PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXVIII Puławy 1984 PRÓBA WYKORZYSTANIA TRZMIELI (BOMBUS LATR.) I MIESIARKI LUCERNÓWKI (MEGACHILE ROTUNDATAF.) DO ZAPYLANIA MATERIAŁU HODOWLANEGO OGÓRKÓW Andrzej Ru s z k o we k i i Mieczysław Biliński Oddział Pszczelnictwa ISK WPROWADZENIE Ogórek - Cucumis sativus L., jest rośliną wybitnie obcopylną. Dla uzyskania nasion ogórka konieczny jest więc oblot jego kwiatów przez owady zapylające. Plony owoców są zwykle 2-5-krotnie wyższe li roślin oblatywanych przez owady pszczołowate, niż u roślin izolowanych (A l e x 1957 - cyt. F r e e 1970), chociaż u wielu odmian, zwłaszcza szklarniowych, owoce wytwarzają się także i bez zapłodnienia (partenokarpicznie). Ustalone odmiany ogórków są roślinami jednopiennymi i rozdzielnopłciowymi. Wyhodowano także odmiany o kwiatach wyłącznie żeńskich (np. Iwa - polska odmiana szklarniowa), u których wytwarzanie kwiatów męskich indukuje się opryskując część roślin np. gibereliną lub roztworem azotanu srebra. Są również ogórki o kwiatach obupłciowych. Kwiaty żeńskie wydzielają znacznie mniej nektaru (K a m l e r i T r o n i c k o v a 1982), wszystkie więc odmiany o przewadze kwiatów żeńskich lub linie żeńskie (mateczne) do produkcji nasion mieszańcowych Fi są mniej atrakcyjne dla owadów. Dlatego też zapylaniu ich 'poświęca się większą uwagę. Zaleca się m. in., aby stosunek kwiatów żeńskich do męskich wynosił 2:1 (C o n n o r i in. 1974), a najwyżej 4:1 (N i e wk r y t a 1953, S t e p h e n 1969 - cyt. K a m l e r i T r o n i c- k o v a 1982). W takiej proporcji wysiewa się komponenty (linie) mateczne i ojcowskie, dzięki czemu zapewnia się dostateczną ilość pyłku potrzebną do dobrego zapłodnienia kwiatów linii żeńskich. Kwiaty ogórka powinny być zapylone pierwszego dnia po rozkwitnięciu i to w godzinach porannych, bo w następnym dniu obniża się znacznie procent; wiązania przez nie owoców. Badania wykazały bowiem, że w kwiatach i na ciele oblatujących je pszczół znajduje się żywy pyłek między godz. 8.00 a 14.00.,W tym czasie pszczoły zbierają też obnóża pyłkowe. 175.
Późniejszy oblot kwiatów nie ma więc znaczenia dla plonowania ogórka (M a s z i n s k a j a 1979). Do otrzymania plonów wysokiej [akości potrzebne jest kiełkowanie 6 ziaren pyłku, co odpowiada 6 wypukłościom znamienia słupka i tyluż komorom zalążka ogórka. Przy mniejszej ilości kiełkujących ziaren pyłku powstają owoce skrzywione o niewielkiej ilości nasion (C h m a r a i S u l i m a 1979). Przeniesienie odpowiedniej ilości pyłku zapewnia 5-10-krotne odwiedzenie kwiatu przez owada zapylającego. Zwielokrotnienie natomiast liczby odwiedzin do 50 powodowało zwiększenie wagi owocu (u odmian gruntowych) z 221 g do 500 g, a liczby nasion odpowiednie z 60 do 140 (Szemietko,w 1957 - cyt. Free 1970). :vv szklarniowych badaniach M a s z i n s k a j a (1979) stwierdztła, że zwiększenie liczby odwiedzin kwiatów z 1 do 7 razy dawało wzrost ciężaru owoców z 9 g do 322 g, a miesięczny przyrost towarowego plonu owoców z O do 11,91 kg/m", Uznanym zapylaczem ogórka jest pszczoła miodna (Apis mellifera L.), stanowiąca np. w riazańskim obwodzie ZSRR od 84% do 96% owadów zapylających tę roślinę w warunkach polowych (S k r i e b c o wa 1964). Ogórki zapylają również trzmiele (głównie trzmiel ziemny - R u s z- k o w s k i 1969), niektóre gatunki pszczół samotnic, czasem przylżeńce (Thysanoptera) lub muchówki (Syrphidae). Zapylanie ręczne (nawet w pracach hodowlanych) zostało ocenione jako negatywne z powodu dużej pracochłonności i małej efektywności. Daje ono bowiem o około 30% niższy plon owoców niż zapylanie przez pszczołę miodną (M ark o w i Romanczuk 1959, Koczetow i Czerewko 1977 - cyt. Free 1970). Prace hodowlane i uzyskiwanie nasion odmian mieszańcowych ogórków prowadzi się najczęściej w izolatorach lub izolowanych siatką szklarriiach czy namiotach foliowych. Pszczoła miodna źle znosi wysoką temperaturę szklarni, a także w ogóle izolację,zwlaszcza w małych komorach. Ponadto siła rodziny pszczelej musi być tak dobrana, aby nadmiar robotnic nie powodował uszkodzenia zbyt intensywnie odwiedzanych kwiatów (W e a v e r 1956 - cyt. F r e e 1970). Dlatego przeprowadzi- Iiśmy próbę użycia do zapylania ogórków niektórych gatunków trzmieli i miesiarki lucernówki, które, jak stwierdziliśmy w poprzednich badamiach, dobrze pracują i rozwijają się w izolatorach lub szklarni. Potwierdzają to również dane z piśmiennictwa, np. B o h a r t i P e d e r s e n ~1963) oraz S z a b o i S m i t h ;(1970). Ci ostatni stosowali Megachile rotustdata właśnie do zapylania ogórków szklarniowych. Temat podjęliśmy we współpracy z Zakładem Nasiennictwa Instytutu ;Warzywnictwa w Skierniewicach, skąd otrzymywaliśmy nasiona ogórków i dokąd przekazywaliśmy nasiona uzyskane z doświadczeń, do dalszych analiz i praktycznego wykorzystania, uzgodniono też metodykę badań. 176
METODYKA l. Doświadczenia z ogórkami szklarniowymi (1980-1981) Ogórki odmiany szklarniowej Iwa rosły w dwu dużych (9 m X 9 m) komorach szklarni (komora I i II) oraz w małej szklarence (10 m X 3 m, komora III). W każdej dużej komorze na poletku o powierzchni 7,2 m" rosło 30 roślin (3 rzędy) w rozstawie 60 cm na 40 cm. W małej szklalence na powierzchni uprawnej 14 m' rosło łącznie 65 roślin w 1980 r. i 56 - w 1981 r. Wszystkie ogórki szklarniowe prowadzono na pionowo zawieszonych sznurkach o długości 2,0-2,2 m. U 20% roślin indukowano powstawanie kwiatów męskich przez oprysk roztworem azotanu srebra (400 ppm) w fazie 2 liści. Ogórki wysiewano wprost do gruntu (w 1980 r.) lub najpierw podkiełkowano w szalkach Petriego (w 1981 r.). Rośliny do traktowania azotanem srebra oraz do uzupełniania ubytków na poletkach rosły najpierw,w doniczkach i stopniowo wysadzano je do gruntu. Ponieważ opryskiwane w 1980 r. rośliny były tak 'bardzo osłabione, że, pomimo kilkakrotnych dosadzeń, w większości i tak zginęły, a zaobserwowano, że nieopryskiwane rośliny także wytwarzają kwiaty męskie, choć trochę później niż opryskiwane, postanowiono w 1981 r. nie stosować azotanu srebra. W szklarni ogórki wysiano w 1980 r. - 20 V, w 1981 r. - 1 VI, w szklarence natomiast w 1980 r. - 22 V, a w 1981 r. - 6 VI. Rośliny zaczęły wschodzić po 8-9 dniach, a początek kwitnienia nastąpił w.1980 r.: 25-27 VII w szklarni i 27-30 VII w szklarence: w 1981 r. zaś: 10-13 VII w szklarni i 21 VII w szklarence. Owoce zbierano w 1980 r.: 25 IX i 10 X, w 1981 r.: 28 IX, 12 X i 5 XI. Owadami zapylającymi ogórki w szklarni były osobniki miesiarki lucemówki (Megachile rotundata F.), mające poza tym do oblatywania duże poletko kwitnącej facelii (ok. 56 m"). W małej szklarence ogórki zapylane były przez trzmiele (w 1980 r. - Bombus terrestris L., a w 1981 r. - B. ruderarius Mull.). Trzmielom podawano bukiety kwitnącego przegorzanu, nawłoci i innych roślin oraz karmiono je syropem. 2. Doświadczenia z ogórkami gruntowymi (1981-1982) Ogórki wysiewano wprost do gruntu na poletkach 2,7 m X 2,7 m.(7,3 m"). Na każdym poletku pośrodku był rząd zapylacza (linia ojcówska), a po obu jego stronach po 2 rzędy linii matecznej (pierwszy rząd w odległości 65 cm od zapylacza, a następny - 105 cm). W każdym rzędzie w 13 gniazdach umieszczano po 2 nasiona. Po rozwinięciu się na ogórkach 2-3 właściwych liści pozostawiono w każdym gnieździe po l roślinie. W 1981 r. na każdym poletku było po około 10 roślin matecznych (z powodu złych wschodów), natomiast w 1982 r. - po 52 rośli- 177
ny. Przed kwitnieniem na każde poletko nakładano namiot z siatki plastykowej, a z chwilą roikwitnięcia ogórków wstawiano do namiotu owady zapylające. W 1981 r. odmianą mateczną ogórków była Gy-49-AR, a ojcowską - Monastyrski. W 1982 r. w jednej serii: żeńską - NCR-19, a ojcowską - HP, w drugiej serii: żeńską - mieszaniec NCR-19 X HP, a ojców- -ską - linia 3793. Rośliny wysiane' w 1980 r. zbyt późno wzeszły i nie wydały plonu ze względu na bardzo złe warunki pogody. W 1981 r. ogórki wysiano.l VI, w 1982 r. 29 V. Wschody następowały w 1981 r. po 3--4 dnia-ch, w 1982 r. po 5-7 dniach. Początek kwitnienia odmiany matecznej w 1981 r. 19 VII, a w 1982 r. 17-19 VII, odmiany ojcowskiej w 1981 r. ~6 VII i w 1982 r. 19 VII. Ogórki zebrano w 1981 r. 28 IX i w 1982 r. ~8 IX. Owadami zapylającymi w poszczególnych namiotach były: pszczoła miodna - Apis mellifera rodzinka w uliku Zandera), po 1 rodzince trzmiela ziemnego (B. terrestris), rudonogiego (B. ruderarius) - tylko w 1981 r. lub rudego (B. pascuorum Seop.) - w 1982 r., albo po 11-12 samic miesiarki lucernówki - Megachile rotundata (w 1981 r.), z których każda przenoszona była z hodowli wraz z założonym przez nią gniazdem. W każdej serii doświadczeń pozostawiono jeden namiot kontrolny bez owadów (tab. 1). Owadom zapylającym ogórki podawano bukiety kwiatów (przegorzan, nostrzyk, nawłoć), ponadto trzmielom syrop cukrowy, a pszczole miodnej - syrop i obnóża pyłkowe. WYNIKI W doświadczeniach z ogórkami gruntowymi (tab. 1 i 2) kombinacja kontrolna 'bez owadów praktycznie nie wydała plonu nasion (0-0,1 g nasion dorodnych z 1 rośliny, średnio 0,04 g, ezyli w przeliczeniu na hektar 0-6 kg, średnio 2 kg). Kombinacja zapylana przez miesiarkę lucernówkę wydała plon przeciętnie 16 razy większy niż kontrolna (0,1-1,2 g nasion z 1 rośliny, średnio 0,65\ g,czyli 10-8~t kg na 1 ha, średnio 47 kg); podczas gdy zapylana przez trzmiele - 137 razy wyższy (2,4-7,0 g z 1 rośliny, śred-.nio 5,5 g,czyli 50-499 kg na 1 ha, średnio 295 kg), a zapylana przez pszczołę miodną - 145 razy (2,7-6,4 g z rośliny, średnio 5,8 g, czyli 37--457 kg na 1 ha, średnio 301 kg). W doświadczeniach szklarniowych (tab, 1 i 2) kombinacja zapylana przez trzmiele dała podobnie wysoki plon nasion (5,3-10,7 g z 1 rośliny, średnio 8,2 g, czyli 207--483 kg na 1 ha, średnio 345 kg). Natomiast kombinacja zapylana przez miesiarkę lucernówkę w szklarni dała znacznie wyższy plon nasion (2,2-10,7 g z 1 rośliny, średnio 7,6 g, czyli 134-155 kg na 1 ha, średnio 145 kg) niż w polu, co mogło być spowodowane zarówno ciepłolubnością tej miesiarki jak i jej niechęcią do 178
Plon owoców i nasion ogórków uzyskany w wyniku zapylenia przez trzmiele, pszcl.ołęmiodną i miesiarkę Jucemówkę The fruit =nd seed yields of cucumbcr pollin-red by Bombus, Apis mellifera and Megachile rotundata Tabela 1 średnia Plon owoców średni Masa nasion masa z l rośliny dorodnych Ogólny plon owoców Rok. komora, gatunek Liczba l owocu Mean fruit yield Weight of gocd General fruit yield owada zapylającego roślin wg of l plant seed (g) Year, chernber, pollinator Plant dorodnych ogółem mean dorodnych cgóh.m species number weight z l wellformed total wcllforrned tot al I ogółem rośliny of szr. szt. szt. l fruit total from l kg kg kg szt. no. no. kg I I (g) no. plant I I no.. I l 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Doświadczenia szklarniowe (odmiana rwa )-Green-house invesrigr tlons (variety Twa) 1980 I Megachile rotundata 26 80 34,1 183 58,3 318 3,1 1,31 7,0 2,24 234,0 10,0 II Megachile rotundata 24 39 14,6 74 20,1 272 1,6 0,61 3,1 0,84 212,5 8,9 III Bombus terrestris 56 220 99,5 332 117,9 355 3,9 1,78 5,9 2,11 297,6 5,3 1981 TMegachile rotundata 30 129 62,2 196 74,7 381 4,3 2,07 6,5 2,49 321,5 10,7" II Megochile rotundata 30 144 60,5 161 62,0 385 4,8 2,02 5,4 2,07 65,6 2,2 III Bombus ruderarius 65 239 117,9 568 202,4 356 3,7 1,81 8,7 3,11 695,6 10,7... -J 'u:> Razem Bombus 121 459 217,4 900 320,3 356 3,8 1,80 7,4 2,65 993,2 8,2 Totd Megachile rotundata 110 392 171,4 614 215,1 350 3,6 1,56 5,6 1,96 833,6 7,6
~ 00O e. d. tab, 1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 I 13 Doświadczenia polowe (rośliny męskosterylne) - Field investigations (male sterile plants) 19811 Bombus ruderarius ca 10 10 3,9 27 10,6 391 1,0 0,39 2,7 1,06 49,6 5,0 2 Bombuś terrestris ca 10 5 1,3 17 4,4 259 0,5 0,13 1,7 0,44 23,6 2,4 3 Apis mellifera ca 10 10 2,7 21 5,7 271 1,(; 0,27 2,1 0,57 27,1 2,7 4 bezowad6w ca 10 4 0,4 88 0,4 0,04 - without insects 1982 1 Bombus terrestris 52 60 23,3 96 31,2 325 1,2 0,45 1,8 0,60 244,4 4,6 2 Megochile rotundata 52 30 12,2 99 27,8 281 0,6 0,23 1,9 0,53 60,8 1,2 3 bez owadów 52 14 6,5 121 31,3 259 0,3 0,13 2,3 0,60 0,3 0,01 - without insects 4 Apis mellifera 52 33 12,3 85 24,7 291 0,6 0,24 1,6 0,48 299,5 5,8 5 Apis mellifera 52 40 18,5 97 33,6 346 0,8 0,36 1,9 0,65 :'33,8 6,4 6 Megachilre rotun- 52 20 10,8 107 33,6 314 0,4 0,21 2,1 0,65 7,1 0,14 data 7 Bombus pascnorum 52 33 17,4 97 35,7 368 0,6 0,33 1,9 0,69 364,4 7,0 8 bezowad6w 52 19 10,8 121 39,5 326 0,4 0,21 2,3 0,76 4,4 0,08 - without insects Razem Total Bombus 124 108 4~,9 237 81,9 346 0,9 0,37 1,9 0,66 682,0 5,50 Apis mellifera 114 83 33,5 203 64,0 315 0,7 0,29 1,8 0,56 660,4 5,79 Megachile rotundata 104 50 23,0 206 61,4 298 0,5 0,22 2,0 0,59 67,9 0,65 bezowad6w 114 33 17,3 246 71,2 289 0,3 0,15 2,2 0,62 4,7 0,04 - without insects
oblatywania roślin płożących się (w polu), podczas gdy w szklarni ogórki pięły się po sznurkach i ich kwiaty znajdowały się do ponad 2 m nad ziemią. Byłoby to w zgodzie z obserwacjami S z a b o i S m i t h (1970), że miesiarka lucernówka chętnie odwiedzała kwiaty ogórków znajdujące się powyżej 90 cm nad ziemią. W 1981 r. okazało się, że z powodu nie Plon owoców i nasion ogórków w przeliczeniu na l ha Yield of cucumber fruits and seeds calculated per l hectar Tabela 2 Szklarnia - Plon owoców w setkach kg Fruit yields in hundred of kg Plon nasion dorodnych w kg I dorodnych Yieids cf ogólny yields of wellformcd total yields wellformed seeds in kg fruits B IAIMI K B I A I M I K I B I A I M-I K Green-house 1980 819 272 691 169 207 155 1981 14{)6 475 819 426 483 134 -- - ------ ------ - - ---- średnio - average 1112 373 755 298 345 145 Pole- Field -- -------- -- ---------- 1981 103 78-5 18 19 - O 50 37-0,0 19821 427 338 381 429 162 85 85 45 335 410 83 0,4 1982 II 489 460 460 541 121 128 75 75 499 457 10 6,0 -- - -- ---- -------- -- ---- Średnio - average 340 292 421 32'1 '00 77 80 4{) 295 301 47 2,0 zwyżka (pole) w stos, do K 15-33 -64-60 37 4{) 293 299 45 increase in reiation to K Oznaczenia symboli - Symbols A - Apis mellifera B-Bombus M - Megachile rotundata K - kontrola - bez owadów zapylających eontrel plot - without pollinaror-insects opryskania roślin roztworem azotanu srebra owoce z pierwszych zbiorów miały bardzo mało nasion. Dopiero późniejsze owoce, zawiązane w okresie kiedy na wszystkich roślinach pojawiły się kwiaty męskie, miały dużo dorodnych nasion. Ogólny plon owoców w kombinacjach zapylanych przez owady był znacznie. wyższ.y w szklarni (Q,8.4--3)..1kg. z-l rośliny, czyli 27,2-140,6 t z 1 ha) niż w polu {0,44-1,06 kg z 1 rośliny, czyli 7,8-48,9 t z 1 ha), przy czym nie było wyraźnych różnic w średniej wielkości plonu między różnymi kombinacjami, włączając i kontrolną, Plon owoców 00- rodnych najwyższy był w kombinacjach zapylanych przez trzmiele (średnio w szklarni 1,80 kg z 1 rośliny, w polu 0,37 kg,,a z 1 ha w szklarni 75,5 t, w polu 10 t); niższy w zapylanych przez miesiarkę lucemówkę 13 - Pszczelnicze zeszyty 1984/XXVIII 181
(średnio z 1 rośliny w szklarni 1,56 kg, w polu 0,22 kg, a z 1 ha w szklarni 29,8 t, w polu 8 t) i przez pszczołę miodną (średnio z 1 rośliny w polu 0,29 kg, a 7,7 t z 1 ha); a najniższy bez owadów (w polu 0,15 kg z 1 rośliny, a 4 t z 1 ha). Można więc sądzić, że oblot owadów mniej więcej dwukrotnie zwiększył tu plon owoców dorodnych, mimo że nie wpłynął raczej na wysokość ogólnego plonu owoców. Jeśli chodzi o rozwój populacji owadów zapylających w tych doświadczeniach, to rodziny trzmieli i pszczoły miodnej stopniowo zamarły z powodu niedostatecznej ilości pyłku. Natomiast miesiarka lucer nówka w szklarni rozwijała się dobrze, gdyż obok poletka ogórków było tam znacznie większe poletko facelii. W namiotach w polu każda samica założyła przeciętnie 7 komórek larwalnych, z których w następnym roku wylęgło się średnio 2,7 samic i 1,6 samców, co stanowi lepszy przyrost naturalny niż przeciętnie w otwartym polu. Potwierdzają to wcześniejsze obserwacje, że miesiarka lucernówka dobrze znosi zamknięcie w izolatorze. Natomiast pszczoła miodna była w tych warunkach agresywna i nie można było bez włożenia siatki na głowę wejść do wnętrza izolatora, a tym bardziej otworzyć ulik i podać rodzince pyłek. PODSUMOWANIE WYNIKÓW I WNIOSKI 1. Wysokość ogólnego plonu owoców ogórka nie zależy w zasadzie od oblotu przez owady zapylające. 2. Plon dorodnych owoców ogórka jest przeciętnie 2-2,5 raza wyższy przy oblocie owadów zapylających, niż bez oblotu. 3. Plon nasion ogórka zależy ściśle od owadów i bez zapylania jest bliski zera. 4. Wykorzystanie trzmieli i pszczoły miodnej do zapylania ogórka pozwala uzyskać z 1 ha około 300 kg 'nasion mieszańcowych zarówno w szklarni, jak i w izolatorach polowych.. Odmiany jednopienne powinny oczywiście wydać w tych warunkach znacznie więcej nasion. 5. Miesiarka lucernówka również podnosi plon 'nasion i owoców dorodnych ogórka. Może więc być używana do zapylania tej rośliny zwłaszcza w szklarniach i przy rozpinaniu ogórków wysoko nad ziemią. Przysparza ona jednak 2-6 razy mniej nasion niż trzmiele lub pszczoła miodna. 6. Najlepszymi owadami zapylającymi ogórki w szklarni i w izolatorach polowych okazały się trzmiele, gdyż pszczoła miodna źle znosi zamknięcie w małych izolatorach, jest agresywna i wymaga stałego dokarmiania pyłkiem i syropem, podczas gdy zastosowanie trzmieli i miesiarek jest dużo łatwiejsze i mniej pracochłonne. 182
LITERATURA B o h a r t G. E., P e d e r s e n M. W. (1'!)S3) - The alfalfa Ieaf-cuttdng bee, Megachile Totund.ata (F.), for pollination of alfalfa in cages. CTOp Science, 3:183-184. Chmara P. J., SuI ima,l. T. (197'9) - Faktory, opredelajuszczije opylenije t ieplicznych oguroow. Pczelowodstwo, 12:8-9. C o nn o r L. J., C o 11i s o n C. H., M a r t i n E. C., (1974) - The polrination of hybrid cucumbers by honey bees. Research irom 1967 to 1973. Proc. III Int. Syrnp, on Pollination, Prague, F r e e J. B. (1970) - Insect po(llination of crops, London and New York. K a rn l e r F., T r o n i c ko v a E. (1982) - Nektarodajność ogórków kwaszeniaków (Cucumis sativus L.) o różnym genotypie kwitnienia. Zapylanie roślen warzywnych, Ul Seminarium 28.1I-1.1IJ.I979. Studia i Materiały, Inst. W2.':z., Skierniewice: 113-134. M a s z i n s k a jan. D. {l 97'9) - W tieplicach Sibiri. Pczelowodstwo, 12:10-11. R u s z k o w s k i A. (19169) ~ Skład gatunkowy -trzmieli oblatujących rośliny uprawne. Parn, Pul., 36, s. 302----,320. S k r i e b c o w a H. D. 0,964) - Ispolzowandje opylitielnoj diejatielnosti miodonośnych pczeł pri połuczenid gietierozisnych siemian owoszcznych kultur. Trudy Nauczno-Issled. Inst. Pczet.: 223---,245. S z a b o T.!., S m i t h M. V. (1970) - The use of Megachile Totundata for the pollanatlen -of greeri-house cucurnbers. Rep. 9-th Pollin. Conf., Hot Spr ings, Arkaus'3Js.19,6i9. Agric. Ext. Serv. Misc. Paper s 127:95-104. TIPOEbI. HCTIOJI30BAHH,H IlIMEJIEM (BOMBUS LATR) H JIIOlI.EPHOBOJII TI'lEJIbI-JIMCTOPE3A (MEGACHILE ROTUNDATĄ F,.).D:JIJl OTIbIJIEHHJl CEJIEKI.J;110HHOrO MATEPHAJIA OrYPI.J;OB AJ P Y III K o B C K H H M. B H JI H H b C K H Pe310Me MCCJIe)<oEaHHR npobo,ah.ld!cb B r. TIyJIaBbl (BoeBO)<cTBo JlI06JIJm) B TeDJIH,-\e lia orypuax copra MBa (1980-1981 rr.), a TalUKe B nojiesblx 1130JI.HTOpaX H3 rrrracr-sra- COHOW cetkh Ha III15pJ1,AHbIX KOM6Ima,-\I1.HX orypl\ob (1981-1982 rr.). OTHoIIIelme OT-,-\OBCKl1X pacreuaa K MaTepHHcKHM COCTaBJIRJIO KaK 1 :4. Orypusr Ile 'OlJbIJI.R.eMble HaceKOMbIMJ1 He BbJ)<aJII1 IJO'ITI1 COBceM cemlłh (B cpezi- HeM 2 xr H3 '1 rexrapa); onsrnaesrsro J1IO~epHOBow IJ'IeJIoil-JII1CTOpe30ti: )<iłjih B 1130- JIHTOpaX 6 pasa MeHbIIIe CeM.HH (47 xr/ra) 'lem onsmaewsre n'iejioti Me,lliOHOCaoił (301 xr/ra) I1J1H onsmaensre IllMeJlHMH (345 xr/ra). 06~Hti YPo>Kafl rrnozroa noneasrx orypuoa 6bIJI paano BblCOKHM Ha y'iactk3x 6 '3 aacexcsrsrx KaK 11 c HaceKoMblMH, HO YPO:1Kat1: njio)<ob )<OpO)<Hb!X 6bIJI 1,9-2,') paaa HI13IIII1W 6e3 HaCeKOMbIX. HaWJly'iIIIHM-H HaCeKOMbIM-11 ODbIJIHIO~I1MJ1 orypnsr B TenJII1,-\e H no'jiebbix '1130- JI.HTOpaX OKa3aJlHCb IIIlIIeJI.l1, TaK KaK n-rena Me,llOliOCHaH rrnoxo BbIHOCHT aaxpsrr ac B MaJlblX H30JlaTOpaX,.HBJlHeTCR arpecnanoa 11 Tpe6yer 1l0CTO.HHHOW no,!i;kopmkh nbijibl\ew H caxapnsns CHponOM, B TO EpeMJI KaK I1CT10Jl30BaHI1e IIIMeJIeW 11 Megachile.ner=re 11 MeHbIIIe rpeóyer pa60tbl. Megachile rotundata 3 paaa nyxure OObIJJ.HJIa 0- rypnsr B rernraue 'lem IB DOJIe, BepOHTHO n03tomy, 'ito 3TO TenJIoJI!0611MaSl n-rena 11 c OXOTOH noceuiaer,-\berkh orypnoa BHIO~liIXCH B TenJIJ1'-le 11;0 2 MerpoB Ha)< 3eM- Jlew, 'lem,-\betki1 oryp,-\ob CTeJJlOl.'-\I1XCH B DOJIe. ]3' 183
THE SEARCH OF USE OF BUMBLEBEES (BOMBUS LATR.) AND OF LEAFCUTTER-BEES (MEGACHILE ROTUNDATAF.) TO POLLINATE BREEDING MATElIUALS OF CUCUMBER A n d r z e j R u s z k o ws k i, M i e c z y s ł a w B i li ń s k i Summ ary The experiments were oarried out at Paławy (province Lublin) with greenhouse cucumber of variety Iwa (1980-4'981) and with malesterile field-cucumbers used to obtain 01 hybrid-seeds (1981~1982). The object of these Investigarions was to indicate the best polldnator-dnsect for cucumber growing in Isolated greenhouse chambers and in the field-cages. Ratio ot male fer'tile plan ts to female plants was as 1:4. Cucumber plants not visited by.pollinating insects gol nearly no seeds (average 2 kg per l ha). Cucumber visited by Megachile Totundata in the fiel d-cages had six times lowers,eed yields (47 kg per l ha) than 'these vlsited by honey-bees (301 kg per l ha) or by bumblebees (295 kg per l ha), but dn 'thegreenhouse two times lower (145 kg per l ha) than visited by bumblebees (345 kg per l ha). 'I'otal yield.s of cucurnber frurts were on the field plots without any bees of the same hi,ght than on the plots with the bees. But yields of welłformed fr uits of cucumber were 1,9-2,5 times higher with bees than without any bees. The best polltnator-insects for cucurrrber in these conditions were the bumblebees. The honey-bee isn't a good adaptable insect to small cages, i't lis agresive and it needs an addibiorial nutritdon with póllen and with sugarsyrup there. The usmg of the bumblebees or of leafcutter-bees is much rnore easily and less workful!. M. rotundata polltnated cucumber flowers three times bet ter in the greenhause than dn the fdeld, probably because H is a therrnophil bee-species and because it visits more willingly the flowers growing higher (as flowers the greenhouse cucumbers growing to 2 m high) than the flowers growing [ust up the ground (as flowers of the field-cucumbers).