Natura 2000. Chodzi mi po głowie Eropejska sieć ekologiczna natura 2000 3 Dlaczego Natura? 4 Czym jest Natura 2000? 5 Co i jak chroni Natura 2000? 6 Sieć Natura 2000 w Polsce 8 Sieć Natura 2000 w Unii Europejskiej 9 Inwestowanie na obszarach Natura 2000 10 Natura 2000 a użytkowanie gruntów 12 Podsumowanie 13 storczyki 2
Eropejska sieć ekologiczna natura 2000 Zrównoważony rozwój i ochrona przyrody są obecnie niekwestionowaną koniecznością a zahamowanie spadku różnorodności biologicznej jest jednym z ważniejszych celów Strategii Zrównoważonego Rozwoju Unii Europejskiej. W celu skutecznej ochrony najważniejszych typów siedlisk oraz gatunków zwierząt i roślin powstała sieć obszarów Natura 2000. W Polsce inicjatywa ta jest obecna stosunkowo krótko, bo zaledwie od 2004 roku czyli od momentu przystąpienia naszego kraju do Unii Europejskiej, stąd też wiedza na temat sieci Natura 2000 wśród uczniów, nauczycieli i ogółu społeczeństwa jest niewielka. Jak dotąd powstało niewiele materiałów dydaktycznych a także publikacji skierowanych do nauczycieli i młodzieży na ten temat. Dotychczas, zarówno w programach nauczania, jak i w podręcznikach dla wszystkich poziomów edukacyjnych problematyka dotycząca Natury 2000 jest bardzo słabo reprezentowana. O ile inne tradycyjne formy ochrony przyrody w materiałach edukacyjnych dla uczniów i w pomocach dla nauczycieli są uwzględniane, to tematyka Natury 2000 jest ledwo sygnalizowana lub zupełnie nieobecna. Choć zagadnienia związane z bioróżnorodnością i ochroną przyrody kojarzą się przede wszystkim z biologią i geografią, uczniowie o Naturze 2000 mogą dowiadywać się także na innych przedmiotach. Pakiet skierowany jest zarówno do nauczycieli biologii, geografii jak i do nauczycieli wiedzy o społeczeństwie, etyki czy podstaw przedsiębiorczości. Uczniowie na przykładzie sieci Natura 2000 mogą omawiać inicjatywy i prawo międzynarodowe czy działanie organizacji pozarządowych, korzystać z prawa do informacji publicznej, analizować konflikty lokalne, sytuację gospodarczą, możliwości i ograniczenia związane z gospodarowaniem na obszarach chronionych czy realizować projekty obywatelskie. Rzekotka Przekazując Państwu pakiet edukacyjny liczymy, że pozwoli on lepiej wpłynąć na prośrodowiskowe postawy uczniów. Staraliśmy się, by przygotowywane materiały w pełni odzwierciedlały intencje autorów podstawy programowej, przekazywały aktualną wiedzę nt. Natury 2000, odnosiły się do najważniejszych problemów związanych z ochroną przyrody, ale przede wszystkim zachęcały młodzież do samodzielnego poszukiwania wiedzy i zainteresowania się przyrodą. 3
Dlaczego Natura? Jednym z ważniejszych celów strategicznych Unii Europejskiej jest wspólna ochrona zasobów naturalnych i różnorodności biologicznej na całym obszarze Wspólnoty. Przyroda nie zna granic, a całościowe podejście do ochrony środowiska wymaga działań podejmowanych na szczeblu międzynarodowym. Intensywny rozwój gospodarczy na terenie Unii Europejskiej powoduje, że wiele gatunków zwierząt i roślin zagrożonych jest wymarciem. Niebezpieczna jest zwłaszcza utrata siedlisk: w wyniku działalności człowieka, który rozbudowuje miasta, buduje drogi, reguluje rzeki, wyrąbuje lasy, dzikie zwierzęta tracą swój dom. Dla skutecznej ochrony gatunków konieczna jest ochrona siedlisk przyrodniczych, czyli całych ekosystemów, w których te gatunki żyją, z cała siecią ekologicznych zależności i powiązań. Troska o zachowanie różnorodności biologicznej jest jednym z podstawowych zadań określonych przez kraje Unii Europejskiej w przyjętej w 2000 roku Strategii Lizbońskiej i będącej jej uzupełnieniem, przyjętej w 2006 roku Odnowionej Strategii Zrównoważonego Rozwoju, których celem jest to, aby gospodarki państw członkowskich mogły rozwijać się w sposób gwarantujący zwiększanie dobrobytu i poprawę jakości życia przy zachowaniu sprawiedliwości między pokoleniami oraz uwzględnieniu potrzeby ochrony środowiska. Dla wszystkich powinno być jasne, że w XXI wieku rozwoju gospodarczego po prostu nie da się już dłużej prowadzić bez poszanowania środowiska naturalnego. Storczyk drobnokwiatowy 4
Czym jest Natura 2000? Natura 2000 to nazwa sieci obszarów chronionych, wdrażanej od 1992 roku we Wspólnocie Europejskiej. Tereny chronione w ramach Natury 2000 to miejsca, najliczniejszego występowania najbardziej zagrożonych wyginięciem na terenie Unii Europejskiej gatunków roślin i zwierząt oraz siedlisk (rozumianych jako obszar lądowy lub wodny, naturalny, półnaturalny lub antropogeniczny, wyodrębniony w oparciu o cechy geograficzne, abiotyczne i biotyczne). W skład Natury 2000 wchodzą dwa rodzaje obszarów: Obszary Specjalnej Ochrony (OSO), oznaczane też skrótem OSOP (obszary specjalnej ochrony ptaków), angielski skrót to SPA Specjalne Obszary Ochrony (SOO), oznaczane też skrótem SOOS (specjalne obszary ochrony siedlisk), angielski skrót to SAC Podstawą tworzenia obszarów OSO jest tzw. Dyrektywa Ptasia (czyli Dyrektywa 2009/147/ WE z 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikich ptaków), a obszarów SOO tzw. Dyrektywa Siedliskowa (czyli Dyrektywa 92/43/EWG z 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory). Dyrektywy te są wiążące dla wszystkich państw Unii Europejskiej, które muszą wprowadzić ich postanowienia do prawa krajowego. Polska zrobiła to w Ustawie o ochronie przyrody z dn. 16 kwietnia 2004 roku oraz rozporządzeniach Ministra Środowiska. Krokusy 5
Co i jak chroni Natura 2000? Natura 2000 jest podstawową formą obszarowej ochrony przyrody w Unii Europejskiej, pozwalającą skutecznie chronić ważne, z punktu widzenia całej Wspólnoty (a nie tylko poszczególnych krajów członkowskich), gatunki i siedliska. Dyrektywa Ptasia w załączniku nr 1 wymienia gatunki ptaków, które powinny być chronione. Dyrektywa nakazuje również ochronę ptaków wędrownych (nie wymienionych w załączniku nr 1) poprzez ochronę miejsc, w których ptaki te wyprowadzają lęgi, pierzą się, spędzają zimę, oraz gromadzą lub zatrzymują się podczas wiosennych i jesiennych wędrówek. Dyrektywa Siedliskowa wskazuje ważne w skali europejskiej gatunki roślin i zwierząt oraz typy siedlisk przyrodniczych, dla których państwa członkowskie zobowiązane są powołać obszary ich ochrony. Należy pamiętać, że w przypadku ochrony obszarowej w postaci obszaru Natura 2000 chronione są te gatunki i siedliska, które stanowią przedmiot ochrony obszaru i spełniają określone kryteria liczebnościowe. Samo występowanie gatunku lub siedliska w załączniku dyrektywy nie determinuje, iż gatunek lub siedlisko stanowi przedmiot ochrony danego obszaru Natura 2000. OSO powoływane są w celu ochrony najważniejszych ostoi zagrożonych ptaków, SOO w celu ochrony zagrożonych gatunków roślin, zwierząt (poza ptakami) oraz siedlisk. Oba typy obszarów w wielu miejscach pokrywają się ze sobą, co więcej pokrywają się często z już istniejącymi w Polsce parkami narodowymi, parkami krajobrazowymi, rezerwatami i innymi obszarowymi formami ochrony. Jednak koncepcja ochrony przyrody przez Naturę 2000 opiera się o inne zasady, niż obowiązujące w parkach narodowych czy krajobrazowych. W przeciwieństwie do parku narodowego czy rezerwatu - gdzie prawo zabrania prowadzenia działalności gospodarczej, osiedlania się, ograniczony jest ruch turystyczny - na obszarach Natura 2000 nie ma twardych ustawowo wprowadzonych ograniczeń. Celem tworzenia obszarów jest ochrona bioróżnorodności kontynentu i powstrzymanie wymierania gatunków za pomocą utrzymania korzystnego stanu ochrony gatunków i siedlisk (zwanego również właściwym stanem ochrony), dla ochrony których dany obszar powołano. Dzięcioł duży 6
W przypadku gatunków, korzystny stan ochrony w obszarze Natura 2000 określa sytuację, gdy: nie zmniejsza się liczebność lokalnej populacji gatunku, zasięg występowania lokalnej populacji gatunku nie zmniejsza się, istnieje dostatecznie duża powierzchnia siedlisk niezbędnych dla występowania gatunku. W przypadku siedlisk, korzystny status ochronny oznacza, że: naturalny zasięg lub powierzchnia nie zmniejsza się, zachowane są specyficzne struktury i funkcje ekologiczne, typowe dla siedliska gatunki mają korzystny status ochronny, przy czym wszystkie trzy warunki muszą być spełnione równocześnie. Skuteczna ochrona gatunków i siedlisk, czyli zachowanie ich korzystnego statnu ochrony wymaga często czynnej kompleksowej ochrony obszarów, a nie tylko zaniechania jakichś czynności, jak to ma miejsce np. w rezerwatach ścisłych. Czynna ochrona to stosowanie, w razie potrzeby, zabiegów ochronnych w celu zachowania siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk roślin, zwierząt (np. wykaszanie łąk, pasterstwo). Dla każdego obszaru Natura 2000 - oprócz Standardowego Formularza Danych zawierającego szczegółowy opis obszaru, przedmiot ochrony, zagrożenia, mapę - tworzy się plan ochrony lub plan zadań ochronnych, w którym szczegółowo określa się istniejące i potencjalne zagrożenia oraz sposoby ich eliminacji lub ograniczania. W planie ochrony znajduje się także opis warunków zachowania lub przywrócenia właściwego stanu ochrony siedlisk i gatunków, wykaz zadań ochronnych, z określeniem sposobu ich wykonywania, rodzaju, zakresu i lokalizacji, na okres stosowny do potrzeb a także zakresu monitoringu przyrodniczego tak, aby oceniać w razie potrzeby podejmować dodatkowe działania. Na dzień dzisiejszy, w ramach sieci Natura 2000 w Polsce 823 obszary SOO i 144 obszar OSO zajmuje łącznie ok. 20 % powierzchni lądowej kraju1 (dla porównania 23 parki narodowe istniejące w Polsce zajmują łącznie obszar 0,93% powierzchni kraju). To wartość porównywalna z innymi krajami europejskimi: w Słowenii obszary Natura 2000 zajmują ponad 35% powierzchni kraju, w Bułgarii ok. 34% powierzchni kraju, w Słowacji i Estonii ok. 28%. Najmniej Natury 2000 jest w Wielkiej Brytanii tylko 7%. Łącznie 17% powierzchni całej Unii Europejskiej jest objętych ochroną w ramach Natury 2000. Obszary te zajmują razem ponad 880 tys. km 2, czyli tyle, ile powierzchni mają razem wzięte całe kraje, takie jak np. Polska, Niemcy, Czechy, Słowacja i Austria! W celu zapewnienia ochrony siedlisk i gatunków związanych z ekosystemami morskimi obszary Natura 2000 są wyznaczane również na terytoriach mórz. W Polsce na terytorium Morza Bałtyckiego obszary Natura 2000 zajmują łącznie około 7 856 km 2. Udział obszarów Natura 2000 wyznaczonych w polskiej części Morza Bałtyckiego przewyższa średnią europejską. 7
Sieć Natura 2000 w Polsce W skład sieci Natura 2000 w Polsce wchodzić będą: 144 obszary specjalnej ochrony ptaków o powierzchni 55 719 km2, co stanowi około 15,8% powierzchni lądowej Polski, 823 specjalne obszary ochrony siedlisk o powierzchni 37 919,6 km2, co stanowi około 11% powierzchni lądowej Polski. Stanowi to łącznie 961 obszarów Natura 2000 (6 obszarów stanowi obszary wspólne z uwagi na całkowite pokrywanie się powierzchni) o łącznej powierzchni 61 506,6 km2, co stanowi ok. 20% powierzchni Polski. Obszary specjalnej ochrony ptaków i proponowane specjalne obszary ochrony siedlisk pokrywają się ze sobą w ponad 25%. Obszary o znaczeniu dla Wspólnoty (OZW) i obszary proponowane o znaczeniu dla Wspólnoty (pozw) Obszary specjalnej ochrony (OSO) Sieć Natura 2000 w Polsce (OSO, SOO i proponowane SOO) na dzień 28 października 2009 r. 8
Sieć Natura 2000 w Unii Europejskiej Do sieci obszarów Natura 2000 w 11 regionach biogeograficznych Unii Europejskiej zgłoszono 24 916 obszarów obejmujących 879 987 km 2, które mniej więcej stanowią równowartość terytorium Polski i Hiszpanii. Sieć Natura 2000 obejmuje około 17% lądowej powierzchni Unii Europejskiej. Obszary specjalnej ochrony ptaków zajmują około 11% lądowej powierzchni UE, a specjalne obszary ochrony siedlisk około 13,3 %. Burza na Warmii Najmniejszy udział obszarów Natura 2000 w stosunku do powierzchni lądowej kraju mają: Wielka Brytania (7,1%), Dania (8,9%), Łotwa (11,0%) i Irlandia (11,1%). Natomiast największy mają: Słowenia (35,5%), Bułgaria (34,0%), Słowacja (28,9%), Hiszpania (27,8%). 9
Inwestowanie na obszarach Natura 2000 Unia Europejska dba, aby gospodarki krajów członkowskich rozwijały się jak najlepiej i niedorzecznością byłoby sądzić, że na obszarze ponad 1/6 terytorium UE niemożliwy jest rozwój gospodarczy, inwestycje w przemysł, budowa dróg. Obiegowa opinia głosząca, że na obszarach Natura 2000 nie są możliwe inwestycje budowlane czy infrastrukturalne, jest całkowicie nieprawdziwa. Podczas prac nad wyznaczeniem w Polsce kompletnej listy obszarów Natura 2000 zdarzały się nawet protesty lokalnych samorządów, którzy nie chcieli u siebie takiej formy ochrony przyrody, a przecież daje ona niezwykłe możliwości rozwoju regionu, zarówno zrównoważonego rozwoju infrastrukturalnego, jak i korzyści dla rozwoju turystyki, tworzenia zielonych miejsc pracy, dopłat do czynnej ochrony przyrody i tworzenia produktów lokalnych. W odróżnieniu od rezerwatowych form ochrony przyrody, w obszarach Natura 2000 nie ma twardych zakazów. Można stosować różne formy użytkowania, a samo istnienie obszaru Natura 2000 daje możliwość rozwoju i promocji. Na obszarach Natura 2000 można prowadzić działalność gospodarczą, rolną, lokować inwestycje takie jak fabryki czy drogi, pod warunkiem, że nie będą znacząco negatywnie oddziaływały na przedmiot ochrony danego obszaru (czyli gatunki i siedliska, dla których ochrony obszar powołano). Przedwiośnie Jednak w sytuacji, gdy przedsięwzięcie jest szkodliwe, ale jest uzasadnione nadrzędnym, trwałym interesem społecznym (np. bezpieczeństwem publicznym) i jednocześnie brak jest możliwości alternatywnych metod osiągnięcia celu przedsięwzięcia (np. budowy drogi po innej trasie), to możliwa jest jego realizacja pod warunkiem poinformowania Komisji Europejskiej (w przypadku, gdy na obszarze występują siedliska lub gatunki tzw. priorytetowe, należy uzyskać zgodę Komisji Europejskiej, a nie tylko ją poinformować) i wykonania kompensacji przyrodniczych. Kompensacja nie jest metodą na zrealizowanie przedsięwzięcia na obszarach chronionych, ma natomiast na celu przywrócenie równowagi przyrodniczej na danym terenie i wyrównanie szkód dokonanych w środowisku. 10
Kompensacja przyrodnicza zawsze powinna być poprzedzona dokładną analizą wszystkich możliwych wariantów wykonania przedsięwzięcia i wybraniem spośród nich rozwiązania najbardziej korzystnego dla środowiska, a także określeniem działań minimalizujących negatywny wpływ przedsięwzięcia na środowisko. Kompensację można przeprowadzić np. poprzez objęcie ochroną innego terenu, na którym występują te same siedliska lub gatunki, odtworzenie zniszczonych siedlisk, tworzenie nowych siedlisk w nowych miejscach, powiększenie zasięgu siedlisk istniejących, polepszanie stanu innych siedlisk. W Polsce największy udział w powierzchni obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSO) zajmują tereny leśne 52% oraz tereny rolnicze 32% (w tym grunty rolne 18% oraz łąki i pastwiska 14%). Największy udział powierzchni specjalnych obszarów ochrony siedlisk (SOO) przypada na tereny leśne 58%, a także tereny rolnicze 25% (w tym: łąki i pastwiska 14% oraz grunty rolne 11%). Aby rozstrzygnąć, czy dane przedsięwzięcie może być realizowane, należy przeprowadzić procedurę oddziaływania na środowisko, opisaną w art. 6 Dyrektywy Siedliskowej. Nie ma przy tym znaczenia, gdzie fizycznie realizowana jest inwestycja może to być nawet poza granicami obszaru chronionego. Liczy się jednak wpływ, jaki będzie ona miała na gatunki i siedliska chronione w obrębie OSO lub SOO. Tak więc na przykład chcąc zbudować zaporę na rzece, należy zbadać, w jaki sposób wpłynie ona na warunki bytowania chronionych ptaków i ryb nawet kilkaset kilometrów w dół biegu rzeki, jeżeli to właśnie tam są obszary chronione. 11
Natura 2000 a użytkowanie gruntów Wyznaczanie obszarów Wyznaczanie obszarów Natura 2000 spotyka się czasem z protestami (na przykład samorządów lokalnych) czy nawet naciskami politycznymi. Jednak przesłanki do tego, czy dany obszar jest, czy nie jest OSO albo SOO, zgodnie z przepisami, mogą być wyłącznie merytoryczne. Wyznaczanie obszarów odbywa się w oparciu o najlepszą istniejącą wiedzę o występowaniu i liczebności zagrożonych gatunków i siedlisk. Uwarunkowania ekonomiczne lub społeczne nie mogą być argumentem uniemożliwiającym objęcie danego terenu ochroną jako obszar Natura 2000. Szczegółowe kryteria mają charakter naukowy, ekspercki i dotyczą bardzo wielu różnych aspektów m.in. reprezentatywności siedliska, jego względnej powierzchni, stanu zachowania struktury i funkcji, poziomu występowania na danym terenie danego gatunku w stosunku do liczebności całej populacji biogeograficznej itp. itd. Dodatkowo, obszary chronione projektowane są jako sieć, w taki sposób, żeby podtrzymywać łącznie przynajmniej 20-30% populacji gatunku lub obszaru występowania siedliska w Polsce. Pieniński Park Narodowy Obszary ptasie wyznacza Minister Środowiska, a listę tych obszarów przekazuje Komisji Europejskiej. W przypadku obszarów siedliskowych proces ten jest bardziej skomplikowany. Listę obszarów ustala Rada Ministrów i jako propozycję, kieruje do Komisji Europejskiej. Tam propozycja weryfikowana jest pod kątem zapewnienia odpowiedniej spójności sieci w skali całej Unii Europejskiej i zatwierdzana przez panel ekspertów powoływanych przez Komisję Europejską. Dopiero po weryfikacji obszarów i uznaniu ich za Obszary o Znaczeniu dla Wspólnoty są formalnie obejmowane ochroną. Przekazana przez Polskę etapowo w latach 2004-2006 lista obszarów chronionych została oceniona przez ekspertów Komisji jako niepełna gdyż występujące w Polsce siedliska i gatunki, które powinny znaleźć się w sieci obszarów Natura 2000, nie zostały objęte ochroną, lub ich reprezentacja w sieci była zbyt mała w stosunku do zasobów przyrodniczych w Polsce (według tamtej procedury Polska wyznaczyła OSO na 7%, a SOO jedynie na 4% powierzchni kraju, czyli znacznie mniej niż unijna średnia). Polski rząd otrzymał od Komisji ostrzeżenie. Następnie wobec braku działań wszczęto procedurę naruszeniową przeciwko Polsce, a w grudniu 2007 r. Komisja wniosła do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości skargę o niewystarczające wyznaczenie obszarów chronionych (OSO) przez Polskę. W latach 2006-2007 przeprowadzono w całym kraju inwentaryzację przyrodniczą. Wyniki zostały potem zweryfikowane przez Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie. Obecnie zaproponowana lista obszarów chronionych, obejmująca 20% powierzchni kraju, powinna zakończyć spór z Komisją Europejską i umożliwić zrównoważony rozwój tych terenów. 12
Podsumowanie Natura 2000 to wyjątkowa forma ochrony przyrody. Wyjątkowa, bo skuteczna ochrona walorów tej europejskiej sieci obszarów chronionych stanowi niezbędny warunek zachowania dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego całej Unii Europejskiej, przesądzającego o utrzymaniu wysokiej jakości życia wszystkich obywateli UE. Procedury towarzyszące inwestycjom planowanym na obszarach Natura 2000 i w ich otoczeniu mają gwarantować, że walory przyrodnicze tych obszarów nie zostaną zniszczone. Procedury te jednak nie eliminują rozwoju gospodarczego jako takiego, eliminują jedynie rozwój daleki od zrównoważonego użytkowania zasobów naturalnych. Gospodarowanie przyjazne środowisku rolne, leśne, rybackie, turystyczne itp. jest nieodłącznie wpisane w ideę Natura 2000. Dlatego też istnieje cały wachlarz możliwości dofinansowania ze środków wspólnotowych zarówno bezpośredniej ochrony tych terenów, jak i działalności wspierającej zachowanie tych walorów lub bazujących na ich trwałym (zrównoważonym) użytkowaniu. Natura 2000 staje się swego rodzaju marką informującą, że lokalna społeczność jest w posiadaniu ogromnego kapitału, który odpowiednio wykorzystany przyniesie korzyści tym i następnym pokoleniom. Natura 2000 powinna więc dodawać skrzydeł samorządom i społecznościom lokalnym. Ograniczenia z nią związane są bowiem bardzo przesadzone, a korzyści w większości jeszcze nieoszacowane, a w najlepszym przypadku niedoceniane. A przecież, jak pokazują liczne przykłady z kraju i z zagranicy lokalny rozwój można budować na walorach przyrodniczych obszaru, z korzyścią dla ludzi i środowiska, w którym żyją. Dziewicza rzeka Opracowanie: Ośrodek Działań Ekologicznych Źródła Konsultacje merytoryczne: Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Departament Obszarów Natura 2000 13