Jak zatroszczyć się o zabezpieczenie na starość osób o niskich dochodach? Jarosław Oczki Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Skutki reformy z 1999 r. Celem reformy polskiego systemu emerytalnego z 1999 r. było zapewnienie stabilności finansów publicznych w obliczu niekorzystnych tendencji demograficznych Wprowadzenie systemu zdefiniowanej składki (defined contribution) spowodowało jednak obniżenie oczekiwanej stopy korzyści (benefit ratio) stopy zastąpienia (replacement rate) i radykalne ograniczenie redystrybucyjnej funkcji systemu Mężczyzna osiągający dochody na poziomie średniego wynagrodzenia, po przepracowaniu i opłacaniu składek emerytalnych przez 35 lat, przechodząc na emeryturę w wieku 65 lat ze starego systemu otrzymałby świadczenie emerytalne na poziomie 73% ostatniego wynagrodzenia Mężczyzna osiągający 50% średniego wynagrodzenia w systemie zdefiniowanego świadczenia mógłby liczyć na stopę zastąpienia 96%
Przerwy w składkowaniu powodują w nowym systemie odpowiednio większy spadek stopy korzyści i stopy zastąpienia (od momentu wejścia w życie reformy setki tysięcy osób pracowało na umowach nieoskładkowanych, obecnie pół miliona osób jest zatrudnionych na podstawie umów o dzieło) Jeszcze gorzej przedstawia się sytuacja kobiet, które na ogół osiągają niższe dochody w okresie aktywności zawodowej i mają częstsze przerwy związane z opieką nad dziećmi czy swoimi rodzicami, niższy wiek emerytalny oraz dłuższe oczekiwane trwanie życia.
Oczekiwane skutki obniżenia wieku emerytalnego Negatywny wpływ na stabilność finansów publicznych - dodatkowe środki budżetowe ok. 0,4% 0,9% PKB rocznie do 2050 r. Przy założeniu pracy do 67 lat, przeciętna stopa zastąpienia brutto spadnie z 53% w 2013 r. do 28,7% w 2060 r. Przy założeniu wieku emerytalnego 60/65 stopa zastąpienia w 2060 r. może wynosić nawet 18,7% Występuje zagrożenie ubóstwem w wieku emerytalnym Obniżenie wieku emerytalnego do 60/65 lat spowoduje że: - osoba 60-letnia (kobieta) dostanie 77% emerytury przysługującej osobie przechodzącej w wieku 67 lat spadek o niemal 1/4 - osoba 65-letnia dostanie 92% emerytury przysługującej osobie w wieku 67 lat.
Stopa zastąpienia w latach 2010-2060 Źródło: Komisja Europejska.
Znaczna liczba emerytów będzie uzyskiwała bardzo niskie świadczenia Wysokość prognozowanego na 2050 r. świadczenia emerytalnego nie przekracza jednej czwartej ostatniego wynagrodzenia Przy średniej wartości wynagrodzenia w Polsce na poziomie powyżej 4 tys. zł brutto świadczenie emerytalne będzie prawdopodobnie zbliżone do minimalnej emerytury wynoszącej obecnie 1000 zł 2/3 pracowników otrzymuje wynagrodzenie niższe niż średnia W przyszłości nawet połowa świadczeń emerytalnych będzie wymagała dotowania z budżetu, aby wyrównać ich wysokość do minimalnego poziomu Dotacje będą dotyczyły głównie kobiet, osób ubezpieczonych w KRUS oraz osób, które przez znaczną część aktywności zawodowej były bezrobotne lub zatrudnione na podstawie umów cywilnoprawnych
Sposoby zabezpieczenia osób o niskich dochodach Pewnym zabezpieczeniem jest emerytura minimalna Problemy: 1) relatywnie niska 2) obecnie niemal 80 tys. osób otrzymuje świadczenia poniżej emerytury minimalnej i liczba takich osób będzie w przyszłości rosła Osoby, które z różnych nie wypracują minimalnych okresów składkowych, nie będę miały prawa do emerytury minimalnej. Mogą one otrzymać zasiłek z opieki społecznej na poziomie zbliżonym do minimum egzystencji
Rozwiązania zabezpieczające osoby o niskich dochodach przed ubóstwem w podeszłym wieku zwiększenie składki, zmiana waloryzacji subsydiowanie składek osób, które nie pracują lub pracują na umowach nieoskładkowanych lub oskładkowanie wszystkich umów emerytura obywatelska Większość z tych działań wymaga finansowania z budżetu państwa Wprowadzenie powszechnej emerytury byłoby krokiem w kierunku zdefiniowanego świadczenia (systemu DB) i solidarności społecznej (redystrybucji) W polskim systemie emerytalnym brakuje tzw. filaru zerowego gwarantującego minimalny dochód na starość chroniący przed ubóstwem Filar zerowy jest uzasadniony zwłaszcza w systemach opartych o zdefiniowaną składkę
Stabilność finansowa Kluczowym problemem w przypadku przechodzenia w stronę systemu zdefiniowanego świadczenia jest stabilność finansowa, która jest uzależniona od obecnej i przyszłej sytuacji demograficznej Szybki wzrost produktywności? Imigracja? Zwiększenie/nieobniżanie wieku emerytalnego?
Struktura wiekowa ludności Polski 2017 r.
Struktura wiekowa ludności Polski 2049 r.
1950 1953 1956 1959 1962 1965 1968 1971 1974 1977 1980 1983 1986 1989 1992 1995 1998 2001 2004 2007 2010 2013 2016 2019 2022 2025 2028 2031 2034 2037 2040 2043 2046 2049 Wskaźnik obciążenia demograficznego wiekiem (65+/15-64) 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 Poland OECD-Europe OECD 0,10 0,00 Źródło: OECD.
Dwa warianty wieku emerytalnego 67 (N) oraz 60/65 (S) Zmiany populacji w wieku produkcyjnym 18-67 (N) oraz 18-60/65-200,0-400,0 (S) -600,0-589,7-800,0 0,0-1000,0-727,4-886,5-197,9-374,3-325,5-520,2 wiek produkcyjny (N) wiek produkcyjny (S) -1200,0-1400,0-1227,3 2016-2020 2021-2025 2026-2030 2031-2035 0,0 Zmiany podaży pracy przy założeniu wieku produkcyjnego 18-67 (N) oraz 18-60/65 (S) oraz stałego współczynnika aktywności zawodowej -100,0-200,0-300,0-400,0-500,0-600,0-700,0-800,0-900,0-1000,0-148,4-280,7-244,1-442,2-390,1-545,5-664,9-920,4 2016-2020 2021-2025 2026-2030 2031-2035 podaż pracy (N) podaż pracy (S) Zmiany podaży pracy przy założeniu wieku produkcyjnego 18-67 (N) oraz 18-60/65 (S) oraz rosnącego współczynnika aktywności zawodowej Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. 200,0 100,0 0,0-100,0-200,0-300,0-400,0-500,0-600,0-700,0-800,0 76,6-73,5-28,2-204,0-196,3-321,9-455,3-693,2 2016-2020 2021-2025 2026-2030 2031-2035 podaż pracy (N') podaż pracy (S')
Wnioski i rekomendacje W ciągu najbliższych dekad w Polsce wystąpią bardzo niekorzystne tendencje demograficzne W przyszłości zabezpieczeniem przed ubóstwem osób starszych może być emerytura obywatelska - element zdefiniowanego świadczenia. Wysokość emerytury powszechnej mogłaby odpowiadać poziomowi obecnej emerytury minimalnej Wzmocniona funkcja redystrybucyjna na podobnych zasadach na jakich funkcjonuje obecnie składka zdrowotna Dodatkowo - oskładkowanie wszystkich umów, odejście zasady niepobierania kolejnych składek emerytalnych po osiągnięciu 30-krotnści wynagrodzenia W celu zagwarantowania stabilności finansowej powinna ona jednak być świadczeniem wypłacanym wyłącznie osobom, które są niezdolne do dalszej pracy. Nie powinno się jej łączyć z pracą. Pożądane jest wprowadzenie zachęt, które spowodują utrzymywanie aktywności zawodowej po osiągnięciu ustawowego wieku emerytalnego
Wnioski i rekomendacje Wiek przejścia na emeryturę musi zostać powiązany co do zasady ze spodziewaną długością życia. W praktyce będzie to oznaczało konsekwentne wydłużanie okresu pracy Należy przeciwdziałać spadkowi aktywności ekonomicznej, w szczególności kobiet PPE, IKE i IKZE wskazywane często jako narzędzia poprawy adekwatności świadczeń emerytalnych nie są skutecznym rozwiązaniem dla osób o niskich dochodach
Jak zatroszczyć się o zabezpieczenie na starość osób o niskich dochodach? Jarosław Oczki Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu