Analiza socjologiczna wyobrażeń młodzieży na temat sukcesu życiowego

Analiza socjologiczna wyobrażeń młodzieży na temat sukcesu życiowego Wstęp Współczesne warunki społeczno-gospodarcze pociągają za sobą fundamentalne przemiany w orientacjach światopoglądowych, wartościach oraz dążeniach jednostek. W sytuacji konkurencji osiągnięcie sukcesu staje się ważnym elementem działalności życiowej człowieka. Naukowe podejście do kategorii sukcesu łączy się z wszechstronnym badaniem, uwzględniającym osobliwości filozoficznego, socjologicznego oraz ekonomicznego podejścia do jego analizy. Ważnym zagadnieniem pozostaje określenie czynników oddziaływujących na sukces człowieka, zauważenie rangi wykształcenia i wiedzy w osiągnięciu sukcesu w życiu codziennym oraz w działalności zawodowej. Szczególnej uwagi wymaga badanie orientacji życiowych młodzieży, jej dążeń do osiągnięcia sukcesu. Młodzież rozpatrywana jest jako grupa społeczno-demograficzna, o specyficznych zasobach, której konstytuowanie przebiega w warunkach społeczeństwa transformacji. W literaturze przedmiotu można spotkać różnego rodzaju podejścia do kategorii sukcesu. Przeważnie sukces ujmowany jest jako pozytywny skutek pracy, znaczące osiągnięcie, powodzenie, korzystny wynik, uznanie publiczne, akceptacja czyichś osiągnięć, czyichś cech pozytywnych, niezwykłości, itp. Sukcesem można również określić optymalną relację pomiędzy oczekiwaniami otoczenia i jednostki oraz wynikami jej działalności, zwłaszcza w sytuacjach, kiedy oczekiwania jednostki są zgodne lub przekraczają oczekiwania osób, najbardziej znaczących w kontekście socjalizacyjnym. Analiza publikacji dostępnych w światowej literaturze naukowej świadczy o istnieniu różnorodnych podejść do kategorii sukcesu. W ujęciu filozoficznym (Ф. Бекон, Т. Гоббс, Р. Декарт, І. Кант, С. Кьєркегор, Т. Мор, Ф. Ніцше, Ж-Ж. Руссо), sukces życiowy rozpatrywany jest przede wszystkim jako rozwiązanie problemów sensu życia. W centrum podejścia kulturowo-antropologicznego (Р. Бенедікта, Ф. Боаса, К. Гірца, Б. Малиновського, В. Тернера, Д. Швейца) znajduje się determinizm kulturowy oraz społeczne modele osiągania sukcesu. Zgodnie z optyką kulturowo-antropologiczną, sukces życiowy określa strategię życiową jednostkowej osobowości, zbudowaną na logice naśladowania ideałów i wzorów kulturowych. Takie podejście pozwala badać aksjologiczne składniki sukcesu życiowego. Podejście psychologiczne (Дж. Аткинсон, У. Джеймс, К. Левін, О.Н. Родіна, Г.В. Турецька, Ф. Хоппе, В.С. Магун, М.В. Енговатов) akcentuje badanie istoty sukcesu od strony poziomu oczekiwań, motywacji osią-

176 gnięć oraz ich oddziaływania na zachowanie jednostki. Treść i struktura sukcesu rozpatrywane są także w ramach ujęcia socjologicznego, zwłaszcza w pracach В.І. Бакштановського, М. Вебера, Ю.А. Согомонова, В.А. Чурилова. Problematyce roli wykształcenia w realizacji sukcesu poświęcono rozprawy Е.П. Нікітіна, Н.Е. Харламенкова. W pracach Є.І. Головахи, А.Д. Галюк, О.Л. Сидоренко, С.В. Сивухи podkreślono natomiast ważność poziomu wykształcenia w osiąganiu przez ludzi życiowego sukcesu. W niniejszym artykule podjęto próbę opisania specyfiki wyobrażeń współczesnej młodzieży na temat realizacji sukcesu oraz jego podstawowych uwarunkowań. Pojęcie sukcesu rozpatruje się w wąskim i szerokim znaczeniu. Pierwsze, sprowadza się do zrozumienia oceny konkretnego wyniku, osiągnięcia istotnego dla jednostkowej osobowości. W szerokim znaczeniu sukces rozpatrywany jest jako pomyślność życiowa, którą człowiek osiąga i przeżywa w ciągu działalności życiowej, pragnąc zrealizować potencjał własny. Sukces jednostki, w kontekście działalności życiowej, może występować jako forma samorealizacji oraz powodować subiektywne zadowolenie z życia. W wypadku, gdy jednostce towarzyszą odczucia pomyślności, podwyższa się świadomość własnej kompetencji w zarządzaniu działalnością życiową, rozwiązywaniu problemów życiowych, realizacji stawianych celów. Inaczej mówiąc, samorealizująca się osobowość uświadamia sobie własną skuteczność. W zależności od dziedziny działalności bierze się pod uwagę różne typy sukcesu, zwłaszcza życiowy, ekonomiczny, polityczny, w zakresie przedsiębiorczości, itp. Sukces w różnorodnych dziedzinach działalności życiowej rozpatrywano w pracach С. Барсукової, А. Согомонова, І. Суригіної. Sukces życiowy reprezentuje najbardziej ogólne pojęcie. Można o nim mówić wtedy, kiedy człowiek konsekwentnie, w ciągu całego życia pomyślnie rozwiązuje pojawiające się przed nim zadania oraz realizuje szereg własnych celów. Sukces życiowy łączy w sobie aspekty subiektywne oraz obiektywne. Z jednej strony sukces jest subiektywny, ponieważ odwołuje się do osobowościowych kryteriów powodzenia lub niepowodzenia w środowisku społecznym. Z drugiej sukces ma charakter obiektywny, gdyż warunkują go społeczne stereotypy pomyślności, pragnienie bycia przyjętym i zaakceptowanym przez grupę społeczną, poczucie bycia pełnowartościowym członkiem. Jeżeli za podstawę podziału przyjąć określone nastawienie człowieka do siebie lub do środowiska zewnętrznego, to można wyróżnić sukces wewnętrzny oraz zewnętrzny. Istniejące interpretacje sukcesu można zatem sprowadzić do dwóch podstawowych nurtów: osiągnięcia w hierarchii pozycji odpowiadającej oczekiwaniom innych, nawet pod warunkiem niezgodności z własnymi oczekiwaniami oraz uznania za pomyślną pozycji, którą jednostka ocenia jako taką w kategoriach subiektywnych. Є. Головаха proponuje integralną formułę sukcesu życiowego, która odzwierciedla wzajemną więź aktualnych i perspektywicznych wskaźników. Obiektywny sukces życiowy traktowany jest w niej jako synteza osiągnięć życiowych, subiek-

Analiza socjologiczna wyobrażeń młodzieży na temat sukcesu życiowego 177 tywno-perspektywiczny jako gotowość i zdolność człowieka do dalszej samorealizacji w różnych dziedzinach życia 1. Dzięki analizie teoretycznych opracowań poświęconych sukcesowi, możliwe staje się wyodrębnienie czynników, które wydają się najlepiej określać sukces. Ogół czynników determinujących sukces jednostki daje się warunkowo podzielić na dwie grupy: czynniki opierające się na cechach osobowościowych oraz czynniki o charakterze społecznym. Do grupy czynników osobowościowych należy zaliczyć zjawiska o charakterze indywidualnopsychologicznym oraz statusowym: cechy psychiczne, potrzeby i zainteresowania, wiedzę i nawyki, doświadczenia, cechy demograficzno-społeczne (płeć, wiek), status jednostki w społeczeństwie oraz poziom jej zabezpieczenia materialnego. Czynniki społeczne kształtują środowisko, warunki funkcjonowania jednostki oraz osiągnięcie sukcesu. Wśród społecznych czynników sukcesu wyróżnia się: czynniki socjetalne, odzwierciedlające społeczno-gospodarcze, polityczne, prawne i kulturologiczne cechy społeczeństwa oraz osobliwości rynku pracy, czynniki wsparcia grupowego w osiągnięciu sukcesu (rodzina, przyjaciele, znajomi), czynniki instytucjonalne, identyfikowane z systemem edukacji, kształcenia zawodowego jednostki itp. Trudno ocenić wpływ poszczególnych czynników na osiąganie sukcesu. Ich oddziaływanie w większości przypadków jest niezauważalne, odbywa się w procesie rozwoju społeczeństwa oraz w procesie socjalizacji jednostki. Jednak wszechstronne zbadanie tych uwarunkowań umożliwia zrozumienie struktury sukcesu, prognozowanie, a nawet oddziaływanie na osiągnięcie sukcesu w tych lub innych rodzajach ludzkiej działalności. Ważną rolę w osiągnięciu sukcesu, zwłaszcza przez młodzież, odgrywa poziom wykształcenia. W pracach Є. Головахи, А. Галюк, О. Сидоренко, С. Сивухи podjęto problematykę ważności poziomu wykształcenia dla osiągnięcia sukcesu życiowego. Oddziaływanie wykształcenia można badać w makro- oraz w mikroskali. Na poziomie makro wykształcenie buduje fundament, podporę, stwarza potencjał rozwoju społeczeństwa w całości. Na poziomie mikro wykształcenie kształtuje pomyślną strategię działalności życiowej jednostki. W procesie osiągania celów członkowie społeczeństwa mogą wykorzystywać wiedzę, nawyki, umiejętności dla realizacji planów i pragnień. W zależności od tego im wyższa będzie jakość wykształcenia, tym bardziej skutecznie proces ten będzie realizowany. Uznano także, że na osiągnięcie sukcesu w życiu oraz w działalności zawodowej znaczący wpływ ma poziom wykształcenia, poziom szkolenia zawodowego, wiedzy, doświadczenia. Osiągnąć sukces w warunkach gospodarki rynkowej może tylko ten człowiek, który będzie czuł się pewnie na rynku pracy oraz będzie potrafił poko- 1 Психология жизненного успеха. Опыт социально-психологического анализа преодоления критических ситуаций, за ред. Л.В. Сохань, Е.И. Головахи, Р.А. Ануфриева, О.Н. Балакиревой, К., Госуд. ин-т проблем семьи и молодежи, 1995, 250c.

178 nywać przeszkody w drodze do stawianego celu. Właśnie dlatego wykształcenie oraz adekwatna wiedza pozwalają na osiągnięcie sukcesu w życiu. We współczesnym społeczeństwie powstaje poważny problem szkolenia fachowców w perspektywie przyszłości. Jest to związane z wprowadzeniem nowych środków informacyjnych i komunikacyjnych oraz przyspieszeniem rozwoju technologicznego. Uczelnie powinny kształcić mobilnych, komunikatywnych, ukierunkowanych innowacyjnie, wszechstronnie rozwiniętych fachowców, zdolnych do szybkiej adaptacji do nowych warunków życiowych, przejawiania inicjatywy, twórczego podejścia do spraw zawodowych oraz osiągania sukcesu 2. Edukacja jest systemem zabezpieczającym opanowanie przez jednostkę całokształtu ogólnej i specyficznej, profesjonalnej wiedzy. Zdobycie wykształcenia zakłada dysponowanie określonym rodzajem wiedzy oraz posiadanie nawyków logicznego myślenia i analizy różnorodnych zjawisk 3. 1. Wyobrażenia ukraińskiej młodzieży na temat sukcesu Badanie fenomenu osiągania sukcesów przez młodzież zakłada nie tylko teoretyczną analizę zagadnienia, ale również przeprowadzenie badań empirycznych. Podstawowych informacji dostarczyły wyniki badania socjologicznego, zrealizowanego w marcu-maju 2007 roku. Obiektem badania była populacja dorosłych mieszkańców Lwowa, na tle której wyodrębniono kategorię młodzieży. Zbadano 600 osób za pomocą wielostopniowej, terytorialnej, ukierunkowanej próby limitowanej, z wykorzystaniem metody wywiadu standaryzowanego. W studiach nad sukcesem doniosłe znaczenie ma sposób interpretacji tego pojęcia. Otrzymane wyniki oraz ich analiza ilościowa i jakościowa świadczą o pewnych rozbieżnościach w ujmowaniu sukcesu (por. tab. 1). Wyjaśniono, że pod pojęciem sukces młodzież rozumie przede wszystkim zadowolenie z własnego życia (41,2%), osiągnięcie założonych celów (31,1%) oraz rozwój kariery (30,6%). W wyobrażeniach młodzieży, sukces łączy się przeważnie z posiadaniem prestiżowej pracy, dobrobytem materialnym, niezależnością finansową oraz możliwością samorealizacji. 2 Н. Федоренко, Роль освіти у формуванні нової генерації молодих фахівців, Соціальні виміри суспільства: Збірник наук. праць, 2003, вип.6, c. 348. 3 Кушерець В.І., Знання як стратегічний ресурс суспільних трансформацій, К., Знання України, 2002, c. 108.

Analiza socjologiczna wyobrażeń młodzieży na temat sukcesu życiowego 179 Tabela 1. Interpretacja pojęcia sukcesu przez młodzież (w %) Odpowiedzi Miara wyrazistości zadowolenie z własnego życia 41,2 osiągnięcie postawionych celów 31,1 kariera 30,6 prestiżowa praca 27,7 dobrobyt materialny 26,0 niezależność finansowa 25,5 możliwość samorealizacji 23,7 szczęśliwa rodzina 22,1 pozytywna ocena przez innych ludzi własnej działalności 12,8 pragnienie bycia pierwszym we wszystkim 4,6 możliwość posiadania większej ilości wolnego czasu 1,5 * Odsetki nie sumują się do stu, ponieważ respondenci mieli możliwość wyboru wielokrotnych odpowiedzi. Kategoria płci również różnicuje rozumienie pojęcia sukces. Mężczyźni kojarzą go przede wszystkim z zadowoleniem z własnego życia (42,9%), dobrobytem materialnym (31%), karierą (25,4%), możliwością samorealizacji (23,8%) oraz osiągnięciem postawionych celów (23,0%). Natomiast kobiety rozumieją sukces jako posiadanie szczęśliwej rodziny (36,5%), zadowolenie z własnego życia (34,6%), osiągnięcie postawionych celów (25,2%) oraz rozwój kariery (24,6%). Jak widać, młode kobiety pragną osiągnąć sukces przeważnie w sferze prywatnej, natomiast mężczyźni w sferze zawodowej. Zdaniem młodzieży do najbardziej priorytetowych wskaźników sukcesu należą: rozwój kariery (40,8%), pozycja materialna jednostki (36,9%) oraz zadowolenie z samego siebie (33,2%). Sukces może także przejawiać się przez uznanie publiczne lub posiadanie autorytetu w środowisku (26,0%), dobre relacje z otoczeniem (21,1%), prestiż (20,9%) oraz szczęśliwą rodzinę (19,9%). Natomiast możliwość oddziaływania na innych jako wskaźnik sukcesu w kontekście władzy podkreśliło zaledwie 17,2% młodych ludzi. Ważnym celem badania było również rozpoznanie czynników wpływających na osiągnięcie sukcesu. Jak wspomniano wyżej, można wyodrębnić osobowościowe oraz społeczne czynniki osiągnięcia sukcesu. Młodzi ludzi uważają, że osiągnięcie sukcesu zależy w większym stopniu od osobowości niż od okoliczności zewnętrznych (40,6%). Wśród badanej młodzieży, co piąty (19,7%) twierdzi, że osiągnięcie sukcesu zależy tylko od osobowości, 10,4%, że tylko od okoliczności zewnętrznych, a 15,7% respondentów podkreśla jednakową ważność obydwu czynników tak okoliczności zewnętrznych, jak i osobowości.

180 Większość respondentów uważa, że dominujący wpływ na osiągniecie sukcesu posiadają czynniki osobowościowe, takie jak: poziom wykształcenia (40,8%), pewność siebie (31,8%), aktywność oraz jednostkowa inicjatywa (30,3%), krąg znajomych (26,0%), doświadczenia życiowe jednostki (25,6%) oraz umiejętność przystosowania się do nowych warunków (21,8%). Nieco mniej ważnymi czynnikami, decydującymi o osiągnięciu sukcesu są: stabilizacja społeczna, poziom życia ludności oraz adekwatna wiedza posiadana przez jednostkę (tab. 2). Tabela 2. Czynniki osiągnięcia sukcesu w opinii młodzieży (w %) Czynniki Miara wyrazistości Poziom wykształcenia 40,8 Pewność siebie 31,8 Aktywność, inicjatywa 30,3 Krąg znajomości 26,0 Doświadczenie życiowe 25,9 Umiejętność przystosowania się 21,8 Stabilizacja społeczna 19,9 Poziom życia ludności 13,3 Adekwatna wiedza 11,6 Skłonność do podjęcia ryzyka 6,1 Kultura zachowania się 5,8 Zbieg okoliczności, szczęśliwe zdarzenie 5,6 Praca w strukturach państwowych 5,3 Praca w strukturach komercyjnych 4,1 * Odpowiedzi nie sumują się do 100%, ponieważ respondenci mieli możliwość wyboru wielokrotnych odpowiedzi. Analiza wyników badania wskazuje na to, że wykształcenie odgrywa doniosłą rolę w osiągnięciu sukcesu. Rozpatrując różne grupy wiekowe młodzieży należy zaznaczyć, że 43,9% młodzieży w wieku 15-19 lat i 37,7% w wieku 20-29 lat wskazuje na wykształcenie jako decydujący czynnik osiągnięcia sukcesu w życiu. Ogólnie, ważność wykształcenia ekonomicznego w osiągnięciu sukcesu podkreśla 69,7% badanej młodzieży, a 22,5% respondentów wskazuje, że jest ono ważne w pewnym stopniu. Jedynie śladowe odsetki rozmówców (1,2% ) są zdania, że wykształcenie nie jest ważne w osiągnięciu sukcesu, a 6,6% nie udaje się udzielić odpowiedzi na postawione pytanie.

Analiza socjologiczna wyobrażeń młodzieży na temat sukcesu życiowego 181 W toku badania podjęto także próbę określenia stopnia zadowolenia badanych z poziomu osiągniętego sukcesu. Dane empiryczne pokazują, że zarówno mieszkańcy Lwowa, jak i młodzież pozostają tylko częściowo zadowoleni ze stopnia osiągniętego sukcesu (odpowiednio 49,1% oraz 51,2%). Analiza porównawcza poziomu osiągniętego sukcesu przechyla skalę pozytywnych ocen na korzyść dorosłych. Młodych ludzi zadowolonych z tego stanu rzeczy jest prawie dwukrotnie mniej (por. rys. 1), co zapewne wiąże się z mniejszą rozległością życiowych doświadczeń, identyfikowanych przede wszystkim ze sferą edukacyjno-zawodową. 60 50 49,1 51,2 40 30 29,1 21,8 32,3 20 16,5 10 0 zadowoleni w pewnym stopniu zadowoleni niezadowoleni mieszkańcy Lwowa młodzież Rys. 1. Zadowolenie z poziomu osiągniętego sukcesu w kontekście porównawczym badanych lwowian i młodzieży (w %) W osiąganiu sukcesu młodzież liczy przeważnie na własne zdolności (49,0%), zdobytą wiedzę (41,0%) oraz doświadczenie życiowe (33,0%). W znacznie mniejszym stopniu młodzi ludzie polegają na pomocy przyjaciół (19,2%) oraz ochronie socjalnej (3,4%). 2. Typy osobowości związane z osiąganiem sukcesu Dążąc do osiągnięcia sukcesu w różnych obszarach działalności życiowej, każdy człowiek wybiera własną drogę, środki oraz priorytety, odpowiednio do charakterystyk psychologiczno-społecznych oraz indywidualnych. Podobnie na poziomie teoretycznym można utworzyć typologię osobowości w odniesieniu do kategorii sukcesu. Obejmuje ona grupy jednostek, które różnią się jakościowo jedna od dru-

182 giej istotnymi cechami. Typ jako abstrakcyjny model teoretyczny utrwala najważniejsze strukturalne lub funkcjonalne osobliwości obiektów, przedmiotów, zjawisk lub cechy charakterystyczne określonej części danej grupy społecznej 4. Badając możliwość osiągnięcia sukcesu w różnych dziedzinach działalności, rozpatrujemy przede wszystkim sukces życiowy, co z kolei zakłada włączenie do niego obszaru pracy zawodowej. Dla osiągnięcia sukcesu zawodowego, jak również sukcesu życiowego, ważne znaczenie ma wykształcenie, poziom wiedzy oraz doświadczenia człowieka. Na poziomie teoretycznym oraz empirycznym (na podstawie samooceny respondentów) wyróżniono kilka typów osobowości z wykorzystaniem skali aktywność pasywność w osiąganiu sukcesu: realistyczny, aktywny, zrealizowany obejmuje jednostki, które są z natury aktywne, zawsze otwarte na nowości, ciągle pogłębiają poziom własnej wiedzy, zgodnie z wymaganiami czasowymi i zawodowymi, jednostki które osiągnęły sukces w działalności zawodowej i w życiu codziennym; potencjalny, aktywny, niezrealizowany dotyczy ludzi uważających siebie za osoby wykształcone, posiadających wiedzę oraz doświadczenie w określonym rodzaju działalności, którzy pragną pogłębiać swoje kompetencje, ale jeszcze nie osiągnęli sukcesu w swojej działalności zawodowej oraz w życiu codziennym; wymuszony, aktywny, zrealizowany skupia jednostki, które zmuszone są ciągle pogłębiać wiedzę oraz zdobywać doświadczenie odpowiednio do okoliczności, zdolne osiągać sukces odpowiedni do sytuacji życiowych, wykonywanej działalności zawodowej, itp.; potencjalny, pasywny, niezrealizowany dotyczy osób zadowolonych z poziomu własnej wiedzy oraz zdobytego doświadczenia, które nie pragną osiągać sukcesu zarówno w życiu codziennym, jak i w działalności zawodowej. W świetle samooceny respondentów wyodrębnionym typom orientacji na sukces przyporządkowano różne wielkości liczbowe (por. rys. 2). Do realistycznego, aktywnego, zrealizowanego typu zaliczono osoby, które stale podtrzymują dynamiczny stan osiągniętego sukcesu życiowego oraz zawodowego (23,5% ogółu dorosłych i 8,5% młodzieży), do wymuszonego, aktywnego i zrealizowanego te, które zdolne są osiągać sukces odpowiedni do wymagań sytuacji życiowych (15,8% dorosłych respondentów oraz 21,4% młodzieży). Zatem do ogólnej kategorii osób urzeczywistniających sukces życiowy i zawodowy należy prawie 40% wszystkich dorosłych oraz co trzeci przedstawiciel badanej młodzieży. Do typu potencjalnych, aktywnych, niezrealizowanych włączono respondentów, którzy uważają siebie za ludzi wykształconych, ale jeszcze nie osiągnęli sukcesu w obszarze działalności zawodowej oraz w życiu codziennym (stanowią oni 45,6% ogółu ludności oraz 61,6% młodzieży), do potencjalnych, pasywnych, niezrealizowanych osoby zadowolone z poziomu swojej wiedzy oraz zdobytego doświadczenia, ale niezainte- 4 Психологічний словник, за ред. В.І. Войтка, К., Вища школа, 1982, c. 192.

Analiza socjologiczna wyobrażeń młodzieży na temat sukcesu życiowego 183 resowane osiąganiem sukcesu w życiu codziennym, jak również w działalności zawodowej (stanowią one 15,1% dorosłych i 8,5% młodzieży). W kategorii potencjalnych, niezrealizowanych znalazło się zatem 60,7% dorosłych mieszkańców Lwowa oraz 70,1% młodzieży. 70 61,6 60 50 45,6 40 30 23,5 21,4 20 10 8,5 15,8 15,1 8,5 0 realistyczny - aktywny, zrealizowany potencjalny - aktywny, niezrealizowany wymuszony - aktywny, zrealizowany potencjlany - pasywny, niezrealizowany mieszkańcy Lwowa młodzież Rys. 2. Typy osobowości respondentów w kontekście porównawczym, w odniesieniu do realizacji sukcesu (w %) Młodzi ludzie zwracają uwagę na bariery towarzyszące osiąganiu sukcesu, takie jak: brak zabezpieczenia materialnego (36,6%) i doświadczenia zawodowego (31,8%), odpowiedniego wykształcenia (30,4%) oraz możliwości założenia własnego biznesu (25,0%). Nieco mniej młodzieży uzależnia własny sukces od prestiżowego miejsca pracy (20,4%), adekwatnej wiedzy (18,4%), szczęścia rodzinnego (14,8%) znajomości (14,6%), stabilności społeczeństwa (12,1%) oraz dostępu do informacji społeczno-gospodarczej, politycznej i prawnej (6,8%). Uwagi końcowe O sukcesie można mówić wtedy, kiedy człowiek konsekwentnie, w ciągu całego okresu życia pomyślnie rozwiązuje pojawiające się przed nim zadania oraz realizuje szereg własnych celów. Uogólniając wyniki badań należy stwierdzić, że sukces jednostki wyznaczają czynniki indywidualne i społeczne. Zwłaszcza w wypadku młodzieży, osiągnięcie sukcesu ekonomicznego i zawodowego w znacznym stopniu skorelowane jest z poziomem wykształcenia i wiedzy. Wyróżnienie kilku typów osobowości, z wykorzystaniem skali aktywność pasywność w odniesie-

184 niu do realizacji sukcesu, umożliwia prześledzenie najważniejszych strukturalnych i funkcjonalnych osobliwości ludzkich zachowań. Wskazuje to na niezbędność prowadzenia dalszych rozważań teoretycznych oraz badań empirycznych, dotyczących wyobrażeń różnych grup społecznych, zwłaszcza młodzieży, na temat sukcesu życiowego i zawodowego oraz orientacji na jego osiągnięcie. Bibliografia 1. Кушерець В.І., Знання як стратегічний ресурс суспільних трансформацій, К., Знання України, 2002. 2. Психология жизненного успеха. Опыт социально-психологического анализа преодоления критических ситуаций, зa ред. Л.В. Сохань, Е.И. Головахи, Р.А. Ануфриева, О.Н. Балакиревой, К., Госуд. ин-т проблем семьи и молодежи, 1995. 3. Психологічний словник, за ред. В.І. Войтка, К., Вища школа, 1982. 4. Федоренко Н., Роль освіти у формуванні нової генерації молодих фахівців, Соціальні виміри суспільства: Збірник наук. праць, 2003, вип.6. SOCIOLOGICAL ANALYSIS OF YOUNG PEOPLE S VISIONS OF SUCCESSFUL LIFE Summary The article deals with the specific qualities of the scientific approach to success. It analyses different ways of defining personal, economic and professional success. Basic factors that affect achieving individual success have been determined and the importance of education in this achievement has been demonstrated. Young people s visions of the success in life have been examined on the empirical level. Personalities typology with regard to the realization of success has been constructed. Nearly 40% of all adult Lvovians and every third young person examined in 2007 have been included in the general category of people realizing their personal and professional success, 60,7% of adult Lvovians and 70,1% of young people have been included in the group of potential, unrealized respondents. There is a need to conduct further theoretical and empirical studies concerning the visions of personal and professional success and different orientations on success achievement among various social groups, especially the youth.