ŚRODOWISKO RODZINNE A ZACHOWANIA AGRESYWNE DZIECI Agresywne zachowanie może przybierać u tego samego dziecka bardzo różne i zmienne formy. Są dzieci, który raz zachowują się zupełnie prawidłowo a potem z pozornie niewytłumaczalnych powodów wybuchają agresją. Czasami udaje się nam uzyskać informacje, że dziecko zostało w domu pobite, matka lub ojciec byli pijani lub miała miejsce głośna awantura, czasami wręcz bójka między członami rodziny. Zwykle jest tak, że środowisko domowe i postawy wychowawcze rodziców są bardzo istotną przyczyną powstawania agresji u dzieci. Dlatego też wydaje się istotnym zwrócenie uwagi na rodzinę jako najważniejsze miejsce kształcąco-wychowawcze, mające zasadniczy wpływ na rozwój osobowości dziecka. Tym bardziej, że jest to dla niego pierwsza grupa społeczna, w której się znajduje i oczekuje od niej realizacji potrzeb przynależności, miłości, akceptacji i uznania. Zdarza się jednak, że rodzice pochłonięci codziennymi obowiązkami bywają niezaradni wobec oczekiwań swoich dzieci. Starają się więc zachować swoja pozycję przyjmując różne postawy wychowawcze. Postawy te obowiązują między dorosłymi a dziećmi, a rozumiemy je jako (..) tendencje do zachowania się w pewien specyficzny sposóbw stosunku do dziecka W literaturze przedmiotu można doszukać się różnorodnych klasyfikacji postaw wychowawczych. Wyróżnia się postawy pozytywne; miłości, akceptacji, oraz negatywne; wrogości, odrzucenia. Pożądane i niepożądane postawy rodzicielskie można opisać stosując cztery skale: akceptacja -odtrącenie współdziałanie - unikanie uznawanie praw dziecka - nadmierne wymaganie ( nadmierne korygowanie) przyznawanie dziecku rozumnej swobody - nadmiernie ochranianie Nieprawidłowe postawy rodzicielskie nie pozwalają zaspokoić podstawowych potrzeb psychicznych dziecka ( potrzeby bezpieczeństwa, miłości, akceptacji), tworzą głębokie zranienia w psychice, brak zaufania do siebie i do innych, poczucie osamotnienia,zagubienia, brak miłości, powodują napięcia i konflikty wśród wszystkich członków rodziny, które mogą przybierać postać zachowań agresywnych
W przeglądzie głównych typów negatywnych postaw rodzicielskich Maria Ziemska wskazuje także kierunek w jakim każda z nich może wpłynąć na kształtowanie się zachowania i pewnych rysów osobowości dziecka. Postawa odtrącająca charakteryzuje rodziców : dystansem uczuciowym i ich dominacją opinią,że dziecko to ciężar i trudny obowiązek stosowaniem dezaprobaty i ostrej krytyki, oraz takich metod wychowawczych jak: rozkazy,żądania i zastraszanie licznymi i represyjnymi żądaniami, surowymi karami, zastraszaniem, brutalnym postępowaniem z dzieckiem Postawa odtrącająca ujawniać się może w trzech postaciach : zaniedbywanie dziecka surowości względem niego w chłodzie uczuciowym i niezadowolenie z dziecka Rodzice o postawie odtrącającej eksponują zasadę : Zrób to przez miłość dla swojej matki Miłość dla rodziców to kategoria warunkowa. Dziecko może jej doznać jedynie wtedy, gdy podporządkuje się ich wymaganiom.skutki takiego traktowania są dla dzieci bardzo niekorzystne. Dziecko bywa agresywne, aroganckie, wybuchowe, nieposłuszne, kłótliwe, dopuszcza się kłamstwa i kradzieży. Żyje w ciągłym lęku i zagrożeniu. Może wystąpić u niego zahamowanie rozwoju uczuć wyższych, wystąpić zachowania aspołeczne. Z drugiej strony może powodować życiową niepewność, zaburzenia sfery emocjonalnej, zachowania apatyczne i poczucie krzywdy. Przejawy charakteryzujące postawę unikającą rodziców to : nadmierny dystans uczuciowy bierność wobec dziecka unikanie lub ograniczenie kontaktu z dzieckiem do minimum zbywanie prób w nawiązywaniu kontaktu przez dziecko rzekomy liberalizm( pozostawienie dziecku nadmiernej swobody) brak konsekwencji w stosowaniu wymagań jawna lub ukryta beztroska o dobro dziecka zaniedbywanie dziecka pod względem potrzeb i opieki stwarzanie pozorów w zaspakajaniu potrzeb dziecka Taka postawa rodziców może powodować u dziecka : - niestałość lub oschłość uczuciową
- nastawienie antagonistyczne do społeczeństwa i wszelkich instytucji - niezdolność do obiektywnych ocen - skłonność do przechwałek - lęk, bojaźliwość, nieufność - konfliktowość, agresję - egoizm, ciągłą chęć zwracania na siebie uwagi Postawa nadmiernie wymagająca, charakteryzuje rodziców bardzo mocną dominacją, wywieraniem presji i traktowaniem dziecka z pozycji autorytetu. Rodzice reprezentujący tą postawę nie widzą indywidualności swojego dziecka, nie szanują jego praw do samodzielności. Taka postawa rodziców może rozwijać u dzieci: - uległość - brak wiary w własne siły - niepewność - brak zdolności do koncentracji - lękliwość, obsesje, przewrażliwienie - podatność na frustrację Natomiast stosowanie ciągłych nagan, sztywnych reguł wyzwala u dzieci postawy buntu i agresji. Postawa nadmiernie chroniąca powstaje wtedy, gdy rodzice nadmiernie koncentrują się na dzieciach, przedkładając jego dobro nad wszystko inne. Wiąże się to ze stawianiem wygórowanych wymagań, narzucaniem autorytetu i rządzeniem dzieckiem. W zakresie tej postawy można mówić o czterech typach rodziców: 1. faworyzujących dziecko( dają dziecku wszystko co tylko chce ) 2. wykazujących upodobanie do straszenia dzieci 3. traktujących dziecko jako niemowlę ( robią wszystko za niego, wyręczają go i decydują za niego) 4. poświęcających dziecku więcej uwagi niż ono potrzebuje ( cały świat kręci się wokół dziecka ) Dzieci takich rodziców najczęściej są : bardzo mało samodzielne, o dużej bezradności życiowej egoistyczne opóźnione pod względem dojrzałości emocjonalnej - infantylne bez inicjatywy, bierne, zarozumiałe, awanturnicze, złośliwe nie panujące nad swoimi mocjami, są wybuchowe i agresywne Czynnikiem wpływającym na agresywne zachowania dzieci jest nie tylko niewłaściwa postawa rodziców, ale również kryzys autorytetu rodziców i wszystkich instytucji wychowawczych.
Kontakt szkoły z domem jest ubogi lub wręcz żaden, a brak współpracy powoduje często wzajemne negowanie kompetencji wychowawczych. Wśród sprzecznych i nieprzemyślanych posunięć dorosłych młodzież dochodzi do wniosku, że nie ma bezspornych autorytetów i należy je stworzyć samemu. Sytuację tę pogłębia postęp naukowo-techniczny; rodzice często nie są w stanie pomóc dzieciom w odrabianiu lekcji co rodzi poczucie braku kompetencji rodziców Zmniejsza się także ich autorytet, gdyż dzieci całą odpowiedzialność za trudną sytuację społeczno- gospodarczą obarczają starsze pokolenie. Rodzice starają się zachować swoją pozycję w domu stosując rozmaite formy presji psychicznej i fizycznej. Patologia społeczna rodziny a przede wszystkim alkoholizm wpływa destruktywnie na osobowość młodego człowieka. W rodzinach gdzie choć jedno z rodziców nadużywa alkoholu, istnieją zazwyczaj gorsze warunki materialne niż w rodzinach z tej samej warstwy społecznej wolnych od nałogu. Gorsza jest atmosfera wychowawcza, zanika poczucie wspólnoty, znacznie luźniejszy jest związek rodziców z dziećmi i wtedy młodzi ludzie łatwiej nawiązują kontakty z osobami z marginesu społecznego. Ponadto obserwowany u rodziców brak poszanowania dla cudzej godności, przestępczość w rodzinie może oddziaływać na kształtowanie się postaw moralno- psychicznych sprzyjających popełnianiu czynów aspołecznych. Postawy rodziców wobec dziecka wiążą się z pojmowaniem przez nich swej roli, z percepcją określonego wzoru roli rodzicielskiej. Wzór ten określa metody kierowania dzieckiem- autokratycznie, liberalnie, lub demokratycznie. W wyniku rygorów autokratycznych rodziców powstają najczęściej dziecięce osobowości charakteryzujące się : zdyscyplinowaniem i uległością poczuciem niższości brakiem wiary we własne siły biernością konformizmem zahamowaną tendencją do samodzielnego kreatywnego myślenia lękiem i nieufnością do ludzi agresywnością i egoizmem zaburzeniami sfery emocjonalnej( zanik uczuć życzliwych i opiekuńczych) kłamstwem i tzw. podwójną moralnością ( np. w domu są grzeczne, a swe prawdziwe oblicze ujawniają wśród rówieśników )
Konsekwencją liberalnego stylu wychowania jest, w związku z późnym wpajaniem norm społecznych i moralnych przez rodziców opóźniony proces socjalizacji, egoizm, nieumiejętność podporządkowania się innym, niski samokrytycyzm, trudności w kontaktach z rówieśnikami. Natomiast dziecko znajdujące się w rodzinie o demokratycznym modelu wychowania przejawia dużą samodzielność Kształtowanie postaw dziecka opiera się na jego własnych doświadczeniach. Dziecko najczęściej wykazuje duże uspołecznienie. Jest stosunkowo przedsiębiorcze i zaradne życiowo. Metody wychowania stosowane w tym modelu stwarzają jemu warunki do przejawiania inicjatywy, pobudzania ambicji i dokonywania samokontroli Reasumując wydaje się słuszne i zasadne następujące wnioskowanie. Postawy rodzicielskie wpływają na powstawanie i umocnienie więzi uczuciowych między dziećmi a rodzicami. W rodzinach, w których rodzice w sposób nieprawidłowy troszczą się o potrzeby dziecka dochodzi do dezintegracji tych więzi co powoduje nieporozumienia i konflikty, a pośrednio wpływa na zaburzenia sfery emocjonalno-społecznej oraz wyzwalanie lęku i agresji u dzieci. Rozwój osobowości młodego człowieka, proces jego rozwoju i socjalizacji uwarunkowany jest różnorodnymi czynnikami środowiska rodzinnego. Wyraźny jest związek między klimatem w rodzinie, a zachowaniem się dzieci. Empatia rodziców rozumiana jako (...) reakcja emocjonalna, wywołana przez spostrzeganie cudzych uczuć, prowadząca do doświadczenia cudzych emocji jako własnych, współodczuwanie (...), ich wrażliwość, ciepło, okazywana pomoc dziecku pozwala na kształtowanie pozytywnych form zachowań. Natomiast w domach, gdzie stosuje się przemoc, dziecko jest świadkiem scen kłótni, bójek, złośliwości pomiędzy rodzicami, ma miejsce motywowanie dziecka do agresywnego zachowania. Zjawisko to jest wyjaśniane działaniem mechanizmu identyfikacji. Osoba, która czymś grozi, która jest niebezpieczna, wroga, może stać się obiektem identyfikacji. Nazywa się to identyfikacją z agresorem i polega ma tym, iż aby uniknąć kary, dziecko stara się postępować zgodnie z wymaganiami agresora. Może się okazać, że mimo prawidłowego środowiska rodzinnego i rówieśniczego dziecko wykazuje wzmożoną tendencje do agresywności. Często dokładne zebranie danych np. podczas wywiadu wskazuje na organiczne podłoże zaburzeń. Istnieją przyczyny poronne, gdzie dopiero zastosowanie nowoczesnych metod obrazowania mózgu wyjaśnia przyczynę niczym nie tłumaczonej agresji.
Aby wychować dziecko na osobę zrównoważoną, rodzice powinni wypracować własną równowagę i przyjąć ponadto jednakową postawę rodzicielską sprzyjającą identyfikacji, bowiem identyfikacja jest podstawą socjalizacji. Wiele zależy jakie normy społeczne, moralne, definicje ról społecznych ( kobiety, mężczyzny, rodzica, itd.) przejmie dziecko od rodziców. System wartości rodziców - odrzucanie cech dojrzałości, rzetelności, odpowiedzialności, lojalności czyli brak kontroli własnej agresji - ma znaczący wpływ na kształtowanie się osobowości agresywnej dziecka. Obniżona empatia, niedostosowanie społeczne, zaburzony obraz siebie i wyuczone wzorce zachowań agresywnych istotnie wpływają na zachowania dzieci, rodzą trwałe zaburzenia osobowościowe. Joanna Findysz Szkoła Podstawowa nr 4 ul. Chrobrego 9, 41-902 Bytom