Alicja Portacha *, Anna Tonakiewicz ** Biblioteka Główna Politechnika Warszawska ŹRÓDŁA DO BADAŃ NAD WYKORZYSTANIEM ZASOBÓW BIBLIOTECZNYCH W OPARCIU O NARZĘDZIA STATYSTYCZNE [SOURCES FOR THE RESEARCH ON THE USE OF LIBRARY RESOURCES BASED ON STATISTICAL METHODS] Abstrakt: Przedstawiono możliwości prowadzenia badań nad wykorzystaniem zasobów bibliotecznych w oparciu o zintegrowany biblioteczny system kontroli dostępu HAN oraz system tworzenia bibliotek cyfrowych dlibra. Omówiono korzyści w wykorzystaniu wyników badań w zarządzaniu procesami bibliotecznymi. BIBLIOMETRIA BIBLIOTEKA GŁÓWNA POLITECHNIKI WARSZAWSKIEJ SYSTEMY KOMPUTEROWE W BIBLIOTEKACH ZARZĄDZANIE ŹRÓDŁAMI BIBLIOTECZNYMI Abstract: The authors present the possibility of research on the use of library resources based on the integrated library computer system ALEPH, access controlling system HAN and digital library system dlibra. They discuss the advantages of using the results of such research in the management of library processes. BIBLIOMETRICS COMPUTER SYSTEMS IN LIBRARIES LIBRARY RESOURCES MANAGEMENT MAIN LIBRARY OF WARSAW UNIVERSITY OF TECHNOLOGY * * * Rola i zadania biblioteki akademickiej zależą od indywidualnych potrzeb i uwarunkowań danej uczelni, na które składają się misja uczelni, jej struktura, zakres kształcenia, a także plany strategiczne zarówno rozwoju uczelni, jak i biblioteki [Sidor 2000, dok. elektr.]. Od wielu lat uczelnie zmieniają nie tylko reguły i formy studiów, ale także zakres kształcenia. Poza studiami stacjonarnymi, wieczorowymi i zaocznymi, pojawiły się też * Mgr ALICJA PORTACHA, bibliotekarz w Bibliotece Głównej Politechniki Warszawskiej, mgr bibliotekoznawstwa i informacji naukowo-technicznej UW oraz mgr historii. Najważniejsze publikacje: (2003) Usługi biblioteczne w nauczaniu na odległość założenia (współautor); (2000) Tendencje rozwojowe wypożyczeń międzybibliotecznych. Adres elektr.: portacha@bg.pw.edu.pl ** Starszy kustosz dyplomowany mgr ANNA TONAKIEWICZ, kierownik Ośrodka Informacji Naukowej, Biblioteka Główna Politechniki Warszawskiej (od 1994 r.), mgr bibliotekoznawstwa i informacji naukowej UW. Najważniejsze publikacje: (2004) Krajowy obieg informacji naukowej i technicznej w dotychczasowej działalności bibliotek naukowych: spostrzeżenia i uwagi (współautor); (2000) Formy kształcenia użytkowników informacji naukowej w Bibliotece Głównej PW i Ośrodku Informacji Naukowej (współautor). Adres elektr.: tonak@bg.pw.edu.pl 74
studia na odległość za pośrednictwem Internetu. Większość polskich uczelni prowadzi także wymianę studentów z wieloma krajami świata, co oznacza kształcenie w języku angielskim. Rozwój szkolnictwa wyższego i systemów kształcenia spowodował także wzrost świadomości użytkowników i nowe oczekiwania wobec zaspokajania potrzeb informacyjnych przez biblioteki akademickie. Realizacja zadań przez nowoczesną bibliotekę uczelnianą wymaga innego jej traktowania przez społeczność akademicką. Obecnie biblioteki znajdują się pod bardzo silną presją zmian, wynikającą ze zmienności i złożoności otoczenia, w jakim funkcjonują. Ta wzrastająca zmienność otoczenia powoduje, że biblioteki akademickie borykają się z wieloma problemami. Konieczność rozwiązania tych problemów wspomagana jest głosami wzywającymi do unormowania parametrów ich działania zgodnie z przepisami prawa i standardami obowiązującymi w Unii Europejskiej. Z jednej strony władze uczelni zobowiązują bibliotekę do oszczędzania na wydatkach bibliotecznych, z drugiej porównują jej działania do wypracowanych już wzorców i sprawnego funkcjonowania bibliotek poza granicami Polski [Jazdon 2000, s. 34]. Na skutek nacisku wywieranego przez środowisko biblioteka musi polepszać jakość działania, zmniejszać koszty, rozpoznawać potrzeby środowiska, tak aby ciągle poprawiać swój wizerunek. By sprostać oczekiwaniom a przede wszystkim presji na ograniczenie kosztów i poprawę jakości usług, biblioteka musi wypracować metody, które pozwolą jej zidentyfikować problemy i ustalić właściwe działania. Ten proces, polegający na ciągłym doskonaleniu systemu zarządzania jest uzależniony od indywidualnych cech składających się na daną bibliotekę, jej misji oraz wybranych metod i narzędzi. W praktyce efektywnego zarządzania biblioteką należy dążyć do rozwijania następujących zasad: orientacja na potrzeby informacyjne użytkownika, pozyskiwanie nowych grup użytkowników, badanie ich potrzeb, promocja biblioteki i jej usług, zmiana sposobu myślenia pracowników biblioteki użytkownik warunkuje zasadność istnienia bibliotek, umiejętność identyfikacji przyczyn małej efektywności działań i eliminacja błędów i strat, stosowanie nowych technologii informacyjnych we wszystkich procesach bibliotecznych oraz w badaniu procesów pracy, informacja poprzez zastosowanie odpowiednich mierników [Huczek 2004, dok. elektr.]. Celem artykułu jest wykazanie możliwości badania źródeł bibliotecznych w oparciu o dane dostępne z systemów bibliotecznych oraz systemów zarządzania zasobami bibliotecznymi. Dane te pozwalają na badanie potrzeb w zakresie gromadzonych zbiorów i ocenę oferowanych usług bibliotecznych. Są jednym z elementów pozwalających na efektywne zarządzanie biblioteką, a także poprawę oceny jej funkcjonowania z punktu widzenia użytkowników. Metody stosowane w Bibliotece Głównej Politechniki Warszawskiej, mogą posłużyć do statystycznych badań porównawczych z bibliotekami o podobnym profilu, stosujących te same lub analogiczne narzędzia. Przedstawione poniżej możliwości badań oraz spostrzeżenia zostały oparte na systemie komputerowym ALEPH, systemie kontroli dostępu HAN (Hidden Automatic Navigation) oraz systemie dlibra, w którym funkcjonuje Biblioteka Cyfrowa PW. Według normy EN ISO 2789 cele statystyki bibliotecznej przedstawiają się następująco: monitorowanie bieżących wyników w celu porównania z normami i danymi podobnych instytucji, monitorowanie kierunków zmian oraz wyników innowacji, tworzenie podstaw planowania, podejmowania decyzji, poprawy jakości usług i oceny wyników, 75
pokazywanie znaczenia usług bibliotecznych świadczonych użytkownikom, w tym potencjalnego znaczenia dla użytkowników w przyszłych pokoleniach, informowanie krajowych lub regionalnych instytucji w trakcie pełnienia przez nich funkcji wspierania, finansowania i monitorowania, upowszechnienie znaczenia bibliotek wśród polityków, jak i w innych zewnętrznych gremiach. Formy statystyki różnią się w bibliotekach akademickich, publicznych, szkolnych czy specjalnych, ale ich cele pozostają takie same. Wartością statystyki jest ukazywanie poszczególnych problemów i stanu poszczególnych procedur, wielkości danych, określenie liczbowe wybranych parametrów i porównanie uzyskanych wskaźników, nie zaś dostarczenie konkretnych odpowiedzi lub wyjaśnień. Biblioteki akademickie stosują metody statystyczne od bardzo wielu lat, ułatwiają one badania, podnoszą dokładność analizy, powodują, że oceny są rzetelniejsze oraz umożliwiają prawidłowe planowanie i podejmowanie decyzji. To czym dysponują dzisiaj biblioteki akademickie to przede wszystkim narzędzia w postaci komputerowych systemów bibliotecznych, systemów kontroli dostępu do zasobów komercyjnych i innych zasobów zastrzeżonych, komputerowej sieci bibliotecznej, itd. Narzędzia te mogą posłużyć bibliotekom do zbierania informacji i ich krytycznego przetwarzania. Standardy światowe Podstawą do obliczania wskaźników funkcjonowania biblioteki i uzyskiwania efektywności są systematyczne gromadzone dane statystyczne. Łączenie tych danych, ich analiza i porównania mogą pomóc w podejmowaniu decyzji. W krajach Unii Europejskiej większość wskaźników efektywności opracowywana jest na podstawie norm i zaleceń takich jak m.in.: ISO 11620:2003 Information and Documentation Library performance indicators; ISO 2789:2003 Information and Documentation. International Library Statistics (obie normy zostały już przetłumaczone na język polski). Biblioteki w krajach Unii mają obowiązek gromadzenia danych statystycznych, zwłaszcza jeśli są finansowane z budżetu państwa. W Wielkiej Brytanii gromadzeniem statystyki bibliotecznej zajmuje się The Society of College, National and University Libraries (SCONUL). Dane statystyczne gromadzone przez SCONUL mogą posłużyć do wyliczenia większości wskaźników efektywności, zalecanych dla bibliotek akademickich. Standaryzacja w Polsce W Polsce jak dotąd nie wypracowano, poza obowiązującym kwestionariuszem Głównego Urzędu Statystycznego, narzędzia statystycznego pozwalającego na gromadzenie danych dla całego kraju. Próbę wypracowania metody porównawczej do analizowania bibliotek w skali kraju podjęto na konferencji zorganizowanej przez Akademię Ekonomiczną w Krakowie w 2001 roku. W celu opracowania krajowych standardów funkcjonowania bibliotek naukowych powołano Zespół ds. Standardów Bibliotek Naukowych. Zespół wykazał, że podstawą opracowania standardów są systematycznie gromadzone dane statystyczne i zaproponował gromadzenie standardowych danych bibliotecznych w ramach projektu Ankieta analizy funkcjonowania bibliotek naukowych w Polsce. Niestety udział bibliotek w projekcie nie jest powszechny, a Ankietę za 2004 rok wypełniło tylko 31 76
bibliotek. Na stronie domowej projektu dostępne są dane statystyczne opisujące funkcjonowanie bibliotek uczestniczących w projekcie od 2002 roku [http://ssk2.bu.amu.edu.pl/standaryzacja/index.htm]. Szerszy udział bibliotek i rozwój prowadzonych badań z pewnością mógłby zaowocować ogólnokrajowym raportem na wzór Raportu Folleta [Raport Folleta 1998, s.15 28], jako analiza zmian w polskim bibliotekarstwie akademickim i roli bibliotek akademickich w procesie kształcenia. Komputerowy system ALEPH Biblioteka Główna Politechniki Warszawskiej pracuje od stycznia 2000 roku w systemie ALEPH. Na potrzeby codziennej działalności oraz do okresowych sprawozdań z systemu można uzyskać zestawienia statystyczne. Podstawą ich uzyskania jest dokładne określenie parametrów użytkowników i egzemplarzy. Każdy zarejestrowany w systemie bibliotecznym użytkownik jest zdefiniowany ze względu na swój status na uczelni (np. student, dyplomant, doktorant, pracownik naukowy) oraz wydział (określany w systemie jako typ użytkownika). Cechami istotnymi dla egzemplarza jest maksymalny czas na który można go wypożyczyć (np. tydzień, miesiąc, 2 miesiące) określany w systemie bibliotecznym jako status egzemplarza oraz lokalizacja kolekcja do której egzemplarz jest przypisany. Do sporządzania zestawień statystycznych można wykorzystać dane z rekordu bibliograficznego. Na podstawie zbieranych danych program tworzy raporty dzienne i okresowe. Najczęściej generowanymi raportami są zestawienia dotyczące użytkowników oraz ich aktywności w poszczególnych kolekcjach biblioteki. Raporty przygotowywane z systemu ALEPH można pogrupować na syntetyczne i analityczne. Z raportów syntetycznych pozyskiwane są informacje o: liczbie użytkowników zarejestrowanych, liczbie użytkowników nowo zarejestrowanych, liczbie aktywnych wypożyczających (użytkownicy posiadający jedno lub więcej wypożyczeń), liczbie aktywnych użytkowników (użytkownicy, którzy dokonali przynajmniej jednej transakcji w okresie sprawozdawczym), liczbie wypożyczeń, liczbie zwrotów, liczbie prolongat liczbie zamówień zrealizowanych, liczbie rezerwacji (transakcje zapoczątkowane przez użytkownika). Drugą grupą raportów generowanych z systemu są zestawienia analityczne: statystyka udostępniania (wypożyczenia, zwroty, prolongaty, zamówienia) z wybranej kolekcji według statusu użytkownika, statystyka udostępniania z wybranej kolekcji w zależności od typu użytkownika (wydziału), statystyka udostępniania według wybranej kolekcji i daty, statystyka udostępniania według kolekcji i statusu egzemplarza, statystyka udostępniania w wybranej kolekcji w zależności od typu dokumentu, statystyka wypożyczeń w wybranej kolekcji według statusu użytkownika i statusu egzemplarza, 77
statystyka prolongat w wybranej kolekcji według statusu użytkownika i statusu egzemplarza, statystyka zamówień w wybranej kolekcji w zależności od statusu użytkownika i statusu egzemplarza. Statystyki prezentowane są w postaci danych liczbowych i można je eksportować do arkusza kalkulacyjnego, a następnie dodatkowo opracowywać. Biblioteka wykorzystuje raporty m.in. do oceny aktywności grup użytkowników z poszczególnych wydziałów, kreowania polityki gromadzenia zasobów i ich lokalizacji w poszczególnych kolekcjach. Wyniki raportów pozwalają na: kształtowanie polityki promocyjnej i edukacyjnej biblioteki, organizacje pracy w udostępnianiu (ilość zawieranych transakcji ma wpływ na liczebność personelu obsługującego udostępnianie w poszczególnych kolekcjach), kształtowanie pod względem tematycznym poszczególnych kolekcji (zależność pomiędzy lokalizacją kolekcji a liczebnością użytkowników z wydziałów najczęściej ją wykorzystujących). Raporty uwzględniające dane egzemplarzy są wykorzystywane do przemieszczania i uzupełniania zbiorów. Każdego roku badana jest statystyka wypożyczeń poszczególnych egzemplarzy z wypożyczalni krótkoterminowej (maksymalny czas wypożyczenia 7 dni, brak możliwości prolongaty). Na podstawie liczby wypożyczeń poszczególnych egzemplarzy tworzone są rankingi dokumentów najczęściej i najrzadziej wypożyczanych. Wyniki rankingu książek rzadko wypożyczanych przekładają się na wydłużenie okresów wypożyczeń i przesunięcie ich do innej kolekcji. Wykaz egzemplarzy wypożyczanych najczęściej jest jednym z czynników wpływających na zakup konkretnych tytułów do zbiorów biblioteki. W analogiczny sposób można badać księgozbiór w każdej innej kolekcji biblioteki. W 2006 roku na podstawie danych z opisów bibliograficznych (pole dotyczące lokalnej klasyfikacji rzeczowej) oraz lokalizacji egzemplarzy wyliczono ilość posiadanych egzemplarzy dla poszczególnych dyscyplin naukowych i kierunków dydaktycznych uprawianych w PW. Tego rodzaju informacje są udokumentowanymi danymi niezbędnymi w uczelni podczas badania przez Państwową Komisję Akredytacyjną. Wykazują liczebność księgozbioru przydatnego dla nauczania na poszczególnych kierunkach. System HAN i możliwości prowadzenia badań statystycznych wykorzystania zasobów online Stan badań potrzeb użytkowników w zakresie zasobów elektronicznych oraz analiza statystyczna ich wykorzystania budzi w wielu bibliotekach niezadowolenie i jest oceniany jako niewystarczający dla zarządzania tymi zasobami. Biblioteki kupując dostęp do baz bibliograficzno-abstraktowych, czasopism pełnotekstowych i książek elektronicznych, nie mogą ich ewidencjonować w systemach bibliotecznych, gdyż zasoby te nie stanowią własności biblioteki. To oznacza brak możliwości umieszczenia opisów bibliograficznych publikacji dostępnych online w katalogach bibliotecznych oraz sporządzania analiz statystycznych tych źródeł w oparciu o serwer biblioteczny. Biblioteki mogą więc liczyć tylko na raporty statystyczne wykonane przez wydawców lub dostawców. Dostarczane w takiej formie raporty nie są w stanie zadowolić bibliotek, bowiem narzędzia statystyczne udostępniane przez różnych wydawców nie pozwalają na obiektywną i porównawczą analizę. Dzieje się tak dlatego, że wydawcy sporządzają raporty statystyczne oparte o różne własne kryteria i systemy ich pomiaru. Natomiast da- 78
ne, niezbędne bibliotekom do przeprowadzania analiz statystycznych (zawierające np. liczbę efektywnych sesji wyszukiwawczych, ilość ściągniętych abstraktów lub pełnych tekstów) są podawane w sposób nieprzydatny. Brak raportów statystycznych również w Bibliotece Głównej PW utrudniał planowanie zakupu zasobów w zależności od ich wykorzystania, potrzeb obsługiwanej grupy użytkowników oraz posiadanych środków finansowych. Mając to na uwadze Biblioteka Główna Politechniki Warszawskiej zdecydowała się na zakup systemu HAN w kwietniu 2006 roku, po wcześniejszym rozpoznaniu rynku i przetestowaniu systemu (HAN jest jednym z systemów, które pojawiły się na rynku polskim niedawno. Poza nim promowano także system OneLog, na zakup którego zdecydowały się Uniwersytet Śląski i Politechnika Wrocławska.). Wszyscy zarejestrowani użytkownicy Biblioteki mogli uczestniczyć we wstępnej fazie testowania systemu, do którego automatycznie zostały wprowadzone konta czytelników. HAN umożliwia legalne korzystanie z licencjonowanych zasobów online zarejestrowanym użytkownikom Biblioteki z dowolnego komputera. Dzięki temu każdy czytelnik Biblioteki, przebywający w innym miejscu poza uczelnią (dom, kawiarnia internetowa, uczelnia zagraniczna, itd.), może logować się do systemu na podstawie numeru karty bibliotecznej, bez konieczności dodatkowej autoryzacji. Daje to możliwość badania np. czasu kiedy użytkownicy najchętniej korzystają z baz (bez ograniczenia godzinami dostępu do biblioteki) oraz miejsc, z których korzystają najczęściej (biblioteka, inne jednostki na uczelni, komputery zewnętrzne). System HAN zapewnia dwie zasadnicze korzyści: Legalny dostęp z dowolnego miejsca dla zasobów udostępnianych przez wydawców lub firmy dostawcze na podstawie autoryzacji adresów IP (Komunikacja pomiędzy komputerem użytkownika a serwerem wydawcy odbywa się za pośrednictwem serwera HAN, dzięki czemu serwer widzi tylko IP HAN a. Jest to obecnie jedyny, dopuszczalny w umowach licencyjnych, sposób przekazywania informacji pomiędzy serwerami i stacjami roboczymi użytkowników.). Możliwość prowadzenia dokładnej analizy wykorzystania zasobów w oparciu o jednorodne analizy statystyczne. Moduł główny HAN a dokonuje analizy w oparciu o: zasoby, użytkowników oraz stacje robocze, dając odpowiedź na następujące pytania: jakie źródło wykorzystywane było w wybranym czasie? (zał. rys.1), z jakich źródeł korzystano najczęściej? (zał. rys.2), z jakich źródeł korzystała wybrana grupa użytkowników? (zał. rys.3), jak długo użytkownicy korzystali z wybranych źródeł? (zał. rys.4). Do wszystkich zestawień statystycznych można wybierać dowolne zasoby, użytkowników lub stacje robocze, uzyskując czytelne analizy porównawcze w postaci tabel lub wykresów. Przykładem praktycznego wykorzystania danych uzyskanych z HAN a za rok 2006 było zidentyfikowanie najmniej wykorzystywanej bazy (INSPEC), co dało podstawę do rezygnacji z zakupu tej licencji dostępu na kolejny rok. Statystyki HAN a i dane z systemu ALEPH (lista użytkowników z numerami kart bibliotecznych, status i typ użytkownika), można przenosić do ACCESA lub do arkusza kalkulacyjnego, tworząc specjalistyczne kwerendy (porównania) np.: typ użytkownika (wydział) połączony z czasem sesji, z ilością ściągniętych bajtów, liczbą odwołań z komputerów spoza Uczelni (zał. rys. 5 i 6). Do podobnych porównań może posłużyć także status użytkownika na Uczelni (student, doktorant, pracownik, itp.) w połączeniu np. z bazą. 79
Wykonane w taki sposób analizy pomagają w Bibliotece Głównej PW ustalać zasadność aktualizowania licencji poszczególnych zasobów na kolejny rok. W przypadku tych baz, które mają niewielką liczbę użytkowników istotny jest jeszcze czas ich wykorzystania oraz ilość ściągniętych bajtów, co w rezultacie może zdecydować o przydatności bazy i kontynuacji zakupu. Najaktywniejszą grupą użytkowników są chemicy. Dla Wydziału Chemicznego odnotowano w HAN ie w 2006 roku ponad 10 tysięcy odwołań spoza terenu Uczelni, a czas korzystania z baz wyniósł prawie 1.500 godzin. Użytkownicy z Wydziału Inżynierii Chemicznej i Procesowej (jeden z najmniejszych wydziałów PW) logowali się w HAN ie ponad 3 tysiące razy, w czasie ponad 330 godzin. Te rezultaty wskazują na potrzebę kupowania licencji dostępu do baz chemicznych. Z kolei największą liczbę odwołań odnotowano w bazie SCIENCE DIREKT ELSEVIER a 16.958, następnie w IEEE/IEE ELECTRONIC LIBRARY 6.930. Statystyka wykorzystania pozostałych baz plasuje się dużo niżej. Dla porównania baza SCOPUS miała 2.241 odwołań, baza SCI 2.112. Moduł porównawczy HAN a pozwala na pomiar maksymalnego jednoczesnego wykorzystania wybranego zasobu/ów np. maksymalna liczba użytkowników przeszukujących jednocześnie to samo czasopismo lub całą bazę. Takie badanie można prowadzić przez zaplanowany okres kilku dni, miesiąca, itd., a także przez określoną liczbę godzin. Dzięki temu Biblioteka może wskazywać liczbę rzeczywistych jednoczesnych użytkowników. Wdrożenie systemu HAN usprawniło zarządzanie zasobami elektronicznymi i dało możliwość prowadzenia świadomej polityki licencyjnej w Bibliotece Głównej PW, a zasoby online stały się dostępne dla użytkowników w formule 24/7. Biblioteka Cyfrowa Politechniki Warszawskiej (BCPW) BCPW powstała w maju 2005 roku, początkowo jako Elektroniczna Kolekcja Zbiorów Własnych. W rok później, wraz z wdrożeniem systemu dlibra, przyjęła obecną nazwę. Kolekcja tworzona jest w oparciu o wybrane zbiory własne w wersji drukowanej, których kopia cyfrowa umieszczana jest w BCPW. Powstaje więc nowy zasób, liczący obecnie ponad 300 obiektów, umieszczanych w czterech podkolekcjach: Historia nauki i techniki, Historia Politechniki Warszawskiej, Historia szkolnictwa, Skrypty i podręczniki. Podstawowym zadaniem BCPW jest tworzenie szerokiego dostępu online do zasobów edukacyjnych oraz dorobku naukowego pracowników Politechniki Warszawskiej. Zasady tworzenia dobrego zasobu opierają jak zawsze na mechanizmach umożliwiających gromadzenie danych o ich użyteczności i przydatności. System dlibra wyposażony jest w narzędzia statystyczne oraz w liczniki wykazujące [dane z dnia 31.03.2007]: Liczbę wejść do zasobów od 2006. 05. 01 404155, Liczbę publikacji w bibliotece w dniu 31.03.2007 328, Liczbę osób korzystających z biblioteki w danej chwili 58. Na obecnym etapie zasoby BCPW są zbyt małe by dane statystyczne z nich generowane mogły być wykorzystane do analiz porównawczych. Natomiast budowa i zawartość zasobu BCPW może być oparta na analizach 80
statystycznych wykorzystania tytułów w wersji drukowanej, generowanych z ALEPHA. Na podstawie danych z ALEPHA stworzono wykaz tytułów książek (duża liczba wypożyczeń, zaczytane, zagubione, zbyt mała liczba egzemplarzy), których kopie cyfrowe należałoby dołączyć do podkolekcji Skrypty i podręczniki w BCPW. Narzędzia dlibry pozwalają również śledzić rezultaty popularności poszczególnych obiektów. Można je wyświetlić dla całego zasobu, pojedynczej kolekcji lub tytułu (zał. rys. 7). Gromadzone dane mogą w przyszłości posłużyć do badań porównawczych nie tylko w obrębie tej jednej biblioteki ale także w skali krajowej, bowiem większość bibliotek akademickich w Polsce tworzy swoje kolekcje cyfrowe w systemie dlibra. Podsumowanie Biblioteki powinny inwestować w narzędzia statystyczne i doskonalić je technicznie. Daje to możliwości gromadzenia danych o zasobach drukowanych i elektronicznych, o potrzebach i oczekiwaniach użytkowników i racjonalnym wykorzystaniu środków finansowych. Krytyczne przetwarzanie tych danych, ich dokładna analiza i porównania mogą przynieść wypracowanie wskaźników funkcjonowania danej biblioteki oraz prowadzenie badań porównawczych w skali kraju. Jako przykład można podać badania podejmowane w USA przez The Association of Research Libraries (ARL) oraz Texas A&M University, wspieranych przez U.S. Department of Education s Fund, których rezultatem było stworzenie profesjonalnego programu LibQUAL+, do oceny jakości funkcjonowania bibliotek z punku widzenia użytkowników, w celu rozwinięcia narzędzi i wykorzystania źródeł elektronicznych w bibliotece 21 wieku. LibQUAL+ pomaga bibliotekarzom lepiej zrozumieć to, jak użytkownicy postrzegają jakość usług bibliotecznych, a wyposażone w taki program biblioteki mogą systematycznie gromadzić i analizować opinie użytkowników, identyfikować najlepszą praktykę usług bibliotecznych, ulepszać umiejętności analizowania uzyskanych danych, w celu właściwej ich interpretacji. Badania LibQUAL+ obejmujące wszystkie kategorie użytkowników dotyczą badań środowiska, dostępności książek, godzin otwarcia, dostępu do źródeł elektronicznych, szkoleń, wyposażenia w nowoczesny sprzęt i warunków na jakich można z niego korzystać. Prowadzenie badań polega na współpracy z użytkownikami poprzez zamieszczenie na stronie www biblioteki odpowiedniego linku do ankiety. Respondenci wypełniają ją i przesyłają pocztą elektroniczną do centralnej bazy danych. Informacje są analizowane i prezentowane w raportach (formy graficzne i inne), wyliczających oczekiwania użytkowników i ich spostrzeżenia. Dane statystyczne mogą posłużyć do wyliczenia większości wskaźników efektywności, zalecanych dla bibliotek akademickich. LibQUAL+ stosowany od 2000 roku w bibliotekach wielu krajów m.in. w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Wielkiej Brytanii, Irlandii, przyniósł wiele efektów. Na podstawie uzyskanych wyników, biblioteki mogą ubiegać się o wsparcie finansowe i informatyczne w instytucjach rządowych, na podjęcie działań zgodnych z oczekiwaniami użytkowników. Program umożliwia porównanie wyników badań z równorzędnych bibliotek w skali krajowej i międzynarodowej, co przyczynia się do podnoszenia jakości usług (benchmarking). Takie badania porównawcze w skali międzynarodowej wykonano w roku 2006 w bibliotekach uniwersyteckich USA i Wielkiej Brytanii. 81
Światowe doświadczenia bibliotek akademickich wskazują na potrzebę zastosowania narzędzi typu LibQU- AL+ do przeprowadzenia analogicznych badań porównawczych w środowisku polskich bibliotek akademickich. Wykorzystane źródła i opracowania Derfert-Wolf, L. (2004). Standaryzacja funkcjonowania bibliotek naukowych w Polsce. Stan prac Zespołu ds. Standaryzacji dla Bibliotek Naukowych. [W:] Polskie biblioteki akademickie w Unii Europejskiej. Materiały konferencyjne [2004]. Łódź: Politechnika Łódzka, s. 23. Huczek, M. (2004). dok. elektr. Współczesne metody zarządzania poprawiające efektywność pracy biblioteki. Bibl. Pedag. http://www.bib.edu.pl/huczek.html [odczyt 13.03.2007]. Huczek, M.; B Żołędowska (2003). Statystyka dla bibliotekoznawców. Sosnowiec: Wydaw. Wyż. Szkoły Zarz. i Mark, 99 s. Jazdon, A. (2000). Finansowanie bibliotek uczelnianych. Forum Akademickie nr 10, s. 34. LibQUAL+. dok. elektr. Charing Library Service Quality. http://www.libqual.org/about/information/index.cfm [odczyt 29.03.2007]. Najlepsze wzorce działalności bibliotecznej w Europie, Singapurze i USA. (2005). Warszawa: SBP, 99 s. Raport Folleta. (1998). [W:] Zarządzanie biblioteką. Najlepsze kierunki w bibliotekarstwie brytyjskim. Warszawa: SBP, s. 15 28. Sidor, M. (2000). dok. elektr. SERVQUAL w badaniach jakości usług bibliotecznych. EBIB, nr 8. http://www.oss.wroc.pl/ biuletyn/ebib16/sidor.html [odczyt 15.03.2007]. Sidor, M. (2005). Jakość usług bibliotecznych. Warszawa: SBP, 251 s. Źródła PN EN ISO 2789: 2005. Informacja i dokumentacja. Międzynarodowa statystyka biblioteczna. PN ISO 11 620: 2006. Informacja i dokumentacja. Wskaźniki funkcjonalności bibliotek. 82
Załącznik Rys. 1: Statystyka roczna z HAN a. Zasoby + czas wykorzystania. Rys. 2.Statystyka roczna HAN a miesięczne odwołania do rożnych zasobów. 83
Rys. 3. Statystyka HAN a. Użytkownicy + zasoby (możliwość identyfikacji typu i statusu użytkownika). Rys. 4. Statystyka HAN a. Zasoby i czas. Identyfikacja wg numerów użytkownika. 84
Rys. 5 i 6. Tabela wykonana w oparciu o statystyki HAN a i dane z systemu ALEPH. Rys. 7. BCPW. Wykaz najczęściej oglądanych tytułów. 85