ŁATWE I SKUTECZNE SPOSOBY WYMIANY MATEK PSZCZELICH

Transkrypt

1 BIULETYN NAUKOWY Skrót: Biul. Nauk., Nr 18, 2002 ŁATWE I SKUTECZNE SPOSOBY WYMIANY MATEK PSZCZELICH Jerzy Wilde 1, Maria Wilde 2, Elżbieta Gogolewska 1 1 Katedra Pszczelnictwa UWM, Olsztyn 2 Pasieka Hodowlana, Olsztyn S ł o w a k l u c z o w e: matka nieunasienniona, matka unasienniona, matecznik, czerwienie, klateczka do poddawania, poddawanie matek. Streszczenie Przedstawiono zalety płynące z wymiany starych matek pszczelich na nowe i opisano przyczyny niechętnego podejścia pszczelarzy do upowszechniania praktyk wymiany matek. Nakreślono optymalne sytuacje świadczące o celowości podejmowania prób wymiany matek oraz ustalono warunki, które należy spełnić, by zwiększyć skuteczność zabiegu. Określając warunki sprzyjające przyjmowaniu matek pszczelich, uwzględniono wiele czynników, jak: poddawanie matek nieunasiennionych i unasiennionych, rodzaje oraz sposoby umieszczania klateczek z młodymi matkami w gnieździe. EASY AND EFFECTIVE METHODS OF HONEYBEE QUEEN REPLACEMENT Jerzy Wilde 1, Maria Wilde 2, Elżbieta Gogolewska 1 1 Department of Apiculture, University of Warmia and Mazury in Olsztyn 2 Queen Breeding Center in Olsztyn K e y w o r d s: virgin queen, mated queen, queen cell, egg laying, queen cage, queen introducing. Abstract The paper present the advantages of replacement of old queens with young ones, and the reasons for reluctance to use this method, displayed by apiarists. The situations and arguments confirming the fact that attempts to replace queens should be made are described. The conditions that must be fulfilled to increase the effectiveness of this procedure are also discussed. The conditions conducive to queen acceptance were determined taking into account such factors as introducing virgin and mated queens, kinds of cages for young queens and modes of placing them in the nest.

2 78 Jerzy Wilde, Maria Wilde, Elżbieta Gogolewska Wprowadzenie Najważniejszym osobnikiem rodziny pszczelej jest matka. Matka to serce rodziny, jej najważniejszy członek. Im jest ona plenniejsza i silniejsza fizycznie, tym szybciej rozwija się rodzina. Matka o dobrych cechach genetycznych, skojarzona z równie dobrymi trutniami, da wysokowydajne potomstwo. Siła rodzin jest warunkowana młodym wiekiem matki (RODIONOW, SZA- BARSZOW 1989). W kraju mamy obecnie ok. 1 mln rodzin pszczelich, w których, zakładając bardzo intensywną gospodarkę pasieczną, powinno być corocznie wymienianych ok. 50% matek. Teoretyczne roczne zapotrzebowanie na matki pszczele może wynosić nawet 500 tys. sztuk, choć w praktyce prawdopodobnie nigdy nie przekroczy tys. Dzieje się tak dlatego, iż większość pszczelarzy w Polsce nie wymienia matek systematycznie, a wielu z nich nie wymienia w ogóle, ufając naturze i mądrości pszczół, które w sytuacjach koniecznych przeprowadzają tzw. cichą wymianę matek. Prawda ta jest jednak okupiona zwykle dwoma latami (a czasem i więcej) strat w produkcji pośredniej i bezpośredniej rodzin pszczelich ze starymi matkami. Ta pierwsza następuje wskutek częstego i silnego wchodzenia rodzin w nastrój rojowy, wskutek zmniejszonej produkcji feromonów (WILDE 2000), druga zaś bierze się z tego, iż matki stare nie są tak dynamiczne w rozwoju i składają mniej jaj niż matki młode. W efekcie budują słabsze rodziny, które produkują mniej miodu i innych produktów pasiecznych niż pnie silne z młodymi matkami. FARRAR (1973) udowodnił, że rodziny liczące 15, 30, 45 i 60 tys. pszczół przyniosły odpowiednio 7, 19, 30 i 42 kg miodu. Łatwo zauważyć, iż 4-krotny wzrost siły rodziny spowodował 6-krotny wzrost wydajności. Celem pracy jest próba podpowiedzi pszczelarzom, z jakich łatwych i skutecznych sposobów wymiany matek pszczelich powinni korzystać, aby zabiegi te kończyły się sukcesem. Częstotliwość wymiany matek Pszczelarz powinien w swoich rodzinach wymieniać matki możliwie co 2 lata, młode osobniki są bowiem bardziej witalne i skłonne do intensywniejszego czerwienia niż stare, dlatego są lepszą gwarancją na budowanie silnych rodzin, wykazujących się intensywną produkcją, ponadto znacznie rzadziej wchodzą w nastrój rojowy (ZEILER 1985). Jeśli tylko stwierdzimy, że rodziny wykazują niezadowalającą produkcję (rys. 1), musimy stare matki wymienić na młode, wysokoprodukcyjne. Z wielu opisywanych metod poddawania matek żadna nie jest w 100% skuteczna. Często poddawanie nowej matki w rodzinie kończy się porażką, co zniechęca pszczelarza do systematycznej wymiany

3 Łatwe i skuteczne sposoby (WILDE 1990). Przyczyny niepowodzeń, oprócz ww., są następujące (WILDE 2000): brak przekonania co do słuszności takiego działania, ocena korzyści wymiany dopiero w następnym sezonie pasiecznym, nieumiejętność znalezienia starej matki, niemożność zakupu w zaplanowanym terminie, wysoka cena produkcja (kg) production in kg miód honey py³ek pollen pnie z matk¹ colonies with queens 1-roczn¹ 1 year old 2-letni¹ 2 years old 3-letni¹ 3 years old Rys. 1. Produkcja miodu i pozyskany pyłek w rodzinach z matkami 1-, 2- i 3-letnimi (w kg) Fig. 1. Honey production and trapped pollen in colonies with 1-2- and 3-year old queens (kg) Nawet wytrawni pszczelarze mają kłopoty z odszukaniem starej, nie znakowanej matki, szczególnie w silnych rodzinach. Jeśli do tego dodamy nastrój rojowy (kiedy odchudzona matka słabo czerwi lub wcale nie składa jaj i szybko się porusza po plastrze) i niezbyt łagodne pszczoły, to znalezienie matki czasami graniczy z cudem. Należy zachęcić mniej doświadczonych pszczelarzy do znakowania matek wczesną wiosną, kiedy zabieg taki, ze względu na niewielką liczbę pszczół i ich łagodność, jest łatwy do zrealizowania. Przydaje się to w późniejszym okresie sezonu, ułatwia bowiem wyłapywanie matek oraz ich kontrolę. Po naniesionym na tułów znaczku możemy poznać, czy nie nastąpiła w rodzinie wymiana na nową matkę. Warunki skutecznego przyjęcia matki W celu zapewnienia dużej skuteczności przyjęcia poddawanej matki należy bezwzględnie przestrzegać następujących zasad:

4 80 Jerzy Wilde, Maria Wilde, Elżbieta Gogolewska wymieniać matki wyłącznie w pniach, w których nie została zachwiana równowaga biologiczna, gdyż rodzina w nastroju rojowym bardzo trudno przyjmuje nową matkę; upewnić się, czy rodzina na pewno nie ma matki lub odciągniętych mateczników; pamiętać, iż młode pszczoły chętniej przyjmują nową matkę niż stare; nigdy nie poddawać nieunasiennionej matki do rodziny, której zabrano matkę czerwiącą; poddawać nową matkę w klateczce możliwie blisko czerwiu, między plastrami z młodym czerwiem, ma ona większą szansę spotkania się z karmicielkami zaraz po wypuszczeniu z klateczki. Dużą pomocą przy poddawaniu matki w klateczce jest uważna obserwacja zachowania się pszczół znajdujących się w jej bezpośrednim sąsiedztwie. Jeśli zachowują się one przyjaźnie, karmią matkę przez oczka siatki (kratki) i nie próbują jej łapać żuwaczkami, można usunąć zatyczkę, umożliwiając wygryzienie przez pszczoły ciasta i wypuszczenie matki. Podkarmienie w tym czasie rodziny sprzyja rozchodzeniu się feromonów produkowanych przez nową matkę, zwiększając prawdopodobieństwo jej przyjęcia. Pamiętać jednak należy, iż nieostrożne podkarmienie, i wywołanie rabunku w pasiece, może przynieść skutek odwrotny. Jak wykazały najnowsze badania własne, rodzaj użytej klateczki do poddawania nie odgrywa istotnej roli. W Centrum Pszczelarskim w Nepalu autorzy testowali 3 rodzaje klateczek polistyrenowych aktualnie produkowanych w Polsce (I ze zwykłą komorą pokarmową, okrągłe otwory w klateczce; II ze zwykłą komorą pokarmową, kwadratowe otwory w klateczce; III z komorą pokarmową przedzieloną kratą odgrodową zasada klateczki Millera okrągłe otwory w klateczce) i nie stwierdzili istotnych różnic w skuteczności przyjęć. Podobne obserwacje mają pracownicy Katedry Pszczelnictwa UWM w Olsztynie, którzy nie stwierdzili istotnych różnic między poddawaniem matek w klateczkach z pszczołami towarzyszącymi lub bez nich. Z pięciu metod poddawania matek badanych przez MARCINKOWSKIEGO (1982): pod korek, pod ciasto i węzę, pod ciasto i węzę z alkoholem, pod kołpak, przez wylot, najbardziej skuteczna okazała się metoda druga (91,5%, na 117 poddanych matek zostało przyjętych 107). Kiedy jednak autor ten zamiast do rodzin produkcyjnych poddawał matki do utworzonych w tym celu odkładów, w każdej z testowanych metod uzyskał większą skuteczność. Najlepsze, bo w 100% skuteczne, okazało się poddawanie

5 Łatwe i skuteczne sposoby bezpośrednio przez wylot (metoda 5) i w klateczkach pod ciasto i węzę z alkoholem (metoda 3). Niektórzy autorzy przestrzegają przed zbyt późnym poddawaniem matek. Zwykle wymienia się połowę lipca, jako okres przełomowy, po którym matki nie są chętnie przyjmowane przez rodziny. W ostatnich latach, ze względu na charakter prowadzonych badań, w Katedrze Pszczelnictwa UWM w Olsztynie prawie wyłącznie poddaje się matki pod koniec sezonu. Przeprowadzane obserwacje upoważniają do stwierdzenia, że można skutecznie poddawać matki późno w sezonie we wrześniu, a nawet w październiku. W wymienionych miesiącach pszczoły nawet chętniej przyjmują nową matkę niż w końcu lipca czy w sierpniu. Nie należy zatem bać się późnych terminów wymiany matek. Uniwersalna metoda poddawania matek Jest to metoda najczęściej stosowana, łatwa i skuteczna. Można ją stosować, poddając zarówno matki nieunasiennione, jak i unasiennione naturalnie i sztucznie. Po 3 5 godzinach od osierocenia rodziny w środku gniazda, między plastry z czerwiem, należy umieścić klateczkę z matką wraz z towarzyszącymi jej pszczołami, koniecznie ciastem do dołu, według następującego sposobu: między plastrami w uliczce jest bardzo niebezpiecznie, gdyż duża liczba pszczół obsiadająca klateczkę może spowodować przegrzanie, a nawet ugotowanie matki w klateczce; umieścić klateczkę na dolnej beleczce plastra, w pozycji poziomej, przy tylnej ścianie ula; wyciąć otwór na plastrze przy bocznej beleczce, w pobliżu czerwiu lub wcisnąć klateczkę w tym miejscu między beleczkę a plaster (polecane w słabych rodzinach). Ważne jest, aby umieszczając klateczkę, zapewnić swobodny dostęp pszczół z rodziny do otworów klateczki. Duże otwory w komorze pokarmowej muszą być zabezpieczone. Po 3 dniach przejrzeć gniazdo i dokładnie zniszczyć wszystkie mateczniki. W tym celu najlepiej strząsnąć z pszczół każdy wyjmowany plaster i dopiero wówczas szukać na nim mateczników. Następnie odblokować komorę pokarmową, wyjmując lub wyłamując zatyczkę. Nie wcześniej jak po 5 dniach można sprawdzić przyjęcie matki. Warto pamiętać, iż podczas tego sprawdzania mogą być jeszcze mateczniki ratunkowe, co wcale nie musi oznaczać braku matki.

6 82 Jerzy Wilde, Maria Wilde, Elżbieta Gogolewska Poddawanie matek sztucznie unasiennionych Oddzielnym zagadnieniem jest wymiana matek na sztucznie unasiennione bez sprawdzonego czerwienia, które z reguły są mniej chętnie przyjmowane niż nieunasiennione. Należy stwierdzić, iż w tym wypadku konieczna jest szczególna ostrożność. Najlepiej takie matki poddać w klateczkach na głucho co najmniej na kilka dni. Dopiero po zniszczeniu mateczników i upewnieniu się, że pszczoły chcą przyjąć matkę, można usunąć zatyczkę, umożliwiając pszczołom zjedzenie ciasta i wypuszczenie jej z klateczki. Jak interpretować reakcję pszczół na matkę w klateczce po 1 2 dobach od poddania: klateczka czysta, z nie zaklejanymi otworami przez pszczoły należy ocenić zachowanie pszczół na klatce, a następnie w jej wnętrzu: reakcja negatywna agresywne zachowanie się pszczół na zewnątrz i martwe lub zaniepokojone w klatce pszczoły oznaczają konieczność zabrania matki, można próbować poddać inną matkę lub wyjaśnić przyczyny (trutówki lub matka, lub mateczniki); reakcja pozytywna pszczoły na klatce są spokojne i przyjazne osobnikom znajdującym się wewnątrz klateczki, można usunąć zawleczkę, co umożliwi pszczołom wyjedzenie ciasta i wypuszczenie matki; otwory zaklejone woskiem reakcja pozytywna, należy usunąć zatyczkę; otwory zakitowane propolisem reakcja negatywna (pszczoły w klateczce często są już martwe), należy zabrać matkę, jeśli żyje, zwykle następuje to po 5 7 dniach. JASIŃSKI (1995) wykonał w ostatnich latach wiele prac, w których udowodnił, że pszczoły uszkadzają matki przez oczka siatki w klateczkach. Z uszkodzeniami wiązano zatem niechętne przyjmowanie matek sztucznie unasiennionych bez sprawdzonego czerwienia. Szczegółowe badania WILDE i LOCA (1997) nie potwierdziły tych przypuszczeń. Autorzy ci, poddając sztucznie unasiennione matki uszkodzone, bez sprawdzonego czerwienia do nowo nasiedlonych ulików weselnych, uzyskali 97,3% przyjęć. Poddawanie w podobnych warunkach matek nieuszkodzonych dało gorszy o 15% rezultat (82,0). Podsumowanie Nie ma całkowicie skutecznych metod poddawania matek. Przestrzeganie podstawowych zasad, wybór optymalnego terminu, a przede wszystkim poddawanie wartościowych matek, może sprzyjać skuteczności wykonywanego zabiegu. Ta sama rodzina może chętnie przyjąć matkę lub potraktować ją wrogo. Rozpoznanie, w jakim stanie fizjologicznym znajduje się rodzina, i tworzenie w niej warunków sprzyjających przyjęciu matki to jedne z pod-

7 Łatwe i skuteczne sposoby stawowych umiejętności w racjonalnym pszczelarstwie. Pszczelarz, decydując się na określoną metodę, powinien być jej wierny i stosować jedynie nieznaczne jej modyfikacje, które w istotny sposób mogą się przyczynić do zwiększenia skuteczności przyjmowania poddawanych matek. Piśmiennictwo FARRAR C. L Productive Management of Honeybee Colonies. Am. Bee J., 113 (8-12): , , , JASIŃSKI Z Uszkadzanie matek pszczelich w czasie ich przechowywania. Rozprawy Naukowe i Monografie. Wyd. SGGW, Warszawa: MARCINKOWSKI J Porównanie kilku sposobów poddawania matek do rodzin pszczelich. Pszczeln. Zesz. Nauk., 26: RODIONOW W., SZABARSZOW I Moje pszczoły. PWRiL, Warszawa. ss WILDE J Komentarz do filmu: Poddawanie matek pszczelich. 1-8 (maszynopis). WILDE J Wczesnowiosenna wymiana matek w pasiekach. Pszczelarstwo, 51 (4): WILDE J., LOC K Wpływ uszkodzeń matek sztucznie unasienionych na wyniki poddawania i rozpoczęcie czerwienia. Annales UMCS Lublin-Polonia, Sectio DD, 52 (30): ZEILER C Ratschläge fur den Freizeitimker. Verlag J. Neumann-Neudamm, Dresden. ss. 132.