15. WPROWADZENIE DO STRATEGICZNEJ ANALIZY GMINY W wyniku przemian ustrojowych jakie dokonują się w Polsce od 1989 r. gminy przeobraziły się z podmiotu wykonującego dyrektywy odgórne (co miało miejsce w ramach gospodarki centralnie sterowanej) w podmiot gospodarczy, uwzględniający wymogi rynku i poszukujący odpowiedzi na pytanie: - jak działać, aby dostarczyć satysfakcji społeczności lokalnej w zaspokajaniu jej potrzeb, a jednocześnie być konkurencyjnym i zapewnić rozwój gminy? Gmina zatem jako podmiot gospodarczy działający w warunkach gospodarki, ma osobowość prawną, funkcjonuje w powiązaniu z otoczeniem zewnętrznym, dysponuje określonymi zasobami: ludzkimi, materialnymi, finansowymi oraz niematerialnymi, prowadzi działania na rzecz zaspokajania potrzeb społeczności lokalnej, jednocześnie podlegając kontroli społecznej. Gmina jako podmiot gospodarczy jest utożsamiana z urzędem gminy, jednostkami organizacyjnymi gminy i innymi placówkami realizującymi jej zadania zgodnie z ustawą o samorządzie terytorialnym. Jako podmiot gospodarczy działa w określonym otoczeniu: wewnętrznym i zewnętrznym. Na otoczenie wewnętrzne składają się przede wszystkim zasoby, którymi dysponuje gmina jako podmiot gospodarczy, tj. zasoby: ludzkie (na które składają się przedstawiciele władzy lokalnej, pracownicy samorządowi), materialne (majątek komunalny), finansowe. Otoczenie to decyduje o mocnych i słabych stronach gminy jako podmiotu gospodarczego. W ramach otoczenia zewnętrznego określanego również społecznoekonomicznym lub środowiskiem gminy i definiowanego jako całokształt zjawisk, procesów i instytucji określających możliwości jej funkcjonowania, a także kształtowania procesów rozwojowych- wyróżnia się otoczenia: 41
ekonomiczne, społeczno-demograficzne, kulturowe, polityczno-prawne, środowiskowe, technologiczne. Otoczenie to tworzy określone uwarunkowania i okoliczności w postaci zestawu szans i zagrożeń dla funkcjonowania gminy. W otoczeniu zewnętrznym gminy jako podmiotu gospodarczego wyróżnia się także otoczenie konkurencyjne lub kooperacyjne gminy. Składają się na nie gminy sąsiednie. Z otoczeniem tym dana gmina definiowana jako podmiot gospodarczy- może prowadzić wspólne przedsięwzięcia inwestycyjne dotyczące np. infrastruktury technicznej, ochrony środowiska przyrodniczego, obiektów turystyczno-wypoczynkowych, sportowych oraz współpracować przy realizacji określonego zadania zgodnie z ustawą o samorządzie terytorialnym (np. dostawa wody i energii). Ponadto otoczenie to jest najczęściej otoczeniem konkurencyjnym gminy. Gminy konkurują o fundusze nabywcze ludności, o przyciągnięcie nowego kapitału itp. OTOCZENIE ZEWNĘTRZNE ekonomiczne społeczno demograficzne Otoczenie rynkowe popyt OTOCZENIE WEWNĘTRZNE zasoby zasoby ludzkie finansowe techno- potrzeby konkurencja kultulogiczne zasoby zasoby 42
rowe materialne niematerialne podaż polityczno-prawne środowiskowe Rys. 1. Otoczenie gminy Użytecznym narzędziem badania ogólnej sytuacji gminy jest analiza SWOT. Jest to jednocześnie kompleksowa metoda planowania strategicznego, pozwalająca managementowi gminy odpowiedzieć na pytanie: gdzie jesteśmy. Jej nazwa pochodzi od pierwszych liter słów angielskich: strenghts (mocne strony gminy), weaknesses (słabe strony gminy), opportunities (szanse występujące w otoczeniu), threats (zagrożenia występujące w otoczeniu). Mocną stroną (atutem) gminy są jej właściwości (wynikające z zasobów otoczenia wewnętrznego), które pozwalają jej realizować określone cele oraz są źródłem dodatkowych korzyści lub oszczędności w wydatkowaniu środków niezbędnych do realizacji założonych celów. Słabości są przeciwieństwem atutów i wynikają również z uwarunkowań otoczenia wewnętrznego. Szanse (możliwości) i zagrożenia są odnoszone do czynników otoczenia zewnętrznego gminy i zostały wcześniej szczegółowo omówione. Podkreślić należy, że analiza SWOT nie jest metodą ujętą w ścisłe procedury postępowania. Mobilizuje ona do myślenia strategicznego, a trafność wnioskowania w większym stopniu zależy często bardziej od intuicji analityka niż od precyzyjnych obliczeń. Dodać należy również to, że analizę mocnych i słabych stron (S,W) gminy można wartościować przy zastosowaniu określonego zestawu kryteriów i skali ocen. Oceny te przedstawione w formie wykresu wyznaczają tzw. profil semantyczny atutów i słabości. 43
15.1. Identyfikacja mocnych i słabych stron gminy SŁOPNICE Mocne i słabe strony gminy zgrupowane zostały w 5 ciu obszarach tj.: środowisko naturalne, ludność zasoby pracy, zasoby materialne, gospodarka na terenie gminy i jej infrastruktura, infrastruktura społeczna i techniczna zasoby, usługi dla mieszkańców oraz system zarządzania gminą. W poszczególnych obszarach zostały ocenione komponenty zasobów tworzące dany obszar. Obszar pierwszy środowisko naturalne 1. Surowce naturalne o zastosowaniu przemysłowym (brak, poszukiwania). 2. Tereny rolne i leśne; - brak, - zdewastowane, - niewielkie, - mała powierzchnia, - duża powierzchnia. 3. Tereny z walorami turystycznymi. 4. Stan środowiska naturalnego; - zdewastowane, - częściowo zdewastowane, - duży stopień zniszczenia, - częściowo rekultywowane, - stan dobry. 5. Inwestycje na rzecz ochrony środowiska; - brak, - brak z szansami uruchomienia, 44
- niewielkie, - duże, ale niewystarczające, - wystarczające. Obszar drugi ludność, zasoby pracy, zasoby materialne 1. Udział ludności w wieku produkcyjnym w ogólnej liczbie ludności; - korzystny, - zrównoważony, - niekorzystny, - bardzo niekorzystny. 2. Poziom wykształcenia; - dominująca ludność z niskimi kwalifikacjami lub bez, - duży odsetek ludności z wyższym wykształceniem. 3. Poziom bezrobocia. 4. Warunki mieszkaniowe ludności. 5. Poziom zamożności ludności (przeciętny). 6. Udział zatrudnionych w sektorze usług; - niski, poniżej 15%, - średni (25% - 0%), - wysoki. 7. Ocena stanu kultury pracy. Obszar trzeci gospodarka na terenie gminy i jej infrastruktura 1. Struktura gospodarki na terenie gminy; - dominująca przemysłu, - struktura zrównoważona, - dominacja usług. 2. Struktura sektora usług; - dominacja handlu detalicznego i usług konsumpcyjnych, 45
- duży udział usług pośrednictwa i doradztwa finansowego, bankowego, informatycznych, turystycznych. 3. Udział sektora małych i średnich firm na terenie gminy (w tym prywatnych). 4. Sytuacja ekonomiczno-finansowa firm sektora usługowego. 5. Tempo prywatyzacji/przekształceń własnościowych w sferze gospodarki komunalnej (lokalnej). 6. Tempo procesów restrukturyzacji w sferze gospodarki ponadregionalnej. 7. Zaangażowanie kapitału spoza granicy gminy w sferze gospodarki ponadregionalnej; - brak, - niskie, - przeciętne, - duże. Obszar czwarty infrastruktura społeczna i techniczna zasoby, usługi dla mieszkańców 1. Stan i zasoby sieci handlowej. 2. Stan, zasoby, struktura sieci usług konsumpcyjnych. 3. Stan, struktura, zasoby szkół i placówek. 4. Poziom kadr nauczycielskich; - niski, duży udział nauczycieli z niskimi kwalifikacjami, - przeciętny, - wysoki, duży udział nauczycieli z wyższym wykształceniem. 5. Ilość szpitali i przychodni lekarskich; - niewystarczający, - przeciętna jak w regionie, - wyższe wskaźniki niż w regionie. 6. Ilość placówek w regionie. 7. Transport kolejowy; - słaba dostępność, 46
- dobra dostępność. 8. Transport autobusowy, połączenia komunikacyjne; - słaba dostępność, połączenia rzadkie, - dobra dostępność. 9. Sieć komuniakcyjna; - zły stan, brak nowoczesnych central, - stan dobry (nowoczesna centrala, połączenia międzynarodowe). 10.Uzbrojenie terenu; - mały odsetek terenów uzbrojonych, - duży odsetek terenów uzbrojonych. Obszar piąty system zarządzania gminą 1. Poziom kompetencji / kwalifikacji kadr kierowniczych urzędu gminnego. 2. Poziom innowacyjności władz lokalnych; - niski, mała liczba inicjatyw, projektów rozwojowych, - wysoki, wspieranie rozwoju przedsiębiorczości. 3. Stan budżetu gminy; - zły (niski poziom dochodów na 1 mieszkańca, niski poziom dochodów własnych), - dobry, duża nadwyżka budżetowa. 4. Współpraca zarządu gminy z Radą Gminy. 5. Współpraca zarządu gminy z gminami sąsiednimi; - brak, konflikty, - dobrze rozwinięta, wspólne przedsięwzięcia, udział w związkach ponadgminnych. 6. Stan i struktura własności komunalnej w sferze gospodarki lokalnej. 7. Tempo prywatyzacji przedsiębiorstw usług komunalnych. 8. Marketing (promocja) gminy; 47
- niski poziom, brak komórki promocji w urzędzie, informatora gminnego, udziału w imprezach promocyjnych, - wysoki poziom. 9. Poziom zagospodarowania przestrzennego; - brak, zdezaktualizowane, - w toku opracowania, - opracowane, bieżąco aktualizowane. 10.Plan (strategia) rozwoju gminy. Wyszczególnione powyżej komponenty w poszczególnych obszarach zasobów poddano ocenie jakościowej stosując następującą skalę punktową: a) komponent będący bardzo słabą stroną (-2 punkty), b) komponent będący słabą stroną ( -1 punkt), c) komponent w ogóle nie występujący ( 0 punktów), d) komponent będący mocną stroną (+ 1 punkt), e) komponent będący bardzo mocną stroną (+2 punkty). Zbiorcze zestawienie mocnych i słabych stron przedstawione zostało w tabeli 10. Mocne i słabe strony gminy w punktach Tabela 10 Lp. Komponenty układu regionalnego w Wycena łączna Różnica poszczególnych obszarach -2-1 0 +1 +2 (+,-) 1. Środowisko naturalne 4 x 4 x 8 +8 2. Ludność zasoby pracy, zasoby 2 x x x 2 0 materialne 3. Gospodarka na terenie gminy, jej 1 x 3 x x -2 infrastruktura 4. Infrastruktura społeczna i technicznazasoby, 2 x 3 2 3 +4 usługi dla mieszkańców 5. System zarządzania gminą 4 x 1 x 4 0 RAZEM -26 x x +2 +34 +10 48
Na podstawie danych zawartych w tabeli 10 przedstawiony został profil semantyczny mocnych i słabych stron gminy SŁOPNICE (rys. 2). Dane zawarte w tabeli 10 profil semantyczny mocnych i słabych stron gminy SŁOPNICE wskazują iż przeważają mocne strony (+10 pkt), przy czym najmocniejszą stroną jest obszar pierwszy środowisko naturalne oraz obszar czwarty infrastruktura społeczna i techniczna, zasoby, usługi dla mieszkańców. Punkty 10 5 Środowisko Ludność Gospodarka Infrastruktura System Naturalne w regionie społeczna zarządzania -5 gminą -10 Rys.2. Profil semantyczny mocnych i słabych stron gminy SŁOPNICE 15.2. Identyfikacja szans i zagrożeń w otoczeniu gminy SŁOPNICE 49
Szanse i zagrożenia występujące w otoczeniu gminy przedstawione zostały dla potrzeb analizy w 6-ciu obszarach wraz z elementami. Obszar pierwszy otoczenie rynkowe 1. Popyt na produkty przemysłowe wytwarzane przez firmy lokalne ze strony stałych mieszkańców. 2. Popyt na usługi firm lokalnych ze strony stałych mieszkańców. 3. Popyt na usługi specjalistyczne (np. bankowe, pośrednictwa w handlu nieruchomościami, ubezpieczeń). 4. Zapotrzebowanie stałych mieszkańców na usługi ochrony zdrowia. 5. Zapotrzebowanie stałych mieszkańców na usługi kulturalne. 6. Zapotrzebowanie stałych mieszkańców na mieszkania komunalne. Obszar drugi otoczenie demograficzne, kulturowe, społecznoekonomiczne (związane z czynnikami popytu) 1. Struktura ludności wg wieku (przewaga ludności w wieku poprodukcyjnym, struktura zrównoważona, przewaga ludności w wieku produkcyjnym i przedprodukcyjnym). 2. Struktura ludności według płci (znaczna przewaga kobiet, struktura zrównoważona). 3. Struktura dochodowa gospodarstw domowych. 4. Struktura społeczno-zawodowa gospodarstw domowych. Obszar trzeci otoczenie konkurencyjne gminy 1. Struktura demograficzna ludności gmin sąsiednich (dysharmonijna, zrównoważona). 2. Struktura gospodarcza gmin sąsiednich (podobna jak w badanej gminie, komplementarna). 3. Infrastruktura społeczna gmin sąsiednich. 4. Stopa bezrobocia w gminach sąsiednich. 50
Obszar czwarty otoczenie regionalne i polityczno-gospodarcze 1. Stopa wzrostu gospodarczego w skali kraju. 2. Stopa inflacji. 3. Poziom cen w regionie. 4. Polityka podatkowa rządu wobec podmiotów gospodarczych (fiskalizm, stymulowanie przedsiębiorczości). 5. Polityka podatkowa wobec ludności (fiskalizm, stymulowanie rozwiązania problemów we własnym zakresie, ulgi celowe). 6. Stopa procentowa w bankach. 7. Polityka prywatyzacyjna rządu. 8. Polityka zwalczania bezrobocia (przewaga instrumentów aktywnej walki z bezrobociem, przewaga instrumentów socjalnych). 9. Polityka pozyskiwania napływu kapitału zagranicznego. 10.Polityka rządu wobec samorządu terytorialnego. 11.Polityka handlu zagranicznego. Obszar piąty otoczenie społeczne 1. Postawy mieszkańców gminy wobec konieczności restrukturyzacji gospodarki zlokalizowanej w gminie (dominacja postaw negatywnych, duży udział postaw pozytywnych). 2. Działalność ruchów społecznych na terenie gminy (konsumentów, ekologów etc.). Obszar szósty otoczenie technologiczne 1. Otoczenie technologiczne w sektorach przemysłowych wysokiej techniki (sfera informatyki, komunikacji). 2. Innowacje technologiczne w przemysłach / sektorach tradycyjnych. 3. Przepisy w zakresie ochrony patentowej, obrotu technologiami, licencji. 4. Innowacje w sferze organizacji i zarządzania gminą. 51
W ocenie szans i zagrożeń gminy zastosowano identyczną skalę punktową jak w przypadku mocnych i słabych stron, a w tabeli 11 zestawiono syntetyczne wyniki oceny. Ponadto w ocenie szans i zagrożeń wykorzystano dane statystyki masowej Głównego Urzędu Statystycznego. Syntetyczne wyniki oceny szans i zagrożeń gminy SŁOPNICE Lp. Otoczenie i jego elementy Wycena łączna -2-1 0 +1 +2 Tabela 11 Różnica (+,-) 1. Otoczenie rynkowe x x 7 x 1 +2 2. Otoczenie demograficzne, kulturowe i społecznoekonomiczne 1 x x x 3 +4 3. Otoczenie konkurencyjne 1 1 1 x 2 +1 4. Otoczenie regionalne i polityczno-gospodarcze 5 x 2 x 4-2 5. Otoczenie społeczne x x 1 x 1 +2 6. Otoczenie technologiczne x x 1 x 1 +2 RAZEM -14-1 x x +24 +9 Syntetyczne wyniki oceny szans i zagrożeń gminy SŁOPNICE tabela 11 wskazuje, że w otoczeniu gminy przeważają nieznacznie szanse (+9 pkt). Przewaga szans nad zagrożeniami jest szczególnie widoczna w obszarze drugim tj. otoczeniu demograficznym, kulturowym i społeczno-ekonomicznym. W gminie SŁOPNICE ocena kombinacji mocnych i słabych stron oraz szans i zagrożeń pozwala na określenie sytuacji strategicznej i wybór odpowiedniej strategii tabela 12. 52
Sytuacje strategiczne i wybór strategii Tabela 12 Strategia GDY: 1. Maxi maxi (strategia ekspansywna, rozwojowa, inwestowanie, przeważają mocne strony, a w otoczeniu przeważają szanse ofensywna), maksymalne wykorzystanie mocnych stron i sprzyjającego otoczenia 2. Mini maxi przeważają słabe strony, (strategia współpracy z silniejszymi, alianse strategiczne, a w otoczeniu przeważają szanse maksymalne wykorzystanie szans przy słabościach) 3. Maxi mini (strategia o charakterze ofensywnym, dominująca w relacji do konkurentów, maksymalne wykorzystanie mocnych stron przy zagrożeniu) 4. Mini mini (defensywna, pesymistyczna, ewentualne starania o przetrwanie) przeważają mocne strony, a w otoczeniu przeważają zagrożenia gdy przeważają słabe strony, a w otoczeniu przeważają zagrożenia W rozpatrywanej jednostce administracyjnej może występować strategia typu Maxi-maxi, co oznacza iż powinno się maksymalnie wykorzystywać atuty oraz szanse wypływające z otoczenia. W praktyce sprowadzałoby się to do stosowania ofensywnej taktyki, wykorzystywanie przedsiębiorczości, aktywności mieszkańców, lobbing, podejmowanie wyzwań i śmiałe decyzje oraz public relations. 16. MOCNE I SŁABE STRONY ORAZ SZANSE I ZAGROŻENIA AGROBIZNESU W MAŁOPOLSCE Wobec perspektywy integracji z Unią Europejską do mocnych i słabych stron oraz szans i zagrożeń można zaliczyć: Mocne strony: korzystne położenie geograficzne, duże zasoby siły roboczej, 53
bogactwo kulturowo-historyczne i utożsamianie się z regionem, dobre warunki ekologiczne, znaczne zasoby naturalne, istniejący potencjał przetwórstwa spożywczego, rozwinięta sieć szkolnictwa i zaplecza naukowo-techniczne, występująca integracja na rzecz rozwoju regionu, duży rynek konsumenta, względnie duże zasoby mieszkaniowe w obszarach wiejskich. Słabe strony: przeludnienie wsi i bezrobocie, niekorzystna struktura agrarna, brak form integracji w rolnictwie (producenci, grupy producenckie i grupy marketingowe, spółdzielnie, rynki hurtowe, giełdy, zakłady przetwórcze, sieć sklepów itp.), niski stopień wykształcenia ludności wiejskiej, brak instytucji poręczyciela kredytów umożliwiającej uzyskanie środków finansowych na inwestowanie w produkcję i rozwój przedsiębiorczości pozarolniczej na wsi, niska kreatywność mieszkańców wsi w podejmowaniu działalności gospodarczej, niedorozwój sektora usług w otoczeniu rolnictwa, niski stopień przetwórstwa płodów rolnych, niska świadomość ekologiczna, niski poziom wykorzystania czynników postępu biologicznego, 54
relatywnie niekorzystny wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Szanse: rozwój przedsiębiorczości rolniczej i pozarolniczej, rozwój rynków hurtowych, rozwój turystyki i innych form wypoczynku, poprawa infrastruktury technicznej obszarów wiejskich, stworzenie dostępu do korzystnych kredytów poprzez stworzenie systemu gwarancji, podejmowanie alternatywnych przedsięwzięć w gospodarstwach rolniczych, produkcja żywności wysokiej jakości, podniesienie i dostosowanie poziomu kształcenia oraz jakości doradztwa rolniczego do potrzeb regionu, stworzenie systemu kształcenia ustawicznego rolników i mieszkańców wsi, stworzenie systemu promocji regionu, budowa autostrad. Zagrożenia: brak kapitału inwestycyjnego, brak instrumentów realizacyjnych polityki regionalnej, niedostosowanie systemu prawnego do przemian zachodzących na wsi i w rolnictwie Małopolski, konkurencyjność produktów rolniczych importowanych z krajów UE, zbyt wolne tempo przemian w strukturze agrarnej, brak wsparcia działań przystosowawczych do integracji z UE, brak postępu w zakresie pozytywnego sposobu myślenia rolników i mieszkańców wsi oraz w zmianie ich postaw, 55
opóźnienie w budowie sieci autostrad. 56