Kuratorium Oświaty w Szczecinie Wydział Diagnoz, Analiz i Strategii Edukacyjnej Kontrola i ocena stopnia realizacji zadań związanych z kształceniem i promowaniem uczniów szczególnie uzdolnionych w latach 25-28 Opracowanie: Katarzyna Zajączkowska st. wizytator Zespołu Diagnoz Wydział Diagnoz, Analiz i Strategii Edukacyjnej Kuratorium Oświaty w Szczecinie Szczecin, maj 28 r.
SPIS TREŚCI I. Cel diagnozy. s. 3 II. Przedmiot diagnozy. s. 3 III. Podstawa prawna. s. 3 IV. Charakterystyka diagnozowanej grupy. s. 3 V. Technika badawcza. s. 3 VI. Termin przeprowadzenia diagnozy. s. 3 VII. Wyniki diagnozy dane ilościowe i jakościowe. s. 4 VII.1. Liczba szkół objętych diagnozą. s. 4 VII.2. Analiza jakościowa. s. 4 VII.2.1. Źródła informacji o możliwościach i potrzebach edukacyjnych uczniów. s. 4 VII.2.2. Indywidualny tok nauki i indywidualny program nauczania. s. 5 VII.2.3. Olimpiady i konkursy przedmiotowe. s. 5 VII.2.4. Uzdolnienia uczniów. s. 5 VII.2.5. Pomoc uczniom uzdolnionym. s. 6 VII.2.6. Wyposażenie szkół w środki dydaktyczne i zasoby biblioteczne. s. 7 VII.2.7. Pomoc materialna dla uczniów szczególnie uzdolnionych. s. 7 VII.2.8. Kompetencje zawodowe nauczycieli w zakresie pracy z uczniem zdolnym. s. 8 VII.2.9. Działania dyrektorów szkół w zakresie obejmowania opieką uczniów szczególnie uzdolnionych. s. 9 VII.2.1. Potrzeby uczniów szczególnie uzdolnionych w polityce kadrowej dyrektora. s. 9 VIII. Wnioski. s.1 IX. Propozycje do dalszej pracy dyrektorów szkół. s.11 X. Propozycje do dalszej pracy wizytatorów. s.11 2
I. Cel diagnozy: Kontrola i ocena stopnia realizacji zadań związanych z kształceniem i promowaniem uczniów szczególnie uzdolnionych w latach 25-28. II. Przedmiot diagnozy: Działania dyrektora szkoły i rady pedagogicznej związane z kształceniem i promowaniem uczniów szczególnie uzdolnionych III. Podstawa prawna: - Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 24 r., Nr 256, poz. 2572 z późn. zm) - Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 15 grudnia 26 r. w sprawie szczegółowych zasad sprawowania nadzoru pedagogicznego, wykazu stanowisk wymagających kwalifikacji pedagogicznych, kwalifikacji niezbędnych do sprawowania nadzoru pedagogicznego, a także kwalifikacji osób, którym można zlecać prowadzenie badań i opracowywanie ekspertyz (Dz. U. z 26 r., Nr 235, poz. 173). IV. Charakterystyka diagnozowanej grupy: Dyrektorzy szkół województwa zachodniopomorskiego, wytypowanych do wizytacji w bieżącym roku szkolnym. V. Technika badawcza: Analiza dokumentów oraz wywiad z dyrektorem szkoły, które były podstawą wypełnienia przez wizytatora Materiału pomocniczego,składającego się z 18 zagadnień problemowych. Dane ilościowe obejmowały lata 25-28, jednak ze względu na niekompletność danych za bieżący rok szkolny wszelkie analizy porównawcze dokonywane będą w odniesieniu do lat szkolnych 25/6 i 26/7. VI. Termin przeprowadzenia diagnozy Diagnozę przeprowadzono w terminie od października 27 r. do kwietnia 28 r. 3
VII. Wyniki diagnozy - dane ilościowe i jakościowe. VII.1. Liczba szkół objętych diagnozą. Diagnozę problemową Kontrola i ocena stopnia realizacji zadań związanych z kształceniem i promowaniem uczniów szczególnie uzdolnionych w latach 25-28 przeprowadzono w 77 szkołach województwa zachodniopomorskiego, a w tym: w 36 szkołach podstawowych, 22 - gimnazjach, 9 - szkołach ponadgimnazjalnych oraz w 1 zespołach szkół. Wykres 1. Liczba szkół objętych diagnozą problemową. 4 36 3 2 1 22 9 1 szkoły podstawowe gimnazja szkoły ponadgimnazjalne zespoły szkół VII.2. Analiza jakościowa. VII.2.1. Źródła informacji o możliwościach i potrzebach edukacyjnych uczniów. Rady pedagogiczne szkół objętych diagnozą problemową korzystają z różnorodnych źródeł informacji o możliwościach i potrzebach edukacyjnych swoich uczniów. Najczęściej wykorzystywane w szkołach jest ocenianie wewnętrzne, które w bieżącym roku szkolnym było podstawą pozyskania informacji w 1 72 przypadkach. 315 razy informacje o możliwościach i potrzebach edukacyjnych uczniów pozyskano z poprzedniego etapu edukacyjnego, 25 razy na podstawie danych z Okręgowej Komisji Egzaminacyjnej, a w 111 przypadkach wykorzystano opinie wydane przez poradnie psychologicznopedagogiczne. Wykres 2. Źródła informacji o możliwościach i potrzebach edukacyjnych uczniów. 12 172 1 8 6 4 2 315 25 111 ocenianie wewnętrzne poprzedni etap edukacyjny dane z OKE opinie poradni 4
VII.2.2. Indywidualny tok nauki i indywidualny program nauczania. W prawie wszystkich diagnozowanych szkołach nie oferuje się uczniom zdolnym indywidualnego toku nauki, gdyż na przestrzeni badanego okresu taką formę spełniania obowiązku szkolnego bądź obowiązku nauki realizował jeden lub dwóch uczniów. Częściej, aczkolwiek również w stopniu niezadowalającym, zwłaszcza uczniów uzdolnionych i ich rodziców, realizowany był indywidualny program nauczania. Z takiej formy w roku szkolnym 25/26 skorzystało 9 uczniów (w tym 6 ze wszystkich zajęć edukacyjnych), a w latach kolejnych było to odpowiednio: 8 (w tym 6 ze wszystkich zajęć edukacyjnych) i 1 (w tym 9 ze wszystkich zajęć edukacyjnych). VII.2.3. Olimpiady i konkursy przedmiotowe. Pozytywnym zjawiskiem jest fakt dość licznego uczestnictwa dzieci i młodzieży w konkursach przedmiotowych i olimpiadach. W badanych szkołach liczba ta we wszystkich trzech latach szkolnych przekroczyła 2 2 osób, co daje średnio 29 uczniów każdej szkoły uczestniczących w jednym z konkursów przedmiotowych lub olimpiadzie. Analizując dane za lata 25/26 i 26/27 zaobserwować można wzrost liczby finalistów i laureatów zarówno w szkołach podstawowych i gimnazjach, jak również w szkołach ponadgimnazjalnych. Liczba finalistów konkursów przedmiotowych w szkołach podstawowych i gimnazjach wzrosła z 63 w roku szkolnym 25/26 do 94 w roku szkolnym 26/27, zaś laureatów z 43 do 65. W szkołach ponadgimnazjalnych liczba finalistów olimpiad przedmiotowych wzrosła z 9 do 12, zaś laureatów z 3 do 7. Wykres 3. Liczba finalistów i laureatów olimpiad i konkursów przedmiotowych. 1 8 6 4 2 rok szkolny 25/26 rok szkolny 26/27 finaliści szkół podstawowych i gimnazjów laureaci szkół podstawowych i gimnazjów finaliści szkół ponadgimnazjalnych laureaci szkół ponadgimnazjalnych VII.2.4. Uzdolnienia uczniów. Porównując dane liczbowe z roku szkolnego 25/26 i następnego w szkołach objętych diagnozą wzrosła liczba uczniów zdolnych z 2 665 do 3 57. W bieżącym roku szkolnym jest tych uczniów nieco mniej, bo 2 743, co zapewne wynika z faktu mniejszej liczby dzieci i młodzieży szkolnej. Wśród owych 2 743 uczniów największa grupę, liczącą 1 358 (49%) stanowią uzdolnieni sportowo, 682 (25%) - uzdolnieni przedmiotowo, 62 (23%) uzdolnieni artystycznie, zaś 83 (3%) przejawia inne uzdolnienia. 5
Wykres 4. Uzdolnienia uczniów. 25% 3% 49% 23% sportowe artystyczne przedmiotowe inne VII.2.5. Pomoc uczniom uzdolnionym. Najczęstszą formą pomocy uczniom uzdolnionym jest przygotowanie pod kierunkiem nauczyciela do konkursów i olimpiad. Dość często nauczyciele stosują indywidualizację procesu nauczania w zespole klasowym. Szkoły udzielają także opieki psychologiczno-pedagogicznej oraz umożliwiają udział w zajęciach Towarzystwa na Rzecz Młodzieży Uzdolnionej. Niestety ostatnia z form wsparcia uczniów szczególnie uzdolnionych jest niedostępna dla uczniów z małych miejscowości województwa, położonych w znacznej odległości od Szczecina. Wykres 5. Formy pomocy uczniom szczególnie uzdolnionym 2 15 1521 1 5 369 41 8 przygotowanie do konkursów pomoc psychologiczno-pedagogiczna indywidualizacja naucznia zajęcia Towarzystwa na Rzecz Młodzieży Uzdolnionej Bez wątpienia ważnym elementem właściwego kierowania rozwojem ucznia wybitnie uzdolnionego jest korzystanie ze wsparcia merytorycznego i organizacyjnego Krajowego Funduszu na Rzecz Dzieci Uzdolnionych. Z takiej formy pomocy w 77 szkołach w roku szkolnym 26/27 skorzystało 9 uczniów, w tym 7 o uzdolnieniach poznawczych i po 1 uczniu uzdolnionym muzycznie i baletowo. O pełnym rozwoju uzdolnień możemy mówić wówczas, gdy młodym ludziom stworzy się możliwości zaprezentowania własnej wiedzy i umiejętności oraz skonfrontowania ich z innymi równie zdolnymi uczniami. Oprócz podstawowej formy realizacji tego zadania konkursy i olimpiady przedmiotowe - uczniowie uczestniczą w konkursach organizowanych przez Towarzystwo na Rzecz Młodzieży 6
Uzdolnionej oraz w wielu innych konkursach, z których największą popularnością cieszą się: Kangur, Kwadratura Koła, Multi Test, Oxford. Wśród uczniów szkół objętych diagnozą są także laureaci Konkursu na Młodego Parlamentarzystę, uczestnicy kolejnych sesji Sejmu Dzieci i Młodzieży, aczkolwiek w tym obszarze zauważalna jest tendencja spadkowa (4 2-1). VII.2.6. Wyposażenie szkół w środki dydaktyczne i zasoby biblioteczne. Uczniom chcącym pogłębiać wiedzę i rozwijać swoje umiejętności niezbędne jest przygotowanie właściwego zaplecza naukowego, stąd napawa optymizmem fakt poszerzenia zasobów bibliotecznych, choć trzeba zauważyć, iż w roku szkolnym 26/7 zakupiono 3586 woluminów, czyli o 468 mniej niż w roku szkolnym 25/26 (454) oraz posiadanych środków dydaktycznych, (wzrost o 74, z 335 do 49) które bez wątpienia stymulują rozwój młodych ludzi, nie tylko szczególnie uzdolnionych. Wykres 6. Rozwój zaplecza naukowego szkół. 5 4 3 2 1 454 rok szkolny 25/26 335 3586 rok szkolny 26/27 49 liczba zakupionych woluminów liczba zakupionych srodków dydaktycznych VII.2.7. Pomoc materialna dla uczniów szczególnie uzdolnionych. Uczniowie uzdolnieni otrzymują wsparcie nie tylko merytoryczne ale również finansowe. Główną formą udzielanej uczniom szczególnie uzdolnionym pomocy ekonomicznej są stypendia za wyniki w nauce lub osiągnięcia sportowe czy artystyczne. Niestety w szkołach objętych diagnozą zauważalny jest spadek liczby uczniów korzystających z tej formy pomocy. Najczęściej uczniom uzdolnionym przyznawane jest stypendium szkolne, Nagroda Prezydenta Miasta/Burmistrza/Starosty/Wójta. Uczniowie korzystają także z pomocy kierowanej do młodzieży przez Agencję Nieruchomości Rolnej (Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa). Szkoły, które mają uczniów szczególnie uzdolnionych poszukują możliwości wsparcia finansowego swoich uzdolnionych podopiecznych. Wówczas pomocne okazują się fundacje - np. Fundacja PGNiG im. Ignacego Łukasiewicza, Rodzina Talent-za talent, Forest, Oxford, Profi-lingua oraz Rady Rodziców. Żaden uczeń w 77 szkołach objętych diagnozą nie uzyskał stypendium Ministra Edukacji Narodowej na przestrzeni ostatnich 3 lat szkolnych. 7
Lp. Rodzaj stypendium Rok szkolny 25/26 26/27 1. Szkolne 422 312 2 Agencji Nieruchomości Rolnej 413 23 3. Nagroda Prezydenta/Burmistrza 25 217 4. Prezesa Rady Ministrów 22 2 5. Inne 25 19 Razem: 1132 798 Wykres 7. Pomoc stypendialna. 5 4 3 2 1 rok szkolny 25/26 rok szkolny 26/27 stypendia szkolne stypendia ANR nagrody Prezydenta/Burmistrza stypendia PRM inne VII.2.8. Kompetencje zawodowe nauczycieli w zakresie pracy z uczniem zdolnym. Na przestrzeni ostatnich trzech lat wyraźnie rośnie liczba nauczycieli rozwijających swoje kompetencje w zakresie pracy z uczniem zdolnym. W bieżącym roku w 77 szkołach nauczyciele uczestniczyli w następujących formach dokształcania: 8 granty Zachodniopomorskiego Kuratora Oświaty, 119 - warsztaty organizowane przez placówki doskonalenia, 55 - kursy organizowane przez placówki doskonalenia, 54 - szkoleniowe posiedzenia rad pedagogicznych, a ponadto 517 rozwijało swoje kompetencje w ramach WDN. Wykres 8. Doskonalenie nauczycieli w zakresie kształcenia uczniów uzdolnionych. 42% 1% 5% 1% 42% granty kursy w arsztaty rady pedagogiczne WDN 8
VII.2.9. Działania dyrektorów szkół w zakresie obejmowania opieką uczniów szczególnie uzdolnionych. Dla dyrektorów szkół praca z uczniem zdolnym jest jednym z priorytetów, stąd nie dziwi fakt obecności tej problematyki na posiedzeniach rad pedagogicznych. Tematyka tych posiedzeń jest różnorodna, wynika z potrzeb konkretnej szkoły. Dyrektorzy diagnozowanych szkół zasygnalizowali następującą problematykę: opracowanie szkolnego systemu wspierania uczniów szczególnie uzdolnionych, jak motywować uczniów do pracy i rozwoju, techniki twórczego myślenia i działania, wyłonienie nauczycieli opiekunów uczniów zdolnych, strategie efektywnego uczenia się, indywidualny proces dydaktyczny, Trening twórczości - kinezjologia edukacyjna. Oprócz szkoleniowych posiedzeń rad pedagogicznych ich członkowie współpracują z uczelniami wyższymi w zakresie realizacji zajęć dla uczniów uzdolnionych, organizują i finansują wyjazdy dzieci i młodzieży na konkursy i przeglądy, a w codziennej pracy z stasują metody aktywne sprzyjające rozwojowi wiedzy, umiejętności i kreatywności uczniów. VII.2.1. Potrzeby uczniów szczególnie uzdolnionych w polityce kadrowej dyrektora. Spośród wielu aspektów pracy z uczniem zdolnym najsłabszym elementem okazało się uwzględnianie potrzeb uczniów szczególnie uzdolnionych w polityce kadrowej dyrektora. Tylko w 29,88% diagnozowanych szkół uczniowie zdolni mają wpływ na wybór nauczyciela-opiekuna, a ich rodzice w 36,37 % szkół. Pasje i zainteresowania nauczycieli są jednym z kryteriów wyboru nauczyciela -opiekuna dla 57,14% dyrektorów, zaś 58,44% z nich pracę z uczniem zdolnym uznaje jako jedno z kryteriów finansowego motywowania nauczycieli, a 29,87 % dyrektorów umiejętność pracy z uczniem zdolnym bierze pod uwagę przy naborze nauczycieli do pracy w szkole. Dla więcej niż połowy dyrektorów (55,84%) potrzeby uczniów zdolnych są priorytetem przy rozdysponowaniu godzin do dyspozycji dyrektora szkoły. 9
Wykres 9. Potrzeby uczniów zdolnych w polityce kadrowej dyrektora szkoły. 58,44% 57,14% 55,84% 6 5 36,37% 4 29,87% 3 29,88% 2 1 praca z uczniem zdolnym jako jedno z kryteriów finansowego motywowania nauczycieli pasje i zainteresowania nauczycieli jednym z kryteriów wyboru nauczyciela-opiekuna ucznia zdolnego potrzeby uczniów zdolnych jako jeden z priorytetów rozdysponowania godzin do dyspozycji dyrektora wpływ rodziców na wybór nauczyciela-opiekuna wpływ uczniów na wybór nauczyciela-opiekuna umiejetność pracy z uczniem zdolnym jako jedno z kryteriów naboru nauczycieli do pracy w szkole VIII. Wnioski 1. Potrzeby uczniów szczególnie uzdolnionych uwzględniane są we wszystkich diagnozowanych szkołach. 2. Uczniowie korzystają z możliwości udziału w konkursach przedmiotowych i olimpiadach, w których uzyskują tytuły finalistów i laureatów. 3. Uczniowie szczególnie uzdolnieni w diagnozowanych szkołach otrzymują pomoc przede wszystkim w formie przygotowania do konkursów pod kierunkiem nauczycieli oraz indywidualizacji procesu nauczania w zespole klasowym. 4. Szkoły wyposażają pracownie w środki dydaktyczne oraz zwiększają zasoby biblioteczne o pozycje przydatne w procesie samokształcenia. 5. Zbyt rzadko uczniom szczególnie uzdolnionym stwarza się możliwości indywidualnego toku nauki bądź realizacji indywidualnego programu nauczania. 6. W szkołach objętych diagnozą maleje liczba uczniów korzystających ze wsparcia materialnego w postaci stypendiów. 7. Nauczyciele rozwijają swoje kompetencje w zakresie pracy z uczniem zdolnym. 8. Podstawowymi źródłami informacji o możliwościach i potrzebach edukacyjnych uczniów są informacje uzyskane podczas oceniania wewnętrznego oraz z poprzedniego etapu edukacyjnego. 9. W stopniu niezadowalającym potrzeby uczniów szczególnie uzdolnionych uwzględniane są w polityce kadrowej dyrektora szkoły. 1
IX. Propozycje do dalszej pracy dyrektorów szkół. Dyrektorzy szkół powinni m.in.: 1. Systematycznie planować i udzielać pomocy nauczycielom w nabywaniu wiedzy i umiejętności z zakresu identyfikowania i stymulowania zdolności uczniów. 2. Podejmować w szerszym zakresie szkolenia nauczycieli ujmujące w treściach pracę z uczniem zdolnym. 3. Zachęcać nauczycieli do podejmowania działań innowacyjnych. 4. Organizować uczniom pomoc psychologiczno-pedagogiczną (m.in. poprzez: diagnozowanie środowiska uczniów, rozpoznawanie możliwości oraz indywidualnych potrzeb uczniów i umożliwianie ich zaspokojenia, wspieranie uczniów z wybitnymi uzdolnieniami). 5. Stymulować kreatywność uczniów. 6. Gromadzic i udostępniać nauczycielom, uczniom, rodzicom informacje dotyczące pracy z uczniem zdolnym oraz instytucji wspierających dom i szkołę. 7. W ramach realizowanych przez szkołę zadań dydaktyczno wychowawczych zapewniać uczniom zindywidualizowane formy kształcenia. 8. Zapewniać uczniom szczególnie uzdolnionym możliwości korzystania ze stypendiów za wyniki w nauce. X. Propozycje do dalszej pracy wizytatorów. Działalność wspomagająca dyrektorów szkół w roku szkolnym 28/29 powinna obejmować m.in.: 1. Promocję problematyki zdolności i talentów uczniów. 2. Sposoby realizacji zadań określonych w ustawie o systemie oświaty, związanych z kształceniem uczniów szczególnie uzdolnionych, dotyczących przede wszystkim wczesnego rozpoznawania i diagnozowania uzdolnień poznawczych uczniów, a także zapewnienia dla tych uczniów indywidualnych programów nauczania lub toku nauki i możliwości kończenia każdego z typów szkół w skróconym czasie. 3. Sposoby opracowywania i wdrażania, w ramach realizowanych przez szkołę zadań dydaktyczno - wychowawczych, metod i form pracy służących identyfikacji przypadków uczniów o szczególnych uzdolnieniach oraz zapewniania tym uczniom zindywidualizowanych form kształcenia. 4. Organizację spotkania (np. zespół samokształceniowy) z przedstawicielami Centrum Psychologiczno-Pedagogicznego lub Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w celu wypracowania skutecznych metod rozpoznawania uzdolnień u uczniów oraz form udzielania im adekwatnej, skutecznej i efektywnej pomocy. 11