks). Pszczeln. Zesz. Nauk., 40 (2): NESSWETH R Vyrobni naklady na chovnou serii. Vcelarske otborne preklady, 1: PIDEK A Niektóre ekonomiczne aspekty wychowu matek pszczelich w Polsce. Pszczeln. Zesz. Nauk., 23: ROMANIUK K., BOBRZECKI J., WILDE J Wpływ inwazji Varroa jacobsoni na rozwój matek pszczelich. The effect of invasion of Varroa jacobsoni on the development of queen bees. Wiadomości Parazyt., 34 (3): RUTTNER H. 1980a. Haltung der Königinnen während der Paarungszeit. W: Königinnenzucht. Biologische Grundlagen und technische Anleitungen. ed. F. Ruttner. Apimondia Verlag. Bukarest: RUTTNER H. 1980b. Bewährte Pflegemethoden. W: Königinnenzucht. Biologische Grundlagen und technische Anleitungen. ed. F. Ruttner. Apimondia Verlag. Bukarest: URBAN S., RADECKA M Wyniki i zamierzenia w zakresie rozwoju pasieki w RRZD w Targoszynie. Pszczelarstwo, 19 (12): 7-9. WILDE J. 2000a. Importować pszczoły i unowocześniać technologie czy trwać w pszczelarskim kryzysie? Pszczelarstwo, 51 (2): WILDE J. 2000b. Wychów 300 tysięcy matek czerwiących w 100 dni sezonu pasiecznego. Pszczelarstwo, 51 (3): WILDE J. 2000c. Wczesnowiosenna wymiana matek w pasiekach. Pszczelarstwo, 51 (4): WILDE J. 2000d. The influence of Tropilaelaps clareae infestation on the development of bee queens. Pszczeln. Zesz. Nauk., 44 (2): WILDE J. 2000e. Is it possible to introduce Tropilealaps clareae together with imported honey bee queens to Europe? Pszczeln. Zesz. Nauk., 44 (2): WILDE J., CICHOŃ J Pszczelarstwo to może być biznes. Wybrane zagadnienia z ekonomiki i organizacji nowoczesnej gospodarki pasiecznej. Sądecki Bartnik, Nowy Sącz: 168. WILDE J. GRABOWSKI P., SIUDA M Selection for increased pollen collecting in honey bees. Pszczeln. Zesz. Nauk., 42 (2): WILDE J., KOENIGER N. 2001a. Pragnienia a rzeczywistość długa droga do uzyskania pszczół odpornych na Varroa jacobsoni. Pszczelarstwo, 52 (1): 4-6.

15 Kupować czy wychowywać matki WILDE J., KOENIGER N. 2001b. Genetyczne sposoby uzyskania pszczół odpornych na Varroa jacobsoni. Pszczelarstwo. 52 (2): 4-6. WILDE J., KOENIGER N. 2001c. Pszczoły z dalekiej Syberii odporne na Varroa destructor ratunkiem dla pszczelarstwa Ameryki i Europy. Pszczelarstwo, 52 (3): 4-6. WILDE J., KOENIGER N., FUCHS S Polsko-niemiecka współpraca w hodowli pszczół odpornych na Varroa jacobsoni. Pszczelarstwo, 48(5): 4-5, 8. WILDE J., LOC K Wpływ uszkodzeń matek sztucznie unasienionych na wyniki poddawania i rozpoczęcie czerwienia. Annales UMCS Lublin-Polonia, Sectio DD, 52(30): WILDE J., SIUDA M Effect of honey bees with short post-capping period for apiary management. Apidologie, 28 (5): WILDE J., WILDE M Technologiczne i ekonomiczne aspekty pszczelarstwa w Polsce korzystającego z oferty Centrum Pszczelarskiego w Nepalu. Pszczelarstwo, 50(10):