ARTYKU ORYGINALNY / ORIGINAL ARTICLE Zaanga owanie Autorów A Przygotowanie projektu badawczego B Zbieranie danych C Analiza statystyczna D Interpretacja danych E Przygotowanie manuskryptu F Opracowanie piœmiennictwa G Pozyskanie funduszy Medycyna Sportowa MEDSPORTPRESS, 2007; 1(6); Vol. 23, 28-34 Waldemar Andrzejewski 1(A,C,D,E,F), Krzysztof Kassolik 1(A,D,E,F), Pawe³ Kamiñski 1(A,B,C,F) Marek Kiljañski 2(C,D,E,F) 1 Katedra Fizjoterapii, Wydzia³ Fizjoterapii, Akademia Wychowania Fizycznego, Wroc³aw 2 SP ZOZ, Pabianice Author s Contribution A Study Design B Data Collection C Statistical Analysis D Data Interpretation E Manuscript Preparation F Literature Search G Funds Collection WP YW MASA U MEDYCZNEGO NA DOLEGLIWOŒCI BÓLOWE I JAKOŒÆ YCIA KOBIET ZE ZMIANAMI ZWYRODNIENIOWYMI ODCINKA SZYJNEGO KRÊGOS UPA THE EFFECT OF MEDICAL MASSAGE ON PAIN AND THE QUALITY OF LIFE IN WOMEN WITH DEGENERATIVE CHANGES IN THE CERVICAL SPINE S³owa kluczowe: masa medyczny, zmiany zwyrodnieniowe krêgos³upa szyjnego, jakoœæ ycia Key words: medical massage, degenerative changes of the cervical spine, quality of life Summary Word count: 2347 Tables: 0 Figures: 8 References: 7 Background. Medical massage is one of the methods used in present day physioterapy which effects are based on theoretical and clinical medical disciplines and numerous natural sciences. It is used in the treatment of many motor disorders, particularly spinal pain. Methodology of medical massage allows for very individual approach to the patient and tailoring of therapy for emerged disorder. With good anatomy knowledge and appropriate skills to apply it, medical massage enables identification of causes for many troublesome conditions, which increase chances for efficient treatment. Such approach is very effective and brings long-term benefits in majority of cases. The study was aimed at the assessment of analgetic effect of medical massage in cervical spine pain syndromes. Material and methods. The study involved a group of 30 women aged 28-50 years who attended medical massage sessions because of cervical spine pain. In all of them degenerative changes of this part of vertebral column were present. The women from the study group were subjected to a series of 6 medical massage sessions lasting 50 minutes. The efficacy of the procedures were estimated on the base of surveys given to the patients before and after the treatment. Results. Intensity of pain and the frequency of pain episodes decreased in the studied group. Improvement in general feeling after the treatment was observed, together with improvement in self-evaluation of health and satisfaction from medical care. Psychophysical condition of patients improved significantly, with substantial influence on their quality of life. Great progress was observed in daily life activities like household jobs and car driving as well as in social interactions (family, friends). Conclusions. Medical masage is an effective form of therapy in persons with cervical spine pain disorders. Adres do korespondencji / Address for correspondence Waldemar Andrzejewski Zak³ad Fizykoterapii i Masa u, Akademia Wychowania Fizycznego 51-617 Wroc³aw, ul. Witelona 25a, tel./fax: (0-71) 347-31-30, e-mail: waldemar.andrzejewski@awf.wroc.pl Otrzymano / Received 18.04.2006 r. Zaakceptowano / Accepted 06.06.2006 r. 28
Wstêp U schy³ku XX wieku coraz wiêkszym problemem nie tylko medycznym, ale i spo³ecznym staj¹ siê dolegliwoœci bólowe krêgos³upa [1]. Osoby z zespo³em bólowym krêgos³upa szyjnego stanowi¹ znaczny procent tej grupy chorych. Jedn¹ z najczêstszych przyczyn dolegliwoœci bólowych i objawów im towarzysz¹cych s¹ zmiany zwyrodnieniowe krêgos³upa. Przy bólach krêgos³upa w odcinku szyjnym zdarzaj¹ siê bóle barków, ramion, r¹k, zaburzenia czucia, parestezje o ró nym charakterze i lokalizacji. W nastêpstwie dra nienia przebiegaj¹cych w obrêbie krêgos³upa têtnic krêgowych, a tak- e uk³adu nerwowego wegetatywnego wystêpowaæ mog¹ równie inne dolegliwoœci takie jak bóle i/lub zawroty g³owy, zaburzenia równowagi, szumy w uszach, okresowe zaburzenia s³yszenia, widzenia i inne [2,3]. Znaczn¹ grupê osób cierpi¹cych na powy sze dolegliwoœci stanowi¹ pracownicy biurowi, którzy w zwi¹zku z wykonywan¹ prac¹ zawodow¹ nara eni s¹ na statyczne przeci¹ enia krêgos³upa, a w szczególnoœci jego odcinka szyjnego. Znaczn¹ czêœæ tej grupy zawodowej stanowi¹ kobiety. Obecnie podstawowym rodzajem leczenia tych objawów i dolegliwoœci jest postêpowanie fizjoterapeutyczne, a jednym z czêœciej stosowanych zabiegów jest masa medyczny, którego dzia³anie polega g³ównie na normalizacji napiêcia miêœniowego i zmniejszaniu dolegliwoœci bólowych. Jego istot¹ jest wspomo enie organizmu w walce z czynnikami zagra aj¹cymi zdrowiu. Dzia³anie masa ysty w procesie terapii jest pomoc¹ udzielan¹ si³om obronnym organizmu dla odzyskania samodzielnoœci funkcjonalnej i homeostatycznej [1]. Celem pracy by³a ocena wp³ywu masa u medycznego na dolegliwoœci bólowe odcinka szyjnego krêgos³upa w wyniku zmian zwyrodnieniowych, a poœrednio jego wp³ywu na jakoœæ ycia kobiet wykonuj¹cych zawodowo pracê biurow¹. Materia³ i metody Badaniami objêto grupê 30 kobiet w wieku 28-50 lat (œrednia wieku 37.3 lat), które w okresie od czerwca 2004 roku do stycznia 2005 roku zg³osi³y siê na zabiegi masa u z powodu odczuwanego bólu w odcinku szyjnym krêgos³upa. Kwalifikacji na zabiegi masa u dokonywano na podstawie zdjêcia Rtg z opisem lekarza stwierdzaj¹cym, e przyczyn¹ dolegliwoœci s¹ zmiany zwyrodnieniowe odcinka szyjnego krêgos³upa. Grupa sk³ada³a siê z kobiet wykonuj¹cych pracê biurow¹ (praca siedz¹ca). Osoby te zosta³y poddane serii 6 zabiegów masa u medycznego, z których ka dy trwa³ 50 minut. Zabiegi by³y wykonywane z czêstotliwoœci¹ 3 razy w tygodniu w godzinach popo³udniowych, przez tego samego masa ystê u wszystkich badanych, z wykorzystaniem technik g³askania, rozcierania, ugniatania i wibracji tkanek miêkkich, w obrêbie których wystêpowa³y zaburzenia wykryte podczas badania pacjenta. W trakcie zabiegów pacjenci przebywali w pozycji le enia przodem, zgodnie z zasadami pozycji u³o eniowej. Z ka dym badanym przeprowadzono wywiad i dokonano oceny palpacyjnej wra liwoœci uciskowej tkanek miêkkich narz¹du ruchu. Zosta³a ona przeprowadzona na przyczepach kostnych tkanek wchodz¹cych w sk³ad poszczególnych uk³adów, tj. uk³adu miêœnia najszerszego grzbietu, uk³adu miêœnia piersiowego wiêkszego, uk³adu miêœnia piersiowego mniejszego i uk³adu wiêzad³a krzy owo-guzowego. Wymienione uk³ady to zespo³y tkanek maj¹cych ze sob¹ bezpoœredni lub poœredni kontakt strukturalny i przez to pozostaj¹cych ze sob¹ w zale noœciach funkcjonalnych zgodnie z prawem tensegracji. Ocena ta polega³a na punktowym odkszta³ceniu (nacisku opuszk¹ palca wskazuj¹cego masa ysty) miejsc przyczepów kostnych poszczególnych elementów anatomicznych i w tym czasie na subiektywnej ocenie przez pacjentów ich wra liwoœci (bolesnoœci). Nacisk wykonywany by³ z narastaj¹c¹ si³¹ do momentu kiedy masa ysta wyczuwa³ opór tkanki kostnej, uniemo liwiaj¹cy dalsze odkszta³canie przyczepu ocenianej tkanki. W tym czasie badany informowa³ masa ystê o tym, czy w trakcie powy szego odkszta³cania odczuwa on ból w miejscu badanym, czy tylko ucisk bez wra enia bólu. Przyjêto, e wystêpowanie bólu w miejscu badanym œwiadczy o dysfunkcji ocenianej tkanki zwi¹zanej z podwy szeniem jej napiêcia spoczynkowego. Ocena by³a przeprowadzana przed ka dym zabiegiem masa u medycznego. W trakcie zabiegów masowane by³y tkanki, które w ocenie wykaza³y wzmo on¹ wra liwoœæ. Skutecznoœæ masa u medycznego oceniano na podstawie przeprowadzonej ankiety, któr¹ osoby z grupy badawczej wype³nia³y przed pierwszym zabiegiem oraz po zakoñczeniu serii masa y. Ankieta sk³ada³a siê z serii pytañ dotycz¹cych jakoœci ycia, ogólnego samopoczucia, natê enia i czêstotliwoœci bólu krêgos³upa szyjnego, uczucia sztywnoœci i ograniczenia ruchomoœci szyi oraz wystêpowania os³abienia w koñczynach górnych. Osoby zakwalifikowane do grupy badawczej na czas dwutygodniowej terapii nie korzysta³y z innych zabiegów fizykalnych, a tak e nie za ywa³y adnych œrodków przeciwbólowych. Wyniki Uzyskane wyniki badañ przedstawiono na Rycinach 1-8. W ocenie przeprowadzonych zabiegów stwierdzono bardzo pozytywny wp³yw masa u medycznego na poprawê jakoœci i komfortu ycia (Ryc. 1). Na Ryc. 2 przedstawiono wyniki dotycz¹ce ogólnego samopoczucia pacjentów przed i po terapii. Jak z nich wynika, ogólne samopoczucie pacjentów znacznie siê poprawi³o po serii masa u medycznego. Analizuj¹c Ryc. 3 mo na stwierdziæ, e natê enie bólu szyi w wyniku postêpowania terapeutycznego uleg³o znacznemu zmniejszeniu i oscylowa³o w zakresie bólu umiarkowanego i niewielkiego, a jedna trzecia pacjentów nie odczuwa³a go wcale. Czêstotliwoœæ bólu szyi równie wyraÿnie siê zmniejszy³a po serii zabiegów (Ryc. 4). Sztywnoœæ szyi wi¹ e siê ze znacznym ograniczeniem jej ruchomoœci i tê odpowiedÿ zaznaczy³o a 63% badanych, wype³niaj¹c ankietê po raz pierwszy (przed seri¹ zabiegów), a 20% z nich odczuwa³o znaczn¹ sztywnoœæ szyi, co wi¹za³o siê z du ym ograniczeniem ruchomoœci. Po serii masa u a 90% badanych nie odczuwa³o powy szych dolegliwoœci, a tylko 10% odczuwa³o niewielkie (Ryc. 5). Podobne wyniki uzyskano analizuj¹c czêstotliwoœæ wystêpowania sztywnoœci i ograniczenia ruchomoœci szyi, gdzie po zabiegach dolegliwoœci te wystêpowa³y u wiêkszoœci badanych sporadycznie lub wcale (Ryc. 6). 29
Jakoœæ ycia 1 Czêsto zmieniam pozycje, aby nie odczuwaæ dyskomfortu 2 Nie wykonujê pewnych prac domowych, które dotychczas nie sprawia³y mi trudnoœci 3 Czêœciej k³adê siê, aby odpocz¹æ w ci¹gu dnia 4 Gorzej sypiam 5 Unikam wykonywania prac domowych wymagaj¹cych wiêkszego wysi³ku fizycznego 6 Czêœciej siê irytuje i narzekam w kontaktach z ludÿmi 7 Unikam d³ugiej jazdy samochodem jako kierowca 8 Ograniczam spotkania rodzinne i towarzyskie 9 Wykonujê mniej ni zamierzam 10 Mam mniej energii 11 Ograniczam wysi³ek fizyczny Ryc. 1. Ocena jakoœci ycia Fig. 1. The evaluation of the quality of life 1 Bardzo niezadowolona 2 Doœæ niezadowolona 3 Obojêtna 4 Zadowolona 5 Bardzo zadowolona Ryc. 2. Ogólne samopoczucie Fig. 2. General well-being 30
1 Nie odczuwam bólu 2 Niewielki ból 3 Umiarkowany ból 4 Silny ból 5 Bardzo silny ból 6 Ból jest nie do zniesienia Ryc. 3. Natê enie bólu szyi Fig. 3. The intensity of the pain in the neck 1 Zawsze 2 Bardzo czêsto 3 Czêsto 4 Co drugi dzieñ 5 Raz w tygodniu 6 Sporadycznie 7 Wcale Ryc. 4. Czêstotliwoœæ wystêpowania bólu szyi Fig. 4. The frequency of neck pain 31
Analizuj¹c Ryc. 7 mo na zauwa yæ zdecydowan¹ ró nicê w czêstotliwoœci wystêpowania os³abienia w koñczynach górnych przed i po serii masa y. Jak wynika z analizy Ryc. 8, przed przyst¹pieniem do terapii, bólowi okolicy szyjnej krêgos³upa osób badanych towarzyszy³o wiele objawów dodatkowych, tj. bóle g³owy, promieniowanie bólu do potylicy, barków 1 Nie odczuwam 2 Niewielkie napiêcie 3 Znaczne napiêcie z lekkim ograniczeniem ruchomoœci szyi 4 Sztywnoœæ ze znacznym ograniczeniem ruchomoœci szyi 5 Znaczna sztywnoœæ z du ym ograniczeniem ruchomoœci szyi 6 Bardzo du a sztywnoœæ z ca³kowitym ograniczeniem ruchomoœci szyi Ryc. 5. Natê enie sztywnoœci i ograniczenie ruchomoœci szyi Fig. 5. The degree of stiffness and reduced neck mobility 1 Zawsze 2 Bardzo czêsto 3 Czêsto 4 Co drugi dzieñ 5 Raz w tygodniu 6 Sporadycznie 7 Wcale Ryc. 6. Czêstotliwoœæ wystêpowania sztywnoœci i ograniczenia ruchomoœci szyi Fig. 6. The incidence of stiffness and reduced neck mobility 32
1 Zawsze 2 Bardzo czêsto 3 Czêsto 4 Co drugi dzieñ 5 Raz w tygodniu 6 Sporadycznie 7 Wcale Ryc. 7. Czêstotliwoœæ wystêpowania os³abienia w koñczynach górnych Fig. 7. The incidence of weakness of upper limbs 1 Ból g³owy 2 Promieniowanie bólu do potylicy 3 Promieniowanie bólu do barków 4 Promieniowanie bólu do okolicy miêdzy³opatkowej 5 Drêtwienie palców koñczyn górnych Ryc. 8. Wystêpowanie objawów towarzysz¹cych bólowi górnego odcinka krêgos³upa Fig. 8. The occurrence of concomitant ailments in cases of pain in the upper section of the spine i okolicy miêdzy³opatkowej. Po 2-tygodniowej terapii iloœæ odczuwanych objawów towarzysz¹cych uleg³a wyraÿnemu zmniejszeniu. Dyskusja Stan, w którym cz³owiek mo e prawid³owo funkcjonowaæ, jest stanem homeostazy strukturalnej organizmu. Charakteryzuje siê on zdolnoœci¹ do zacho- 33
wywania sta³oœci i kompleksowoœci uk³adu strukturalnego na ró nym poziomie, pocz¹wszy od molekularnego, poprzez komórkowy, tkankowy, do narz¹dowego [4]. Homeostaza ta utrzymywana jest miêdzy innymi poprzez równomierny, przestrzenny rozk³ad napiêcia spoczynkowego tkanek. Stan ten mo e byæ zaburzony poprzez zwiêkszony tonus grupy miêœni lub pojedynczego miêœnia wywo³any urazem, nadmiernym w stosunku do ich wydolnoœci obci¹ eniem, czy te ich d³ugotrwa³ym niedokrwieniem wynikaj¹cym z zaburzenia przep³ywu krwi w naczyniach têtniczych lub ylnych. Napiête nadmiernie miêœnie powoduj¹ bowiem ucisk na struktury z nimi s¹siaduj¹ce, tj. naczynia krwionoœne i nerwy obwodowe, co prowadzi do zaburzeñ ukrwienia na obwodzie, parestezji w postaci drêtwienia, mrowienia, k³ucia oraz zaburzeñ czucia w obszarach zaopatrywanych przez dane naczynie krwionoœne i nerwy obwodowe. Wzrost napiêcia danej grupy miêœni stopniowo narasta i drog¹ po³¹czeñ strukturalnych rozprzestrzenia siê na inne tkanki, powoduj¹c stopniowy wzrost ich naprê enia z jednoczesnym obni eniem ich wydolnoœci. Gdy proces ten przed³u a siê w czasie (miesi¹ce, lata), prowadzi on do chronicznej niewydolnoœci i dolegliwoœci bólowych w obrêbie narz¹du ruchu. Sytuacja ta jeszcze bardziej zwiêksza tonus spoczynkowy miêœni, co wzmaga ich przeci¹ enie, ból zatem roœnie, a wiêkszy ból, to wiêkszy obronny skurcz miêœnia. Powstaje zatem b³êdne ko³o. Doprowadza to do przykurczu pobudzonych grup miêœni, a jednoczeœnie os³abia grupy antagonistyczne. Zostaje w ten sposób zaburzona homeostaza przestrzenna organizmu. W takich sytuacjach najczêœciej podejmuje siê dzia³ania terapeutyczne maj¹ce na celu normalizacjê napiêcia miêœni szkieletowych, poprawê ich ukrwienia i wydolnoœci. Ma to równie miejsce w zmianach zwyrodnieniowych krêgos³upa. Jedn¹ z powszechniej stosowanych metod terapeutycznych w zespo³ach bólowych odcinka szyjnego krêgos³upa jest masa medyczny [5]. Jego zalet¹ jest dobra tolerancja ze strony pacjentów oraz wysoka skutecznoœæ terapeutyczna. Metoda ta mo e wydawaæ siê z pozoru czasoch³onna, ze wzglêdu na stosunkowo d³ugi czas pojedynczego zabiegu, lecz zastosowanie jej w praktyce przynosi korzyœci w postaci znacznego skrócenia czasu terapii (kilka zabiegów) w porównaniu z klasycznym masa em leczniczym. Ma to chocia by odzwierciedlenie w przeprowadzonych badaniach, w których stan pacjentów po 6 zabiegach uleg³ znacznej poprawie, a u 4 osób dolegliwoœci bólowe ust¹pi³y zupe³nie ju po 3 zabiegach, tak wiêc terapia u nich ograniczy³a siê do jednego tygodnia. Na tej podstawie mo na stwierdziæ, e czas terapii zosta³ ograniczony do po³owy w porównaniu z tradycyjn¹ metod¹ masa u leczniczego, gdzie zazwyczaj terapia sk³ada siê z 1-2 serii po 10 zabiegów. Masa leczniczy ogranicza siê do wykonywania zabiegów tylko w okolicy wystêpowania bólu, bez uwzglêdnienia ewentualnych zaburzeñ w tkankach strukturalnie i funkcjonalnie z ni¹ powi¹zanych. Natomiast metodyka masa u medycznego pozwala na bardzo indywidualne podejœcie do pacjenta i bardzo dok³adne dostosowanie terapii do zaistnia³ego stanu chorobowego [5,6,7]. Przy dobrej znajomoœci anatomii i umiejêtnoœci jej praktycznego zastosowania, masa medyczny w bardzo wielu przypadkach umo liwia znalezienie przyczyny dolegliwoœci, co znacznie zwiêksza szansê na skuteczne leczenie. Dzia³anie takie w zdecydowanej wiêkszoœci przypadków jest bardzo skuteczne, a jego efekty d³ugotrwa³e. Przeprowadzone badania wydaj¹ siê potwierdzaæ powy sze opinie i na ich podstawie mo na rekomendowaæ masa medyczny jako skuteczn¹ formê fizjoterapii w leczeniu dolegliwoœci bólowych zwi¹zanych ze zmianami zwyrodnieniowymi szyjnego odcinka krêgos³upa. Nale y równie podkreœliæ fakt, który wynika z praktyki terapeutycznej autorów pracy, e bardzo pomocnym dzia³aniem, szczególnie w przypadku silnej reakcji bólowej w obrêbie masowanych tkanek, jest stosowanie preparatów przeciwbólowych i przeciwzapalnych w formie elu lub maœci. Pozwala to na znaczne zredukowanie wra liwoœci uciskowej, co w konsekwencji daje mo liwoœæ wykonania zabiegu nie tylko na tkankach powierzchownych, ale równie g³êbiej po³o onych. Wnioski Na podstawie przeprowadzonych badañ mo na wyci¹gn¹æ nastêpuj¹ce wnioski: 1. Natê enie i czêstotliwoœæ wystêpowania bólu odcinka szyjnego krêgos³upa i dolegliwoœci im towarzysz¹cych zmniejszy³y siê w badanej grupie. 2. Po serii zabiegów masa u medycznego zaobserwowano poprawê samopoczucia pacjentów. Znacznej poprawie uleg³ stan psychofizyczny pacjentów, co wp³ynê³o znacz¹co na subiektywn¹ ocenê jakoœci ycia badanych osób. 3. Masa medyczny jest skuteczn¹ form¹ terapii u osób z dolegliwoœciami bólowymi odcinka szyjnego krêgos³upa wynikaj¹cymi ze zmian zwyrodnieniowych. Piœmiennictwo 1. Jasiak-Tyrkalska B, Fronczak B. Ocena wybranych metod postêpowania rehabilitacyjnego w zespole bólowym niestabilnoœci szyjnego odcinka krêgos³upa. Przegl¹d Lekarski 1998; 55: 516-519. 2. Kiwerski J, Krasuski M, Jagodziñski K. Patomechanika zespo³u szyjno-barkowego w przebiegu zmian zwyrodnieniowych krêgos³upa w odcinku szyjnym. Postêpy Rehabilitacji 1996; (suppl. 2): 161-165. 3. Kiwerski J. Schorzenia przeci¹ eniowo-zwyrodnieniowe krêgos³upa szyjnego. Postêpy Psychiatrii i Neurologii 1994; 3: 179-183. 4. Kassolik K. Masa medyczny w schorzeniach krêgos³upa. Polska Medycyna Rodzinna 2003; 2. 5. Kassolik K. Czym jest masa medyczny. Fizjoterapia 1998; 1-2: 63. 6. Kassolik K. Masa medyczny w leczeniu zespo³u bólowego dolnego odcinka krêgos³upa. Polska Medycyna Rodzinna 2000; 1: 55-57. 7. Kassolik K, Andrzejewski W, Sawicki Z. Kompleksowa ocena pacjenta w masa u medycznym. Fizjoterapia Polska 2003; 3: 281-286. 34