OPRACOWANIE WYNIKÓW BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH

GRYŹLINY stan. V-VI AZP 27-60/7-8 OPRACOWANIE WYNIKÓW BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH Ratownicze badania archeologiczne w obrębie inwestycji: Budowa drogi ekspresowej nr 51, odcinek Olsztyn Południe - Olsztynek od km 96+467,80 do km 109+815,36 Inwestor GDDKiA Oddział w Olsztynie red. Igor Maciszewski Warszawa 2016 r.

0 SPIS TRESCI 1. Wstęp R. Maciszewski.......1 2. Rys historyczny B. Pęśko............. 5 3. Charakterystyka geomorfologiczna B. Pęśko......12 4. Analiza zabytków ruchomych M. Maciszewska, P. Uściłko...18 5. Charakterystyka zarejestrowanych obiektów R. Maciszewski, P. Uściłko 25 6. Analiza przestrzenna i fazy zasiedlenia stanowiska I. Maciszewski...33 7. Podsumowanie i wnioski konserwatorskie I. Maciszewski........35 8. MAPY, TABLICE, KARTA AZP..........36

1 Rafał Maciszewski 1. WSTĘP 1.1. ZASADY PODZIAŁU PRZESTRZENI BADAWCZEJ I DOKUMENTOWANIA ZNALEZISK 1.1.1. PODZIAŁ PRZESTRZENI BADAWCZEJ Podział przestrzeni badawczej został oparty na siatce arowej. Ary lokalizowane były w oparciu o przynależność do poszczególnego hektara, oznaczonego dużymi literami. Poszczególne ary w obrębie hektara oznaczane były cyframi arabskimi od 1 100 w pasach poziomych, począwszy od lewego górnego rogu ryc.1. W związku z tym poszczególny ar oznaczany został symbolem hektara oraz symbolem cyfrowym np. A1. Wewnętrznie ar podzielony został na cztery ćwiartki oznaczane małymi literami a, b, c, d ryc. 1.1 ryc. 1.1 Gryźliny, gm. Stawiguda, stan. V-VI, AZP 27-60/7-8 Podział wewnętrzny ara (rys. R. Maciszewski) Poszczególne jednostki składowe stanowiska archeologicznego, takie jak obiekty, warstwy oraz zabytki ruchome lokalizowane były w oparciu o poszczególny hektar i ar.

2 Poszczególne obiekty oraz warstwy pozaobiektowe oznaczane były w zbiorach rozdzielnych cyframi arabskimi, przy czym humus oznaczony został zawsze jako warstwa nr 1 a calec jako warstwa nr 0. Warstwom obiektowym przyporządkowany został numer obiektu oraz oznaczenie literowe (np. 1a). W przypadku wystąpienia podobiektów, nadawany został im numer obiektu głównego oraz oznaczenie cyfrowe (np. 1.1). Wewnętrzny podział stratygraficzny podobiektów wyróżniony został przy pomocy oznaczeń literowych przyporządkowanych numerowi podobiektu (np. 1.1a) ryc. 1.2 obiekt nr 1 w. 1a w. 1b obiekt nr 1.1 w. 1.1a w. 1c w. 1.1b ryc. 1.2 Gryźliny, gm. Stawiguda, stan. V-VI, AZP 27-60/7-8 Wewnętrzny podział stratygraficzny obiektu (rys. R. Maciszewski) 1.1.2. PRZYJĘTE ZASADY DOKUMENTACJI. Podstawę dokumentacji stanowią rysunki planów poszczególnych arów wykonywane w skali 1:20 z nanoszonymi zarysami rzutów poziomych obiektów i warstw pozaobiektowych, ich numeracją i wartościami niwelacyjnymi (przeliczonymi) oraz liniami cięć profilowych. Obok tego wykonywane były rysunki przekrojów poszczególnych obiektów w skali 1:20 z podaną ich numeracją i wartością niwelacyjną stropu (przeliczoną). Uzupełnienie stanowił plan zbiorczy wykonywany w skali 1:200. Dokumentację fotograficzną wykonano w technice cyfrowej. Profile obiektów fotografowane były bez obrysu. Poszczególne zdjęcia grupowane były w folderach tematycznych (np. ary, obiekty profile, obiekty plany). Poszczególne pliki opisywane były numerami odpowiadającymi numerom obiektów lub arów (np. obiekty profile_125).

3 Dokumentacja opisowa opierała się na sformalizowanych formularzach tzw. kartach. Stosowano: KARTĘ OBIEKTU, KARTĘ WARSTWY POZAOBIEKTOWEJ, KARTĘ ZABYTKU WYDZIELONEGO. 1.1.3. PRZYJĘTE ZASADY ODHUMUSOWANIA I EKSPLORACJI Przestrzeń badawcza odhumusowana była przy użyciu sprzętu mechanicznego, koparkami skarpówkami. Humus zdejmowano warstwami do poziomu stropowego przestrzeni reliktowej. Był on magazynowany poza lub w obrębie stanowiska w hałdach. Pole badań, po odhumusowaniu było doczyszczane ręcznie przy pomocy grac i łopat. Po zarejestrowaniu stropów obiektów archeologicznych były one eksplorowane połówkami lub ćwiartkami, warstwami mechanicznymi 5-10 cm w obrębie warstw obiektowych, a następnie, po ustaleniu stratygrafii obiektu, warstwami naturalnymi. Wypełniska obiektów składowano w obrębie wykopów. Wynikało to z zalecenia, aby wyrobiska zasypywane były gruntem rodzimym. 1.2. CHARAKTERYSTYKA STANOWISKA Stanowisko położone jest na stoku wyniesienia oraz na jego szczycie, nieopodal istniejącej drogi krajowej nr 51. Na stoku jak również na szczycie górki, występują gleby ciężkie w postaci glin zwałowych. 1.2.1. HISTORIA BADAŃ Stanowisko odkryte zostało podczas badań powierzchniowych prowadzonych przez A. Mackiewicza w 1990 roku. W ich trakcie odkryto 3 odłupki krzemienne, 5 fragmentów ceramiki późnośredniowiecznej i 5 fragmentów ceramiki nowożytnej. Stanowisko potwierdzone następnie w wyniku powierzchniowych badań weryfikacyjnych w 2013 roku, lecz przeznaczone zostało do badań sondażowych. Przystąpiono do nich w 2015 roku pod kierownictwem P. Wierzbickiego. Ich wyniki jednoznacznie stwierdziły występowanie w tym miejscu stanowiska archeologicznego, jednakże, obok znalezisk późnośredniowiecznych w

4 postaci jednego 37 fragmentów ceramiki, zdecydowanie przeważały znaleziska nowożytne 75 ułamków naczyń, nie znaleziono natomiast śladów osadnictwa ze starszych epok. Badania wykopaliskowe przeprowadzone zostały na preliminowanym obszarze o powierzchni 205 arów, przez konsorcjum firm ASINUS Igor Maciszewski oraz USUI Sp. z o.o. na zlecenie Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad, Oddział w Olsztynie w dniach 18.09 23.11.2015 pod kierunkiem mgr Pawła Uściłko. 1.3. WYNIKI BADAŃ W toku prac badawczych natrafiono na 211 konstrukcji wziemnych, tzw. obiektów archeologicznych. W wypełniskach 57 z nich wystąpił ruchomy materiał zabytkowy w postaci fragmentów naczyń ceramicznych (133 sztuki), datowanych okres nowożytny (XIX - 1 poł. XX wieku 125 fragmentów), oraz 8 fragmentów późnośredniowiecznych. Wśród obiektów wydzielono: 10 dołków posłupowych, 201 jam. W związku z niewielką odległością, a także podobnym układem obiektów wziemnych oraz tożsamym materiałem zabytkowym należy przypuszczać, iż stanowisko V-VI jest ściśle związane ze stanowiskiem II-III, co więcej prawdopodobnie jest jego bezpośrednią kontynuacją w terenie.

5 Beata Pęśko 2. RYS HISTORYCZNY 2.1 Informacje ogólne Budowana droga ekspresowa nr 51 na odcinku Olsztyn Południe Olsztynek od km 96+467,80 do km 109+815,36 poprowadzona jest przez teren gmin Stawiguda i Olsztynek. Leżą one w południowej części powiatu olsztyńskiego i wchodzą w obszar AZP nr 25-61, 26-60 oraz 27-60. Od okresu średniowiecza możemy opierać się na danych historycznych dotyczących omawianego obszaru. Geograf Bawarski spisany około roku 845 wymienia nazwę ludu Prusowie (Bruzi), którzy przybyli na ten obszar zapewne około VI-V w p.n.e. z terenów środkowej Rusi. W XIII wieku ich terytorium zajmowało około 42 000 km 2 przy 170 000 mieszkańców. Oprócz Prusów jako odrębny lud wymieniani są Jaćwingowie. Mapa 2.1. Ludy bałtyjskie w XII w. Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/prusowie Prusowie pozostawali na etapie związków plemiennych - nie stworzyli organizacji państwowej, będąc łatwym celem dla sąsiadów. Najeżdżani byli już w IX wieku - przez Duńczyków, w X w. przez Rusinów, a na przełomie X i XI w. rozpoczął się intensywny podbój plemion pruskich związany z postępującym procesem chrystianizacji. Początkiem była misja św. Wojciecha, po którego śmierci w 997 r. miała miejsce coraz silniejsza

6 ekspansja Państwa Polskiego na teren osadnictwa pruskiego. W efekcie tych działań doszło do podbicia części ziem pruskich, destabilizacji w obrębie plemion i częściowego wyludnienia wspomnianego terenu. W bulli papieża Innocentego III z 1206 roku misja chrystianizacji Prusów nabrała rangi krucjaty. Liczne wyprawy podjęli opat łeknieński Godfryd, Leszek Biały i Henryk Brodaty. W odwecie w 1222 roku nastąpiły najazdy pruskie na ich ziemie. Dla ochrony szlaku wiślanego przed Prusami na pogranicze polsko-pruskie zostały sprowadzone zakony rycerskie. Ziemię chełmińską Konrad Mazowiecki nadał Zakonowi Krzyżackiemu, który kontynuował ekspansję chrześcijaństwa i ostatecznie podbił plemiona Sasinów i Galindów w 1283 r. Mapa 2.2. Hipotetyczne rozmieszczenie plemion pruskich w XIII wieku. Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/warmia Na mocy decyzji papieża Innocentego IV z 1243 r. na podbitym terytorium powstały cztery diecezje: chełmińska pomezańska, warmińska i sambijska. W każdej diecezji 1/3 ziemi należała do odnośnego biskupa jako jego dominium. Pierwszy biskup warmiński Anzelm wydzielił z dominium część na utrzymanie utworzonej w 1260 r. kapituły katedralnej, nazywanej też kapitułą warmińską. Początkowo miała ona siedzibę w Braniewie, a później we Fromborku. Granice diecezji warmińskiej oraz wydzielonego z niej dominium rozszerzały się w miarę zdobywania kolejnych terenów zamieszkanych przez Prusów. Warmia w ramach państwa krzyżackiego posiadała samodzielność gospodarczą i korzystała z ochrony militarnej

7 Zakonu. Dochodziło jednak często do zatargów o granice dominium między biskupami warmińskimi a Wielkimi Mistrzami Krzyżackimi. W 1375 r. konflikt rozstrzygnął dopiero sąd rozjemczy, którego wyrok zatwierdził papież Grzegorz IX. Po okresie wojen polsko-krzyżackich Warmia znalazła się w granicach I Rzeczypospolitej (1466 1772). Zachowała jednak pewną autonomię, biskupi warmińscy z kapitułą katedralną byli także władzami świeckimi. Mapa 2.3. Krainy historyczne dawnych Prus. Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/warmia I rozbiór Polski włączył Warmię do prowincji Prusy Wschodnie Królestwa Polskiego. Nastąpiła sekularyzacja a terytorium Warmii podzielono się na dwa powiaty - braniewski i lidzbarski. Mapa 2.4. Warmia (Ermland) na mapie Prus Wschodnich. Strzałką zaznaczono Olsztyn. Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/warmia#/media/file:ostpreussen_karte.png

8 Warmia ze względu na swoją odrębność wyznaniową odróżniała się od pozostałej części Prus. Po II Wojnie Światowej w 1945 r. cała Warmia została ponownie włączona do państwa polskiego. 2.2 Historia Gryźlin i okolicy Mapa 2.5. Gryźliny - położenie względem inwestycji. Źródło: https://www.google.pl/maps/place/gryźliny/@53.7028633,19.6686224,8.71z/data Początkowo Wisintal, następnie Wiesental, od 1517 Greseling,. 1564 Grissling, Krissling 1576, 1625 Grüssling, 1755 Grieslienen, 1879 Gryźliny. Wieś należała do największych założonych przez Kapitułę Fromborską, bowiem w akcie lokacyjnym z 1 października 1358 zasadźca Jan Kogeler otrzymał 60 włók pola uprawnego i 40 włók nieużytków. W tym samym okresie została założona miejscowa parafia, ponieważ dokument powołujący do życia tę miejscowość zawiera informacje na temat drewnianego kościoła parafialnego. Wieś miała posiadać karczmę. Pod koniec XVI wieku powiększono miejscowość o Zielnowo (Grünau) i Miodówko (Hönigswalde). Parafia początkowo należała do Kapituły Fromborskiej, następnie do Dobromiejskiej.

9 Mapa 2.6. Przedwojenna mapa okolic Gryźlin. Źródło: http://nurkowapolska.pl/143,pluszne-wielkie-jezioro-pelne-tajemnic-zatopione-sanie-cz5.html Gryźliny kilkakrotnie uległy zniszczeniom w czasie wojen polsko-krzyżackich. Miejscowy kościół wzniesiony w XV stuleciu również uległ zniszczeniu. Do jego odbudowy, doszło w 1573 roku. Wykonano go z kamienia polnego oraz cegły. Kościelna wieża została wykonana z drewna w XVIIII w. Znajduje się w zachodniej części obiektu. Siedem lat po odbudowie świątynię konsekrował biskup Marcin Kromer. W wyniku zawirowań wojennych miejscowość pustoszała, dlatego także tutaj prowadzono lokację ludności z Mazowsza. Ciekawą kartą w historii Gryźlin stanowi rok 1633, kiedy to w związku z wojną z Moskwą, zakwaterowano w miejscowości Kozaków. Wieś dotkliwie odczuła okres ich stacjonowania i bezceremonialnie pustoszenie domów i zagród. Kolejnym nieszczęściem stało się przybycie szwedzkiego wojska Gustawa Adolfa rekwirującego niemalże całą dostępną żywność. Na początku XVIIII wieku najpierw wieś została ograbiona podczas przemarszu wojsk, a w latach 1708-1711 spustoszona przez epidemię dżumy. Po zaborze Warmii w Gryźlinach mieszkały 203 osoby. W 1783 roku wieś składała się z 39 budynków mieszkalnych. Przed 1791 rokiem w miejscowości powstała pierwsza szkoła. Szkołę murowaną wybudowano około 1817 roku. W roku 1808 podobnie jak w całych Prusach przeprowadzono uwłaszczenie chłopów, a w połowie XIX wieku separacje gruntów. Skutkiem tego wielu chłopów wybudowało swoje siedliska poza wsią. W 1818 roku Gryźliny liczyły 215 mieszkańców. W 1861 roku miejscowość była zamieszkana przez 457 katolików i 2 ewangelików. Wszyscy posługiwali się językiem polskim. W 1881 roku doszło do założenia biblioteczki Towarzystwa Czytelni

10 Ludowych. Dziesięć lat później powstało polskie kółko rolnicze. W 1887 roku uruchomiono połączenie kolejowe między Olsztynem i Olsztynkiem, a w Gryźlinach wybudowano dworzec. W latach 1937 1938 w pobliżu Gryźlin zbudowano lotnisko wojskowe Luftwaffe. 1 września 1939 roku z miejscowego lotniska startowały samoloty, które zrzucały bomby na polskie miasta, w tym Warszawę. W czasie wojny szkolono tu niemieckich pilotów, a samo Jezioro Pluszne przekształcono w poligon doświadczalny. W 1939 roku wieś była zamieszkana przez 939 osób. Fot. 2.1. Głaz upamiętniający ofiary I wojny światowej, Gryźliny. Źródło: http://www.ciekawemazury.pl/info.htm#1999/pl/p/gryzliny_-_pomnik_pierwszowojenny Po zakończeniu II wojny światowej Gryźliny stały się wsią sołecką. W 1998 roku wieś była zamieszkana przez 582 osoby.

11 Bibliografia Fot. 2.2. Kapliczka warmińska w Gryźlinach. Źródło: http://www.ciekawemazury.pl/info.htm#3091/pl/p/gryzliny_-_kapliczka M. Biolik - Toponimia byłego powiatu ostródzkiego: nazwy miejscowe Wydawnictwo Gdańskie, 1992, str. 137. J. Chłosta Gryźliny, wieś u źródeł Pasłęki, Olsztyn, 2008. J. Chłosta Tomaszkowo 660 lat, Olsztyn, 2009. B. Kuźniewski - Olsztynek. Miasto i gmina, Towarzystwo Przyjaciół Olsztynka, Olsztynek 2007. A. Mackiewicz Sprawozdanie z badań przeprowadzonych na obszarze 27-60 AZP w województwie olsztyńskim, Maszynopis w archiwum W-MWUOZ w Olsztynie, 1990. J. Okulicz Osadnictwo ziem pruskich do XIII wieku [w:] Warmia i Mazury. Zarys Dziejów, Bohdan Łukaszewicz (red.) Olsztyn, Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kostrzewskiego, Monografie dziejów społeczno-politycznych Warmii i Mazur, nr VI, 9-67. K. Rymut - Nazwy miejscowe Polski: Mą-N Instytut Języka Polskiego PAN, 2007-547 str. 14. J. Sikorski - Galopem przez stulecia : Olsztyn 1353-2003. red. i wybór il. Tomasz Śrutkowski. Olsztyn: Edytor Wers, 2003, s. 219. J. Sygut-Wierzbicka, P. Wierzbicki - Opracowanie archeologicznych rozpoznawczych badań sondażowych na trasie budowy drogi krajowej nr 51 na odcinku Olsztyn-Olsztynek, maszynopis przekazany do archiwum W-MWUOZ w Olsztynie, 2015. M. Wielgus, J. Wysocki Obszar 26-60, woj. olsztyńskie. Sprawozdanie z badań powierzchniowych, Maszynopis w archiwum W-MWUOZ w Olsztynie, 1992. P. Wierzbicki, T. Sajeckie - Opracowanie archeologicznych rozpoznawczych badań powierzchniowych na trasie projektowanej rozbudowy drogi krajowej nr 51 na odcinku Olsztyn-Olsztynek (od km ok. 96+000 do km ok. 111+000), maszynopis przekazany do archiwum W-MWUOZ w Olsztynie, 2013. P. Wierzbicki Sprawozdanie z archeologicznych rozpoznawczych badań sondażowych na trasie budowy drogi krajowej nr 51 na odcinku Olsztyn-Olsztynek, maszynopis przekazany do archiwum W-MWUOZ w Olsztynie, 2015.

12 Beata Pęśko 3. CHARAKTERYSTYKA GEOMORFOLOGICZNA Obszar, na którym przeprowadzono badania, obejmujący odcinek drogi krajowej nr 51 pomiędzy Olsztynem a Olsztynkiem pod względem administracyjnym należy do województwa warmińsko-mazurskiego, powiatu olsztyńskiego w obrębie gmin Olsztyn, Stawiguda i Olsztynek. Mapa 3.1. Olsztyn Olsztynek. Trasa inwestycji Źródło: https://www.google.pl/maps/place/stawiguda/@53.6546648,20.2976133,11z/data Według Geografii Regionalnej Polski (Kondracki, 2009) pod względem geomorfologicznym obszar ten stanowi południową część mezoregionu Pojezierza Olsztyńskiego (842.81) stanowiącego część makroregionu Pojezierza Mazurskiego (842.8). Jednostki fizycznogeograficzne wyższego rzędu to podprowincja Pojezierza

13 Wschodniobałtyckie (842) prowincji Niż Wschodniobałtycko-Białoruski (84) w obrębie megaregionu Niż Wschodnioeuropejski (8). Mapa 3.2. Pojezierze Olsztyńskie zasięg terytorialny Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/pojezierze_olsztyńskie Obszar Pojezierza Olsztyńskiego rozciąga się po obu brzegach górnego biegu Łyny, sięgając na zachodzie po Pasłękę. Rzeka Łyna (długość 289 km, dorzecze 7126 km 2 ) należy do dorzecza Pregoły (zlewisko morza bałtyckiego) wypływa z piasków sandrowych na północ od Nidzicy, jej źródła znajdują się w okolicy wsi Łyna. Rzeka na całym swym biegu kilkakrotnie zmienia kierunek, liczne meandry przecinają kilka ciągów moren czołowych. Koryto Łyny znajduje się od kilku do kilkunastu kilometrów na wschód od inwestycji, równolegle do niej w odcinku północnym. Fot. 3.1. Meandry rzeki Łyny Źródło: http://opennet-opennet.blogspot.com/2011/09/document.html

14 Rzeka Pasłęka (długość 211 km, dorzecze 2330 km 2 ) należąca do zlewiska morza bałtyckiego ma źródła w okolicach Olsztynka, na torfowiskach pomiędzy miejscowościami Stawiguda i Gryźliny na wysokości 156,6 m n.p.m. Rzeka na całej swojej długości licznie meandruje, obszar inwestycji jest przez nią przecinany trzykrotnie (w okolicach wsi Gryźliny, Zezuj i Miodówko). Fot. 3.2. Rzeka Pasłęka w okolicach Olsztyna Źródło: http://www.kudypy.olsztyn.lasy.gov.pl/rezerwaty-przyrody#.vzl-jorfd_k Pod względem hydrologicznym oprócz dwóch głównych rzek istotne dla omawianego obszaru są także występujące mniejsze rzeki strumienie i strugi wypływające z jezior i bagien. Dwa takie niewielkie cieki wodne znajdują się na terenie inwestycji - w okolicy wsi Dorotowo i wsi Stawiguda oba wpadają do Jez. Wulpińskiego. Wśród jezior Pojezierza Olsztyńskiego wyróżniamy dwa zasadnicze typy - jeziora rynnowe, powstałe na skutek erozji lodowcowej, odznaczające się dużym wydłużeniem, znaczną głębokością i stromymi brzegami oraz jeziora morenowe, mające kształty nieckowate, o urozmaiconej linii brzegowej. Ich zbiorniki wypełniły się wodą po wycofaniu się lodowca. Oprócz nich na obszarze występują licznie niewielkie misy jeziorne - wytopiska wypełnione oczkami wodnymi. W pobliżu inwestycji usytuowanych jest kilka dużych jezior - Wulpińskie, Kepijko, Miodówko, Pasłęckie oraz wiele innych mniejszych, bezimiennych. Pod względem budowy geologicznej makroregion znajduje się na styku obniżenia (syneklizy) pery bałtyckiej i wyniesienia mazursko-suwalskiego platformy prekambryjskiej tworzonej utworzonej przez skały cokołu krystalicznego jednej z najstarszych struktur geologicznych Ziemi. Na zachodzie obszar przylega do granicy z platformą paleozoiczną środkowej i zachodniej Europy, którą tworzy szew transeuropejski (TESZ) przykryty skałami pokrywy osadowej (płytowo zalegające utwory permsko-mezozoiczne) o różnej miąższości.

15 Mapa 3.3. Budowa geologiczna Polski północno-wschodniej. Źródło: http://www.geografia24.eu/geo_prezentacje_rozsz_3/383_1_srodowisko_przyrodnicze/r3_1_02a.pdf W budowie platformy wyróżnia się dwa piętra strukturalne: dolne (fundament krystaliczny znajdujący się na różnych głębokościach: od 250 m (północny-wschód) do 6 km (południowy-zachód; budują go skały metamorficzne i magmowe) i górne (platformowe - zbudowane ze skał osadowych leżących niezgodnie na fundamencie). Stanowią go epikontynentalne osady morskie paleo- i mezozoiczne o nierównej powierzchni. Na obszarze wyniesienia mazursko-suwalskiego pokrywę tworzą osady jury, kredy, trzeciorzędu i czwartorzędu, na skłonach wyniesienia także osady triasu; na dźwigniętych partiach podłoża grubość pokrywy osadowej wynosi ok. 350 m, w miarę zanurzania się podłoża jej grubość wzrasta do 2000 m i więcej. Geomorfologia omawianego obszaru związana jest bezpośrednio z oddziaływaniem trzech głównych faz zlodowacenia bałtyckiego (jęzor mazurski) i cechuje się urozmaiconą rzeźbą młodoglacjalną, związaną z lobem Łyny (lob lądolodu) ostatniego zlodowacenia. Występuje tu siedem, równoległych do siebie, koncentrycznych łuków wałów morenowych odpowiadających etapom recesji lądolodu; o wysokościach dochodzących maksymalnie do 200 m n.p.m. Rzeźba terenu została ukształtowana w wyniku deglacjacji lądolodu zlodowacenia Wisły, działalności wód roztopowych, procesów denudacyjnych, erozyjnych, solizji i soliflukcji, procesów wietrzeniowych a także akumulacji rzek i jezior.

16 Mapa 3.3. Jezioro Wulpińskie, okolice wsi Dorotowo. Źródło: https://www.google.pl/maps/@53.702093,20.403242,3a,75y,90t Teren charakteryzuje się występowaniem wzgórz moren czołowych, moren spiętrzonych a także wysoczyzn morenowych falistych i płaskich oraz równin sandrowych. Pod względem typu krajobrazu naturalnego jest to obszar nizin glacjalnych, pagórkowatych, o urozmaiconej rzeźbie i z obfitością rynien subglacjalnych oraz zagłębień wytopiskowych - wypełnionych przez jeziora i małe oczek wodne - porozdzielanych wzniesieniami. Charakterystyczne jest także występowanie obszarów równin akumulacji torfowiskoworzecznej oraz torfowiskowo-jeziornej. Mapa 3.4. Polska północno-wschodnia geomorfologia. Źródło: Kondracki, 2009.

17 Pod względem warunków glebowych obszar charakteryzuje się występowaniem w głównej mierze gleb brunatnych i rdzawych na podłożu zalegającej gliny zwałowej. W dolinach rynien lodowcowych i mis pojeziernych zalegają namuły ilasto-piaszczyste. Oprócz gliny zwałowej napotykamy piaski zwałowe, żwiry i piaski wodnolodowcowe; osady czwartorzędowe torfy i aluwia rzeczne. Wykształciły się z nich gleby bielicowe, brunatne i bagienne. Północna część regionu w związku z lepszymi glebami gliniastymi stanowi krainę rolniczą, południowa część - zbudowana z piasków rzeczno-lodowcowych jest w większości pokryta borami sosnowymi, występuje tu więcej jezior stanowiących ok.7% powierzchni tej części mezoregionu. LITERATURA Kondracki J. 2009, Geografia regionalna Polski, Warszawa, PWN. http://geoinformatics.uw.edu.pl/wp-content/uploads/sites/26/2014/03/ts_v49_043_marcinkowska.pdf http://geotyda.pl/jednostki/platforma_prekambryjska.php http://www.geografia24.eu/geo_prezentacje_rozsz_3/383_1_srodowisko_przyrodnicze

18 Monika Maciszewska, Paweł Uściłko 4. ANALIZA MATERIAŁÓW RUCHOMYCH 4.1. Późne średniowiecze Kolekcja zabytków związanych z późnośredniowiecznym etapem zasiedlenia stanowiska Gryźliny V-VI liczy 8 fragmentów i ogranicza się wyłącznie do ceramiki naczyniowej. Specyfikacja znalezisk znajduje się w tabeli 4.1. Kwestia homogeniczności tych materiałów pozostaje otwarta, co wynika zarówno z dyspersji obiektów w obrębie całego stanowiska bez tworzenia jednego bądź kilku skupisk centralnych, z drugiej zaś z dosyć dużego rozdrobnienia ułamków ceramiki. Tabela 4.1. Gryźliny, gm. Stawiguda, stan. V-VI. Występowanie materiału zabytkowego w poszczególnych obiektach. Nr obiektu Lokalizacja Funkcja Ceramika ilość Chronologia 5 a44 jama 3 późne średniowiecze 26 c49 jama 2 późne średniowiecze 38 a66 jama 1 późne średniowiecze 61 a64 jama 1 późne średniowiecze 89 c87 jama 1 późne średniowiecze Cała kolekcja ceramiki późnośredniowiecznej została podzielona w oparciu o system zaproponowany przez A. Buko (Buko 1990), wg którego wydziela się trzy kategorie wielkościowe: I-duże ułamki naczyń obejmujące więcej niż jeden element morfologiczny naczynia, a więc partie przybrzeżne (wylew, szyja oraz brzusiec), a także partie przydenne (dno, stopka oraz brzusiec) II-stosunkowo niewielkie fragmenty naczyń, obejmujące więcej niż jeden element morfologiczny naczynia, a więc partie przybrzeżne (wylew, szyja i górna część brzuśca), partie przydenne (dno, stopka i część dolnej partii brzuśca bądź dno i fragment dolnej części

19 brzuśca), a także elementy zawierające środkowe partie naczynia (znaczne części brzuśca i szyję). III- fragment obejmujący jeden element morfologiczny naczynia (część wylewu, brzuśca lub dna). Spośród pozyskanych ułamków naczyń, wszystkie zabytki późnośredniowieczne (8 fragmentów), należały do grupy III. Świadczy to o bardzo silnym rozdrobnieniu całej kolekcji, co może wynikać z faktu rejestracji ich przeważnie w jamach stanowiących pozostałości krótkotrwałej działalności gospodarczej, co w jakimś stopniu może tłumaczyć tak dużą fragmentaryzację tych materiałów. W ramach omawianej kolekcji ceramiki wyselekcjonowano dwa fragmenty charakterystyczne, były to dwa ucha (Tablica 3 A i B). Oba zabytki były wykonane w technice taśmowej. Pomimo znacznego rozdrobnienia ceramiki udało się, z dużą dozą prawdopodobieństwa, określić występowanie dwóch dzbanów, określonych na podstawie niewielkich fragmentów uch. Fragmenty dzbanków mogą być pozostałością po naczyniach na posiłki dla ludzi pracujących na roli lub pasących bydło. Dzbanki gliniane były dość powszechnie używanymi naczyniami glinianymi w XIV-XV wieku. 4.1.1. Analiza technologiczna Analizę technologiczną omawianego zbioru przeprowadzono w oparciu o systematykę zaproponowaną przez L. Kajzera (Kajzer 1986, Kajzer 1991). W omawianym zbiorze zaobserwowano występowanie jedynie grup C. GRUPA C W tej grupie znajdują się naczynia wypalane również w atmosferze redukcyjnej. Ceramika z grupy C to ceramika stołowa. Wykonana jest techniką toczenia na szybkoobrotowym kole, zaś domieszką jest tylko drobnoziarnisty piasek. Zarejestrowano tu 8 ułamki naczyń wykonanych w tej technologii. 4.1.2. Chronologia Analizując kolekcję ceramiki późnośredniowiecznej pod kątem rozważań chronologicznych, należy zauważyć wyłączny udział gt C, będącej wyznacznikiem ceramiki

20 późnej. Taka sytuacja sprawia, iż cała kolekcja mieści się w granicach najprawdopodobniej 2 poł. XV wieku. 4.2. Okres nowożytny Kolekcja zabytków związanych z nowożytnym etapem zasiedlenia stanowiska Gryźliny V-VI liczy 125 sztuk i ogranicza się wyłącznie do ceramiki naczyniowej. Specyfikacja znalezisk znajduje się w tabeli 4.2. Kwestia homogeniczności tych materiałów pozostaje otwarta, co wynika zarówno z dyspersji obiektów w obrębie całego stanowiska bez tworzenia jednego bądź kilku skupisk centralnych, z drugiej zaś z dosyć dużego rozdrobnienia fragmentów ceramiki. Tabela 4.2. Gryźliny, gm. Stawiguda, stan. V-VI. Występowanie materiału zabytkowego w poszczególnych obiektach. Nr obiektu Lokalizacja Funkcja Ceramika ilość Chronologia 4 a44 jama 3 24 b49 jama 3 25 c50 jama 3 32 c43 jama 3 33 c42 jama 3 35 d48 jama 3 37 a66 jama 3 42 a64 jama 3 46 b44 jama 3 49 b70 jama 3 50 b69 jama 3 57 b66 jama 3 58 b65 jama 3 60 a64 jama 3 63 a63 jama 3 66 c67 jama 3 70 c66 jama 3 71 c65 jama 3 72 c64 jama 3 73 c63 jama 2

21 74 c63 jama 2 78 d69 jama 2 90 c86 jama 2 99 a13 jama 2 114 a51 jama 2 115 b60 jama 2 125 b52 jama 2 127 c60 dołek posłupowy 2 128 c59 jama 2 131 c56 jama 2 132 c55 jama 2 133 c56 jama 2 136 b80 jama 2 137 b79 jama 2 139 b77 jama 2 140 b32 jama 2 142 b76 jama 2 143 b76 jama 2 147 b71 dołek posłupowy 2 148 b21 jama 2 150 b73 jama 2 152 b22 jama 2 156 b70 jama 2 158 c80 jama 2 159 c79 jama 2 170 d79 jama 2 172 c98 dołek posłupowy 2 174 c96 dołek posłupowy 2 185 a36 jama 2 198 b33 jama 2 199 b32 jama 2 205 b27 jama 2 4.2.1 Analiza morfologiczna

22 Cała kolekcja ceramiki nowożytnej została podzielona w oparciu o system zaproponowany przez A. Buko (Buko 1990), wg którego wydziela się trzy kategorie wielkościowe: I- duże ułamki naczyń obejmujące więcej niż jeden element morfologiczny naczynia, a więc partie przybrzeżne (wylew, szyja oraz brzusiec), a także partie przydenne (dno, stopka oraz brzusiec) II-stosunkowo niewielkie fragmenty naczyń, obejmujące więcej niż jeden element morfologiczny naczynia, a więc partie przybrzeżne (wylew, szyja i górna część brzuśca), partie przydenne (dno, stopka i część dolnej partii brzuśca bądź dno i fragment dolnej części brzuśca), a także elementy zawierające środkowe partie naczynia (znaczne części brzuśca i szyję). III- fragment obejmujący jeden element morfologiczny naczynia (część wylewu, brzuśca lub dna). Spośród ułamków naczyń wszystkie zabytki 125 (Tablica 3 C - J), należy do grupy III. Taki stan zachowania materiałów świadczy to o bardzo silnym rozdrobnieniu całej kolekcji, co może wynikać z faktu znajdowania ich przeważnie w jamach stanowiących pozostałości krótkotrwałej działalności gospodarczej, co w jakimś stopniu może tłumaczyć tak dużą fragmentaryzację tych materiałów. W ramach omawianej kolekcji ceramiki wyselekcjonowano 3 charakterystyczne fragmenty, w tym 2 fragmenty wylewów (Tablica 3 C i I), 1 ułamek dna (Tablica 3 J). Ich typologię oparto na podziale zaproponowanym przez J. Kruppégo (Kruppé 1961), odpowiednio zmodyfikowanego na potrzeby niniejszego opracowania. Wylewy: Typ 1 Wylewy typu 1 są łagodnie lub wyraźnie wychylone na zewnątrz, zazwyczaj ukośnie lub nieco łukowato opracowaną krawędzią bądź też prosto ściętą. Nie posiadają wrębu ani okapu - 2 ułamki (Tablica 3 C i I). Typologia den: Typ 1 - Dna delikatnie zaokrąglone, występują w dwóch wariantach; odcinane lub ze śladami podsypki - 1 fragment (Tablica 3 J). Pomimo znacznego rozdrobnienia ceramiki udało się, z dużą dozą prawdopodobieństwa wyodrębnić przynajmniej dwa garnki i jedną misę (Tablica 1 C-J).

23 Można jednak przypuszczać, iż asortyment naczyń używanych w okresie nowożytnym był bogatszy. Jednakże specyfika stanowiska (pastwisko) powoduje, iż obecność tylko tej kategorii naczyń ceramicznych nie powinna budzić zdziwienia. Prawdopodobnym jest bowiem, iż wykorzystywano inne pojemniki organicznego pochodzenia, których ślady nie zachowały się do naszych czasów. Zadokumentowany zestaw naczyń był dość powszechnie używany w XIX i 1 poł. XX wieku i są one znane z szeregu wykopalisk prowadzonych na stanowiskach nowożytnych (m.in. w Świerczku st. 1-3, pow. szydłowiecki, Zambrowie st. 5 i 13, pow. zambrowski, Rzędzianach st. 32, pow. białostocki, Kocku stan. 10, pow. lubelski (E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź 2012). 4.2.2 Analiza technologiczna Analizę technologiczną omawianego zbioru przeprowadzono w oparciu o systematykę zaproponowaną przez L. Kajzera (Kajzer 1986, Kajzer 1991). W omawianym zbiorze zaobserwowano występowanie jedynie grup C, D, E. GRUPA C W tej grupie znajdują się naczynia wypalane również w atmosferze redukcyjnej. Ceramika z grupy C to ceramika stołowa. Wykonana jest techniką toczenia na szybkoobrotowym kole, zaś domieszką jest tylko drobnoziarnisty piasek. Zarejestrowano tu 13 ułamki naczyń wykonanych w tej technologii. GRUPA D Jest ona barwy od kremowej po jasnopomarańczową. Zazwyczaj są to naczynia cienkościenne, starannie wykonane, najczęściej dobrze wypalone w atmosferze utleniającej. Domieszka, jaką można zauważyć w przełamach, to najczęściej drobnoziarnisty lub średnioziarnisty piasek. Zarejestrowano 41 fragmenty naczyń tego typu. GRUPA E Ceramika grupy E to ceramika, której wyróżnikiem jest jej szkliwienie. W przypadku omawianego materiału jest to ceramika wypalana w atmosferze utleniającej. Przełamy są jednobarwne, najczęściej o grubości 3-5mm. W większości przypadków do schudzenia masy ceramicznej wykorzystanej do wyrobu ceramiki grupy E użyto małej lub średniej ilości drobnoziarnistego piasku (71 ułamków ceramiki).

24 4.2.3 Chronologia Analizując kolekcję ceramiki nowożytnej pod kątem rozważań chronologicznych należy zauważyć bardzo duży udział gt E, będącej wyznacznikiem późnych faz nowożytnych i jednocześnie niewielki, na granicy błędu statystycznego, udział starszych technologii wypału. Ceramika wydaje się być tożsama z materiałem zabytkowym ze stanowiska Gryźliny II-III. W związku z tym przyjęto, iż cała kolekcja mieści się w granicach XIX 1 poł. XX wieku. Bibliografia: Buko A. 1990 Ceramika Wczesnopolska. Wprowadzenie do badań, Wrocław Warszawa Kraków Kajzer L. Gdańsk - Łódź. 1986 Opracowanie zbioru ceramiki naczyniowej z wieży Karnkowskiego w zamku w Raciążku, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, t. 34, s. 199-225. 1991 W sprawie waloryzacji masowych zbiorów ceramiki późnośredniowiecznej i nowożytnej, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, r. 39,nr 4, s. 467-483 Kruppé J. 1961 Studia nad ceramiką XIV wieku ze Starego Miasta w Warszawie, Wrocław Warszawa Kraków. 1990 Narodziny archeologii późnośredniowiecznej i staropolskiej, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna, nr 36: 7-22. Niedźwiedź E., Niedźwiedź J. 2012 Świerczek stan. 1-3. Opracowanie naukowe archeologicznych badań wykopaliskowych wyprzedzających budowę drogi krajowej nr 7 na odcinku obwodnica Radomia granica woj. mazowieckiego, Zamość, maszynopis w zbiorach WUOZ w Warszawie, Delegatura w Radomiu.

25 Rafał Maciszewski, Paweł Uściłko 5. CHARAKTERYSTYKA ZAREJESTROWANYCH OBIEKTÓW Obiekty archeologiczne są to naziemne lub wziemne konstrukcje, złożone bądź proste (jednoelementowe) lub też relikty takich konstrukcji manifestujące się w postaci widocznych na poziomie eksploracyjnym odcisków negatywowych. Zazwyczaj klasyfikuje się je pod względem funkcjonalnym. Zamiennie stosuje się także określenie archeologiczne zabytki nieruchome. Lista tego typu obiektów jest bardzo długa i trudno ją uznać za zamkniętą. W ramach stanowiska Gryźliny V-VI wśród odkrytych i zadokumentowanych obiektów archeologicznych wydzielono następujące typy funkcjonalne: 5.1. DOŁKI POSŁUPOWE Tzw. dołki posłupowe stanowią najczęściej spotykany, obok jam, typowy rodzaj obiektu archeologicznego. Są to różnego kształtu i rozmiarów pozostałości konstrukcji drewnianych stanowiących element stanowiska archeologicznego. Z punktu widzenia interpretacji funkcjonalnej nieruchomych zabytków archeologicznych podstawą zaklasyfikowania do kategorii dołków posłupowych są zazwyczaj ich niewielkie rozmiary zarówno w przekroju poziomym jak i pionowym. W przeważającej większości przypadków są pozbawione ruchomego materiału zabytkowego, co uniemożliwia bezpośrednie datowanie. Na stanowisku Gryźliny V-VI zarejestrowano 11 dołków posłupowych z czego 4 posiadały materiał zabytkowy wyłącznie nowożytny. Generalnie, słup, jako forma konstrukcji występuje w dwóch wariantach, jako jeden z elementów konstrukcyjnych złożonej struktury przestrzennej (budowle słupowe, palisady itd.) lub jako forma samodzielna (słupy graniczne, totemiczne itp.). Pod względem form związania z podłożem można wydzielić słupy wkopywane, wbijane oraz wstawiane. W pierwszym wariancie słup lokowany jest w uprzednio wykopanym dole. Zazwyczaj w takim przypadku jest on tępo zakończony w celu zapobieżenia osiadania konstrukcji. Słupy wbijane tworzą ostro zakończony, zbliżony do trójkąta profil natomiast stawiane manifestują się w postaci płytkich, w przekroju nieckowatych lub prostokątnych zagłębień w podłożu o odmiennym od otoczenia wypełnisku. Na stanowisku Gryźliny V - VI grupa dołków posłupowych obejmuje 10 obiektów. Nie wchodzą przy tym w skład większych zespołów konstrukcyjnych. Na podstawie kryterium kształtu przekroju pionowego nie wydzielono w tej grupie funkcjonalnej żadnych

26 typów, wszystkie dołki były zbliżone w rzucie płaskim(owalne), a w przekroju pionowym nieckowate. Przykładowe dołki posłupowe znajdują się na tablicy 1 A. Nr obiektu Lokalizac ja 45 a73 94 c82 95 c81 97 a15 103 b20 127 c60 147 b71 172 c98 174 c96 178 c51 Funkcja Kształt plan Dołek posłupowy Dołek posłupowy Dołek posłupowy Dołek posłupowy Dołek posłupowy Dołek posłupowy Dołek posłupowy Dołek posłupowy Dołek posłupowy Dołek posłupowy Kształt profil Wymiary (cm) Ceramika ilość Kości ilość Metale ilość Próbki Chronologia owalny nieckowaty 30x30x10 owalny nieckowaty 30x30x10 owalny nieckowaty 30x30x10 owalny nieckowaty 30x30x10 owalny nieckowaty 30x30x10 owalny nieckowaty 30x30x10 owalny nieckowaty 30x30x10 owalny nieckowaty 30x30x10 owalny nieckowaty 30x30x10 owalny nieckowaty 30x30x10 5.2. JAMY Termin jama w nomenklaturze archeologicznej stanowi de facto narzędzie pojęciowe umożliwiające ogólną klasyfikację nieruchomych zabytków archeologicznych takich jak wszelkiego rodzaju doły, stanowiące elementy składowe stanowiska archeologicznego, których funkcja zazwyczaj nie jest możliwa w większości przypadków do określenia. Stanowią wprawdzie trwały ślad osadniczy, ale ich rozmieszczenie w obrębie osad może być przypadkowe i nie związane bezpośrednio z samą strukturą osadnictwa. Na stanowisku Gryźliny V-VI w grupie 201 jam, wydzielono trzy podstawowe typy. Powyższego podziału dokonano na podstawie wielkości obiektów: Jamy małe o średnicy do 50 cm (Tablica 1B i C). Jamy średnie o średnicy 51-100 cm (Tablica 1D, E i F) Jamy duże o średnicy powyżej 100 cm (Tablica 2A, B, C i D) Nr obiektu Lokalizacja Funkcja Kształt plan 1 a46 2 a45 3 a44 4 a44 Kształt profil Wymiary (cm) Ceramika ilość Kości ilość Metale ilość Próbki Chronologia jama owalny nieckowaty 70x70x22 jama owalny nieckowaty 156x156x100 jama owalny nieckowaty 10x10x5 3 - - -

27 5 a44 6 a43 7 a43 8 a42 9 a41 10 b50 11 a43 12 b48 13 b47 14 b46 15 b45 16 b45 17 b44 18 b44 19 b45 20 b42 21 b42 22 b41 23 b41 24 b49 25 c50 26 c49 27 c48 28 c47 29 c46 30 c45 31 c44 32 c43 33 c42 34 c41 35 d48 36 b34 37 a66 38 a66 39 a75 jama owalny nieckowaty 10x10x5 3 - - - późne średniowiecze jama owalny nieckowaty 40x40x10 jama owalny nieckowaty 80x80x22 jama owalny nieckowaty 130x121x20 jama owalny nieckowaty 80x80x21 jama owalny nieckowaty 90x90x23 jama owalny nieckowaty 10x10x10 jama owalny nieckowaty 60x60x5 jama owalny nieckowaty 60x60x10 jama owalny nieckowaty 143x141x12 jama owalny nieckowaty 40x40x14 jama owalny nieckowaty 60x60x23 3 - - - 3 - - - późne średniowiecze jama owalny nieckowaty 60x60x14 jama owalny nieckowaty 100x100x13 3 - - - 3 - - - 3 - - - jama owalny nieckowaty 80x80x26 3 - - - 1 - - - Późne średniowiecze

28 40 b45 41 a65 42 a64 43 a73 44 a73 46 b44 47 a62 48 b61 49 b70 50 b69 51 b74 52 b67 53 b68 54 b67 55 b53 56 b66 57 b66 58 b65 59 b65 60 a64 61 a64 62 a63 63 a63 64 a62 65 a61 66 c67 67 c70 68 c69 69 c68 70 c66 71 c65 72 c64 73 c63 74 c63 75 c62 76 c61 jama owalny nieckowaty 50x50x12 3 - - - 3 - - - jama owalny nieckowaty 100x100x16 jama owalny nieckowaty 40x40x20 jama owalny nieckowaty 40x40x12 3 - - - 3 - - - jama owalny nieckowaty 60x60x26 jama owalny nieckowaty 140x132x46 jama owalny nieckowaty 100x100x10 3 - - - jama owalny nieckowaty 100x100x10 3 - - - jama owalny nieckowaty 140x140x100 3 - - - 1 - - - późne średniowiecze jama owalny nieckowaty 100x100x80 jama owalny nieckowaty 90x90x10 3 - - - jama owalny nieckowaty 60x60x20 3 - - - jama owalny nieckowaty 100x100x10 3 - - - jama owalny nieckowaty 100x100x10 3 - - - 3 - - -

29 77 d70 78 d69 79 d68 80 b86 81 b85 82 b84 83 b83 84 b82 85 b81 86 c90 87 c89 88 c88 89 c87 90 c86 91 c85 92 c84 93 c83 96 d90 98 a16 99 a13 100 a14 101 a12 102 a12 104 b19 105 b18 106 b17 107 b16 108 b15 109 a56 110 a55 111 a54 112 a53 113 a52 114 a51 115 b60 116 b59 jama owalny nieckowaty 40x40x13 jama owalny nieckowaty 80x80x21 jama owalny nieckowaty 150x150x43 jama owalny nieckowaty 50x50x21 jama owalny nieckowaty 60x60x22 jama owalny nieckowaty 60x60x29 1 - - - Późne średniowiecze jama owalny nieckowaty 70x70x26 jama owalny nieckowaty 50x50x31 jama owalny nieckowaty 151x150x33 jama owalny nieckowaty 80x80x34 jama owalny nieckowaty 70x70x26 jama owalny nieckowaty 80x80x23 jama owalny nieckowaty 80x80x13 jama owalny nieckowaty 60x60x5

30 117 b58 118 b57 119 b56 120 b55 121 b55 122 b54 123 b53 124 b53 125 b52 126 b51 128 c59 129 c58 130 c57 131 c56 132 c55 133 c56 134 c45 135 c46 136 b80 137 b79 138 b78 139 b77 140 b32 141 b76 142 b76 143 b76 144 b75 145 b84 146 b72 148 b21 149 b21 150 b73 151 b73 152 b22 153 b72 154 b71 jama owalny nieckowaty 60x60x14 jama owalny nieckowaty 330x300x100 jama owalny nieckowaty 60x60x10 jama owalny nieckowaty 60x60x10 jama owalny nieckowaty 60x60x10 jama owalny nieckowaty 90x90x21 jama owalny nieckowaty 260x260x100 jama owalny nieckowaty 90x90x33 jama owalny nieckowaty 80x80x22 jama owalny nieckowaty 110x110x10

31 155 b71 156 b70 157 c80 158 c80 159 c79 160 c78 161 c77 162 c76 163 c75 164 c75 165 c74 166 c73 167 c72 168 c71 169 d80 170 d79 171 c99 173 c97 175 c54 176 c53 177 c52 179 d60 180 d59 181 d58 182 d57 183 a26 184 c91 185 a36 186 a35 187 a34 188 a33 189 a31 190 b40 191 b39 192 b38 193 b39 jama owalny nieckowaty 180x178x56 jama owalny nieckowaty 120x120x12 jama owalny nieckowaty 100x100x21 jama owalny nieckowaty 100x100x26 jama owalny nieckowaty 60x60x23 jama owalny nieckowaty 140x140x21 jama owalny nieckowaty 50x50x15 jama owalny nieckowaty 100x100x36 jama owalny nieckowaty 50x50x22 jama owalny nieckowaty 70x70x16 jama owalny nieckowaty 70x70x16

32 194 b39 195 b36 196 b35 197 b34 198 b33 199 b32 200 b31 201 c40 202 c39 203 b26 204 b25 205 b27 206 b29 207 b29 208 b30 209 a23 210 a24 211 a25 jama owalny nieckowaty 200x200x35 jama owalny nieckowaty 100x100x10 jama owalny nieckowaty 90x90x26 jama owalny nieckowaty 50x50x18 jama owalny nieckowaty 260x250x112 jama owalny nieckowaty 100x100x26 jama owalny nieckowaty 80x80x23 jama owalny nieckowaty 40x40x23 Jamy, jak wzmiankowano powyżej, podzielono na 3 typy. Do jam małych, których średnica wynosiła do 50 cm zaliczono 142 obiekty, co stanowi 71% wszystkich jam, do grupy jam średnich, których średnica zawierała się pomiędzy 51 a 100 cm zaliczono 45 obiektów, co stanowi 22% ogółu, a do jam dużych zaliczono 14 obiektów, czyli 7%.

33 Igor Maciszewski 6. ANALIZA PRZESTRZENNA I FAZY ZASIEDLENIA STANOWISKA 6.1 Analiza przestrzenna osadnictwa późnośredniowiecznego i nowożytnego w skali mikro i makroregionalnej. Wyniki analizy planigraficznej obiektów nieruchomych, zarejestrowanych na stanowisku, dostarczają nam szereg ciekawych informacji. Całe stanowisko było w okresie późnonowożytnym niezbyt intensywnie użytkowane gospodarczo, zapewne jako użytek rolniczy. Wskazuje na to bardzo uboga ilość ułamków naczyń ceramicznych. Obiekty z te fazy w liczbie 5 jam, zarejestrowane na stanowisku w Gryźlinach nie tworzą wyraźnego skupiska, ale porozrzucane są po całym stanowisku. Świadczy to, naszym zdaniem, o krótkookresowej penetracji obszaru tego stanowiska w okresie późnego średniowiecza. Analizując drugą fazę użytkowania stanowiska XIX-XX w. należy podkreślić wyraźnie rysujące się podobieństwo do stanowiska Gryźliny II-III. W rozmieszczeniu obiektów największe ich natężenie występuje na szczycie wyniesienia, zdecydowanie rozpraszając się w momencie pojawienia się gleb ciężkich, ze znaczną ilością kamieni (patrz plan zbiorczy). Można więc przyjąć, iż bardziej przyjazne, z punktu widzenia łatwości wykonywania na nich prac ziemnych, tereny, sprzyjały również pozarolniczej aktywności gospodarczej. Obiekty zawierające w swych wypełniskach materiał ceramiczny nie tworzą wyraźnej koncentracji i występują na obszarze całego stanowiska, są więc one zapewne chronologicznie różnoczasowe, za wyjątkiem 5 obiektów późnośredniowiecznych, przy czym mówimy tu o różnicach nieuchwytnych z punktu widzenia możliwości precyzyjnego ich datowania na podstawie materiałów ceramicznych (różnice kilkuletnie lub nawet kilkumiesięczne). Obok dołków posłupowych, płytkich jam, na stanowisku zarejestrowano również pozostałości po trwalszych konstrukcjach. Mamy tu na myśli głębsze, do 1 m, a często nieco większe obiekty, osiągające średnicę 1,5, a nawet do 3 metrów. Są to pozostałości prawdopodobnie po jamach śmietniskowych, których zarejestrowano na całym stanowisku

34 14. W naszym odczuciu genezę tych dużych jam łączyć należy z działalnością pasterską, prowadzoną na stanowisku Gryźliny II i III, a zapewne także na stanowisku opisywanym. Wydaje się, że intensywność rolnicza na tych terenach, w kontekście późnej chronologii materiałów ruchomych, może być związana z dość szybkim rozwojem miejscowości Gryźliny w XIX wieku, która w tym czasie podwoiła liczbę swych mieszkańców. 6.2 Analiza przestrzenna obiektów o nieokreślonej chronologii. Obiekty, w których wypełniskach nie zarejestrowano materiałów ruchomych, podobnie jak te o metryce nowożytnej, nie tworzyły wyraźnych skupisk i występowały na całym obszarze stanowiska. Można przypuszczać, iż podobnie jak wyżej opisane, są one pozostałością działalności pasterskiej lub rolniczo-leśnej. Trudniej jest jednak przyporządkować je do konkretnego okresu chronologicznego. Wynika to z faktu, iż oprócz potwierdzonego na etapie badań wykopaliskowych istnienia w tym miejscu osadnictwa późnonowożytnego i późnośredniowiecznego, z wcześniejszych badań powierzchniowych znajdowano w tym miejscu relikty osadnictwa z epoki kamienia, których badania wykopaliskowe nie potwierdziły. Można jednak zaznaczyć, iż przynajmniej część z nich powiązana była z etapem zasiedlenia uchwyconym w trakcie prac wykopaliskowych, tj. późnym okresem nowożytnym, czy też okresem późnośredniowiecznym.

35 Igor Maciszewski 7. PODSUMOWNAIE I WNIOSKI KONSERWATORSKIE Badania wykopaliskowe, prowadzone na stanowisku Gryźliny V-VI (AZP 27-60/7-8), ujawniły relikty z okresu późnośredniowiecznego (wiek XV) i późno nowożytnego (XIX-1 poł. XX w.). Nie potwierdzono natomiast występowania osadnictwa z epoki kamienia, sygnalizowanego we wcześniejszych badaniach, przy czym nie można całkowicie wykluczyć, iż część obiektów pozbawionych nośnika datującego mogły powstawać w tym właśnie okresie. Dysproporcja pomiędzy liczbą zabytków ruchomych, a obiektów nieruchomych jest wynikiem specyfiki stanowiska, które w wyniku analizy określono jako intensywnie użytkowane pastwisko. Obok dołków posłupowych i jam nie zarejestrowano funkcjonalnie innych obiektów, zwłaszcza mieszkalnych. Nie ulega wątpliwości, iż znaczący wzrost użytkowania tych terenów związany był z rozwojem miejscowości Gryźliny, co w korelacji z wynikami analizy zabytków ruchomych uprawnia nas do określenia chronologii tych zespołów na XIX wiek, jednakże jak zaznaczono we wstępie, część obiektów mogła być starszej proweniencji. Wobec związku z właściwym rozpoznaniem części stanowiska znajdującej się w pasach rozgraniczenia inwestycji nie zdecydowano się na rozszerzenie powierzchni badawczej pomimo pozornych przesłanek ku temu. W przypadku południowej części nieomal przylegała ona do stanowiska Gryźliny II-III, na których równolegle odbywały się badania wykopaliskowe i gdzie znajdowano analogiczne ślady działalności pasterskiej jak na omawianym stanowisku. Wobec tego pas leżący pomiędzy stanowiskami został przeznaczony do nadzoru, gdyż nie spodziewano się natrafić tu na istotne poznawczo zabytki. 1 1 Co znalazło potwierdzenie potem na etapie prac budowlanych na tym odcinku.