Ochrona praw dziecka w świetle standardów obowiązującego prawa Każdy człowiek, również ten mały, posiada określone prawa, nie poprzez czyjeś nadanie, ale poprzez samo istnienie bycia człowiekiem. Zatem każde dziecko niezależnie od sytuacji (...) ma prawo do miłości (...), prawo do własnego zdania, do szacunku i ochrony godności, do życia bez przemocy. K. ROGERS, A. MASLOW Pojęcie praw dziecka występuje w różnych kontekstach. Posługują się nim przedstawiciele różnych dziedzin nauki i praktyki, najczęściej psycholodzy i pedagodzy, kuratorzy sądowi, pracownicy socjalni. Ochrona i przestrzeganie praw dziecka, to dla nauczycieli obowiązujące zasady do przestrzegania pracy. Podkreślić należy jednak z całą mocą, że to nie tylko wskazówki interpretacyjne, ale również ustawowy obowiązek, który wykonany być powinien z należytą starannością. Uważam zatem, że warto poświęcić tej tematyce nieco uwagi. Ochrona praw dziecka konstytucyjnym obowiązkiem nauczycieli Wiadomym jest, że Konstytucja w hierarchii aktów prawnych w naszym państwie zajmuje najwyższe miejsce. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej ustala również źródła obowiązującego prawa. Zgodnie z jej art. 87 ust. 1 Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia oraz akty prawa miejscowego. Wyjaśnia również, jak mamy postąpić, jeżeli ustawa krajowa jest sprzeczna z ratyfikowaną umową międzynarodową. Zgodnie bowiem z art. 91 ust. 1 Konstytucji, w przypadku takiej kolizji obowiązuje zasada prymatu umów międzynarodowych. Zatem te właśnie zapisy Konstytucji otwierają drogę do stosowania wprost w życiu szkoły postanowień ratyfikowanych umów międzynarodowych, w tym oczywiście Konwencji o Prawach Dziecka z dnia 20 listopada 1989 r., ratyfikowanej przez Polskę 7 lipca 1991 r. Przypomnieć należy, iż prawa człowieka/dziecka zapisane są nie tylko w Konwencji 1
o Prawach Dziecka, ale również w wielu innych ratyfikowanych umowach międzynarodowych, m.in. Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych z dnia 16 grudnia 1966 r. - ratyfikowany przez Polskę w 1977 r., Międzynarodowym Pakcie Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z dnia 19 grudnia 1966 r. - ratyfikowany przez Polskę w 1977 r., Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (pełna nazwa: Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności) ratyfikowanej przez nasze państwo 19 stycznia 1993 r. Należy zaznaczyć również, iż do Konstytucji, Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych i Konwencji o Prawach Dziecka nawiązuje bezpośrednio preambuła Ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty. Najważniejsze prawa dziecka podlegające konstytucyjnej ochronie, to m.in.: - art. 68 ust. 3 - prawo dzieci do szczególnej opieki zdrowotnej, - art. 70 ust. 1 i 2 - prawo do nauki, obowiązkowa nauka do 18 r. życia, bezpłatność nauki w szkołach publicznych, - art. 48 ust. 1 - prawo rodziców - art. 53 ust. 3 (w zw. z art. 48 ust. 1) - prawo rodziców do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania religijnego i moralnego zgodnie ze swoimi przekonaniami, - art. 65 ust. 3 - zakaz stałego zatrudniania dzieci do lat 16. Moim zdaniem najważniejszym przepisem Konstytucji, traktującym o prawach dziecka, gwarantującym przede wszystkim ich ochronę jest artykuł 72 ust. 1, albowiem wskazano tu literalnie, iż Polska zapewnia ochronę praw dziecka. Przepis ten przewiduje także prawo każdej osoby do żądania od organów władzy publicznej, w tym oczywiście szkoły, ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją. Postanowienia zawarte w tymże artykule dotyczą wszystkich dzieci, bez względu na ich obywatelstwo. Ponadto, w ustępie 3 cytowanego artykułu znajdujemy również dyrektywę formułującą charakter praw proceduralnych dotyczących ochrony praw dzieci. W myśl tego przepisu wszystkie organy władzy publicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko są obowiązane do wysłuchania i w miarę możliwości uwzględnienia zdania dziecka, jeżeli sprawa dotyczy ustalania jego praw. 2
Oczywistym jest, że postanowienia Konstytucji obowiązują wszystkich, ale zaznaczyć należy, iż nauczycieli również dlatego, gdyż z art. 6 ust. 4 Ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela wynika wprost, iż Nauczyciel obowiązany jest: kształcić i wychowywać młodzież w poszanowaniu Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Uważam, iż restrykcyjność przestrzegania zapisów Konstytucji dotyczy nauczycieli tym bardziej, albowiem na podstawie art. 115 13 ust. 4 Ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeksu Karnego można ich uznać za funkcjonariuszy publicznych (o powyższym traktuje również znowelizowany art. 63 ust.1 Ustawy Karta Nauczyciela). Nadzór nad przestrzeganiem praw dziecka pełni dyrektor we współpracy z innymi nauczycielami sprawującymi w szkole stanowiska kierownicze. Dyrektor winien dbać o odpowiednie zapisy w statusie szkoły i ich rzetelną realizację, jednak za przestrzeganie praw dziecka/ucznia w szkole odpowiedzialni są wszyscy nauczyciele, a w szczególności pedagog szkolny, psycholog i rzecznik praw ucznia, jeżeli został w szkole zatrudniony. Konsekwencją i rozwinięciem postanowień Konstytucji dotyczących wolności i praw dziecka są stosowne regulacje zawarte w wielu innych aktach prawa krajowego. Można tu wymienić chociażby, Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks postępowania cywilnego, Ustawę o postępowaniu w sprawach nieletnich, Kodeks postępowania karnego, Ustawę o przeciwdziałaniu narkomanii, Ustawę o pomocy społecznej, czy regulacje prawa oświatowego. Warto w tym miejscu przywołać kilka ważnych artykułów zawartych w Ustawie z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Przykładem w tym względzie może być wynikające z treści art. 96 k.r.o. prawo dziecka do zapewnienia mu przez rodziców fizycznego i duchowego rozwoju oraz należytego przygotowania do pracy, odpowiednio do jego uzdolnień, oraz odpowiadający temu prawu obowiązek rodziców dziecka. Doniosła jest również regulacja art. 100 k.r.o. stanowiąca, że nie tylko sąd opiekuńczy, ale również inne organy państwowe, zatem również szkoła, są zobowiązane udzielać pomocy rodzicom, jeżeli jest ona potrzebna do należytego wykonywania władzy rodzicielskiej, a także art. 109 1 k.r.o. obligujący sąd do wydania odpowiednich zarządzeń wtedy, gdy dobro dziecka jest naruszone, bądź tylko zagrożone. 3
Naczelna zasada- dobro dziecka Podstawową wytyczną do ochrony praw dziecka i realizacji poszczególnych kategorii tych praw stanowi dobro dziecka. W preambule Konwencji o prawach dziecka podkreślono, że dziecko dla pełnego i harmonijnego rozwoju swojej osobowości powinno wychowywać się w środowisku rodzinnym, w atmosferze szczęścia, miłości i zrozumienia oraz, że dziecko powinno być w pełni przygotowane do życia w społeczeństwie jako indywidualnie ukształtowana jednostka, wychowana w duchu ideałów zawartych w Karcie Narodów Zjednoczonych, a w szczególności w duchu pokoju, godności, tolerancji, wolności, równości i solidarności. Zauważyć należy, iż w naszym ustawodawstwie brak jest definicji tego pojęcia, choć przenika ono przez wszystkie regulacje dotyczące dzieci. Zasadę dobra dziecka zalicza się na przykład do podstawowych zasad prawa rodzinnego. W myśl art. 95 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego władza rodzicielska powinna być wykonywana tak, jak tego wymaga dobro dziecka i interes społeczny. To dobro dziecka i interes społeczny wyznaczają granice stanowiących treść władzy rodzicielskiej uprawnień dziecka. Uzasadnione wydaje się być posłużenie się w tym miejscu wyjaśnieniem pojęcia dobro dziecka przedstawionym przez Z. Radwańskiego. Według tego Autora przez dobro dziecka rozumie się sytuację dziecka, przy czym chodzi tu o sytuację postulowaną w świetle dominującej w naszym społeczeństwie doktryny moralnej, a bliżej określoną w regulacjach prawnych i ustalonej judykaturze sądowej. Jest to model idealizacyjny. Zakłada on, że dziecko wychowuje się w rodzinie najlepiej naturalnej w każdym razie w ustalonej sytuacji prawnorodzinnej, w atmosferze miłości, w warunkach pozwalających zaspokoić rozsądnie rozumiane jego potrzeb i najpełniej rozwijać jego talenty i zdolność samodzielnego, twórczego działania oraz kształtować charakter w duchu określonych ideałów. Model ten zakłada równocześnie, że będzie zagwarantowana należyta troska o majątek dziecka. Jest to model zorientowany nie tylko na aktualną sytuację dziecka, ale także zwrócony ku jego przyszłości i raczej owa dalsza perspektywa ideału dojrzałego człowieka zyskuje preferencje w razie kolizji z wartościami rozpatrywanymi jedynie z punktu widzenia aktualnych potrzeb dziecka (Por. Z. Radwański, Pojęcie i funkcja dobra dziecka w polskim prawie rodzinnym i opiekuńczym, Studia Cywilistyczne 1981, t. 31, s. 19 oraz H. Haak, Ochrona prawna udzielana przez sąd opiekuńczy, Toruń 2002 r., s. 99.). Z. Radwański podkreśla przy tym, że realizacja tego modelu wymaga indywidualnej oceny dziecka 4
uwzględnienia w szczególności jego wieku, płci, stanu zdrowia, uzdolnień, cech charakterologicznych, wrażliwości psychicznej, faktycznie istniejących więzi uczuciowych łączących je z otoczeniem. Reasumując można stwierdzić, iż powinność nauczycieli do ochrony i przestrzegania praw dziecka jest obowiązkiem konstytucyjnym, zaś naczelną zasadą do ich respektowania jest dobro dziecka. Źródło tkwi w art. 87 ust.1 Konstytucji i art.72, który mówi o obowiązkach organów władzy publicznej w zakresie ochrony praw dziecka. Dodatkowym wzmocnieniem dla poszanowania zapisów Konstytucji jest Karta Nauczyciela. Ważna w swej treści jest również preambuła Ustawy o systemie oświaty. Nauczyciele muszą pamiętać także o treści art. 33 ust. 2 pkt. 6 powołanej ustawy, albowiem podkreśla on, iż nadzorowi pedagogicznemu podlega w szczególności przestrzeganie praw dziecka i praw ucznia oraz upowszechnianie wiedzy o tych prawach. Poza sferą formalno-prawną, warto stać na straży praw naszych podopiecznych, również dlatego, gdyż przekazując dzieciom wiedzę na temat ich praw, uczymy świadomego korzystania z nich. Świadome korzystanie z praw poszerza sferę ich wolności, ale zarazem uczy odpowiedzialności za podejmowane decyzje. Podejmując samodzielnie decyzje dzieci uczą się, że muszą respektować decyzje innych, ich obszar wolności. W konsekwencji zatem, jest to nauka szacunku i tolerancji. Ponadto, dziecko ma możliwość dostrzeżenia swojej podmiotowości w kontekście funkcjonującego porządku prawnego, a to przyczynia się do poczucia jego bezpieczeństwa w szkole. Natalia Górska 5