Sektorowy Program Operacyjny Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich, 2004 2006

Sektorowy Program Operacyjny Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich, 2004 2006 Warszawa, grudzień 2004 r. 1

Wydawca: Ministerstwo Gospodarki i Pracy Departament Koordynacji Polityki Strukturalnej Instytucja Zarządzająca Podstawami Wsparcia Wspólnoty plac Trzech Krzyży 3/5, 00-507 Warszawa tel. (+48 22) 693 43 03, fax (+48 22) 693 40 87 Projekt okładki: Media-Art ISBN 83-7451-004-8 Łamanie i druk: ZWP MGiP. Zam. 205/04 2

KOMISJA WSPÓLNOT EUROPEJSKICH Bruksela, 07.07.2004 C (2004) 2746 DECYZJA KOMISJI z dnia 07.07.2004 r. zatwierdzająca program operacyjny Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich, stanowiący część strukturalnej pomocy Wspólnoty dla regionu Celu 1, Polski (Wyłącznie polska wersja językowa jest autentyczna) CCI: 2004 PL 061/PO/001 3

4

DECYZJA KOMISJI z dnia 07.07.2004 r. zatwierdzająca program operacyjny Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich, stanowiący część strukturalnej pomocy Wspólnoty dla regionu Celu 1, Polski (Wyłącznie polska wersja językowa jest autentyczna) CCI: 2004/PL/061/PO/001 KOMISJA WSPÓLNOT EUROPEJSKICH, uwzględniając Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, uwzględniając rozporządzenie Rady (WE) nr 1260/1999 z dnia 21 czerwca 1999 roku ustanawiające przepisy ogólne w sprawie Funduszy Strukturalnych 1, w szczególności jego art. 15 ust. 4, a także mając na uwadze, co następuje: (1) art. 13 i następne tytułu II rozporządzenia (WE) nr 1260/1999 określają procedurę przygotowywania i wdrażania programów operacyjnych; (2) zgodnie z drugim akapitem art. 15 ust. 4 rozporządzenia (WE) nr 1260/1999, Komisja ocenia proponowane programy operacyjne przedłożone przez Państwa Członkowskie w celu określenia, czy są one spójne z odpowiednimi Wspólnotowymi Ramami Wsparcia oraz zgodne z innymi politykami Wspólnoty i przyjmuje decyzję dotyczącą wkładu Funduszy zgodnie z art. 28 ust. 1, w porozumieniu z zainteresowanym Państwem Członkowskim, o ile wniosek zawiera wszystkie elementy określone w art. 18 ust. 2 wspomnianego rozporządzenia; (3) w dniu 24 lutego 2004 roku Rząd Polski przedłożył Komisji nadający się do przyjęcia projekt programu operacyjnego Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich dla całego kraju, spełniającego warunki Celu 1, zgodnie z art. 3 ust. 1 rozporządzenia (WE) nr 1260/1999. Projekt programu operacyjnego zawiera informacje wymienione w art. 18 rozporządzenia, a w szczególności opis priorytetów programu i indykatywny plan finansowania przedstawiający w rozbiciu na poszczególne priorytety i lata alokację finansową przewidzianą z Sekcji Orientacji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej, oraz łączną kwotę kwalifikowanych wydatków publicznych i prognozowaną kwotę środków prywatnych z Państwa Członkowskiego. Po negocjacjach pomiędzy Komisją Europejską a Polską, ostateczna wersja programu operacyjnego została przysłana Komisji w dniu 17 czerwca 2004 r; (4) zgodnie z art. 52 ust. 4 rozporządzenia (WE) nr 1260/1999, z uwagi na to, iż wniosek o pomoc spełniający wszystkie warunki ustanowione w niniejszym rozporządzeniu został 1 Dz.U. L 161, z 26.06.1999, str. 1. Rozporządzenie ze zmianami wprowadzonymi w Traktacie o Przystąpieniu z 2003 roku. 5

złożony przed datą przystapienia, wydatki przewidziane w planie mogą być kwalifikowane od dnia 1 stycznia 2004 r. Zgodnie z art. 30 rozporządzenia, niezbędne jest określenie daty zakończenia kwalifikacji wydatków; (5) działania w zakresie rozwoju obszarów wiejskich przewidziane do finansowania z Sekcji Orientacji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFOGR) podlegają rozporządzeniu Rady (WE) nr 1257/1999 z dnia 17 maja 1999 r. o wsparciu rozwoju obszarów wiejskich z 21 czerwca 1999 r. w sprawie Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej. Ponadto zgodnie z art. 2 ust 2 rozporządzenia Komisji (WE) nr 447/2004, w odniesieniu do działań lub poddziałań, o których mowa w art. 2 rozporządzenia (WE) nr 1268/1999, które mogą być finansowane po akcesji z Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFOGR) Sekcji Orientacji, nowe państwa członkowskie mogą nadal kontraktować lub podejmować zobowiązania w ramach Rozporządzenia (WE) nr 1268/1999 do dnia, gdy rozpoczną kontraktowanie lub podejmowanie zobowiązań w ramach rozporządzenia (WE) nr 1260/1999. Z uwagi na ten okres przejściowy, data od której kwalifikowane mogą być wydatki współfinansowane z Sekcji Orientacji EFOGR zostanie określona drogą wymiany korespondencji pomiędzy Komisją a Polską; (6) działania w zakresie rozwoju obszarów wiejskich przewidziane do finansowania z EFOGR podlegają szczególnie pod względem ich zgodności i spójności z działaniami wspólnej polityki rolnej, przepisom rozporządzeniem Rady (WE) nr 1257/1999 z dnia 17 maja 1999 r. dotyczącego wsparcia rozwoju obszarów wiejskich z Europejskiego Funduszu Gwarancji i Orientacji Rolnej (EFOGR) 2 ; (7) zgodnie z art. 37 ust. 3 rozporządzenia (WE) 1257/1999, działania zawarte w dokumencie programowym są spójne z działaniami wdrażanymi w ramach innych instrumentów wspólnej polityki rolnej. Spójność ta musi być zapewniona podczas wdrażania dokumentu programowego; (8) program operacyjny został przygotowany w porozumieniu z Państwem Członkowskim i w ramach partnerstwa; (9) zgodnie z art. 10 rozporządzenia (WE) nr 1260/1999, w sposób zgodny z zasadą partnerstwa Komisja i Państwo Członkowskie mają obowiązek zapewnienia koordynacji pomiędzy pomocą z funduszy strukturalnych oraz EBI i innych instrumentów finansowych; (10) wkład finansowy Wspólnoty dostępny przez cały okres i jego podział na poszczególne lata są wyrażone w euro. Podział roczny musi być zgodny z odpowiednią perspektywą finansową. Zgodnie z art. 7 ust. 7 rozporządzenia (WE) nr 1260/1999, wkład Wspólnoty był już indeksowany w wysokości 2% rocznie; PRZYJMUJE NINIEJSZĄ DECYZJĘ: Artykuł 1 Program operacyjny Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich w ramach strukturalnej pomocy Wspólnoty w obszarze Celu 1 w Polsce w okresie od 1 stycznia 2004 r. do 31 grudnia 2006 r., którego ostateczna wersja została przesłana Komisji w dniu 17 czerwca 2004 zostaje niniejszym przyjęty. 2 Dz.U. L 160 z 26.6.1999, str. 80, ostatnio zmienione rozporządzeniem (WE) nr 567/2004 z dnia 22 marca 2004 (Dz.U. L 90 z 27.03.2004, str. 1). 6

Artykuł 2 1. Zgodnie z art. 18 rozporządzenia (WE) nr 1260/1999, program operacyjny zawiera następujące elementy: (a) Priorytety programu, ich zgodność z odpowiednimi Wspólnotowymi Ramami Wsparcia, ich konkretne kwantyfikowane cele, ocenę ex-ante przewidywanego wpływu oraz spójność z polityką gospodarczą, społeczną i regionalną Polski. Priorytety programu są następujące: (1) wspieranie zmian i dostosowań w sektorze rolno-żywnościowym, (2) zrównoważony rozwój obszaró wiejskich, (3) pomoc techniczna, (b) syntetyczny opis działań planowanych dla wdrożenia niniejszych priorytetów, w tym informacja niezbędna dla sprawdzenia zgodności z zasadami udzielania pomocy państwa w ramach art. 87 Traktatu; (c) indykatywny plan finansowania określający dla każdego priorytetu i każdego roku alokację finansową przewidywaną z każdego funduszu, oraz łączne kwoty kwalifikowanych wydatków publicznych bądź równoważnych oraz szacowanej wysokości środków prywatnych z Państwa Członkowskiego. Łączny wkład z Funduszy planowany na poszczególne lata dla programu operacyjnego jest zgodny z odpowiednią perspektywą finansową; (d) przepisy dotyczące wdrożenia programu operacyjnego, w tym wyznaczenie organu zarządzającego, opis struktury zarządzania programem operacyjnym oraz przewidywane wykorzystanie dotacji globalnych, opis systemu monitorowania i oceny, w tym rola komitetu monitorującego, określenie procedur dotyczących mobilizacji i przepływu środków finansowych oraz opis konkretnych rozwiązań i procedur kontroli programu operacyjnego. 2. Indykatywny plan finansowania określa całkowity koszt wybranych priorytetów dla wspólnego działania Wspólnoty i Państwa Członkowskiego na kwotę 2 729 481 156 EUR w całym okresie, zaś wkład finansowy z funduszy strukturalnych na kwotę 1 192 689 238 EUR. Artykuł 3 Całkowita pomoc z funduszy strukturalnych udzielona w ramach programu operacyjnego wynosi 1 192 689 238 EUR. Procedura przyznawania pomocy finansowej, w tym wkład finansowy z funduszy dla poszczególnych priorytetów zawartych w programie operacyjnym, jest określona w planie finansowym załączonym do niniejszej Decyzji. Artykuł 4 Niniejsza decyzja nie wpływa na stanowisko Komisji dotyczące programów pomocy objętych art. 87 ust. 1 Traktatu, które są częścią pakietu pomocy i które nie zostały jeszcze zatwierdzone przez Komisję. Przedłożone przez Państwo Członkowskie wniosku o pomoc, uzupełnienie programu lub wniosek o płatność nie zastępuje powiadomienia wymaganego w art. 88 ust. 3 Traktatu. 7

Finansowanie ze środków Wspólnoty pomocy państwa objętej art.87 ust. 1 Traktatu, udzielonej w ramach systemów pomocy lub w pojedynczych przypadkach, wymaga uprzedniej zgody Komisji według art. 88 Traktatu, z wyjątkiem przypadków, gdy pomoc ta kwalifikuje się jako de minimis lub jest wyłączona zgodnie z rozporządzeniem o wyłączeniu przyjętego przez Komisję na mocy rozporządzenia Rady (WE) nr 994/98 z dnia 7 maja 1998 r. w sprawie stosowania art. 92 i 93 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską w odniesieniu do niektórych kategorii horyzontalnej pomocy państwa 3. W razie braku wyłączenia lub zatwierdzenia, pomoc jest bezprawna i podlega konsekwencjom ustalonym w rozporządzeniu proceduralnym w sprawie pomocy państwa a jej współfinansowanie będzie traktowane jako nieprawidłowość w znaczeniu przepisów art. 38 i 39 rozporządzenia (WE) nr 1260/1999. W związku z powyższym Komisja nie przyjmuje wniosków o płatności pośrednie ani o płatności końcowe w ramach art. 32 rozporządzenia dla działań współfinansowanych z nowej lub zmodyfikowanej pomocy, zgodnie z definicją w rozporządzeniu proceduralnym dla pomocy państwa, udzielonej w ramach programu pomocy lub w pojedynczych przypadkach, aż do momentu, kiedy Komisja zostanie powiadomiona o pomocy i formalnie ją zatwierdzi. W ramach odstępstwa od powyższego paragrafu, mają zastosowanie art. 51 i 52 rozporządzenia Rady (WE) nr 1257/1999 w kontekście rozwoju obszarów wiejskich współfinansowanych ze środków EFOGR. Artykuł 5 Data od której mogą być kwalifikowane wydatki współfinansowane z Sekcji Orientacji EFOGR określona zostanie poprzez wymianę korespondencji pomiędzy Komisją a Polską. Datą zakończenia kwalifikowalności wydatków jest 31 grudnia 2008 r. Okres ten przedłuża się do 30 kwietnia 2009 r. dla wydatków poniesionych przez instytucje udzielające pomocy w ramach art. 9 ust. 1 rozporządzenia (WE) nr 1260/1999. Artykuł 6 Niniejszą Decyzję kieruje się do Rzeczypospolitej Polskiej. Sporządzono w Brukseli, dnia 07/07/2004 r. W imieniu Komisji Franz FISCHLER Członek Komisji 3 Dz.U. L 142 z 14.05.1998, str. 1. 8

ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ROLNICTWA I ROZWOJU WSI z dnia 3 września 2004 r. w sprawie przyjęcia Sektorowego Programu Operacyjnego Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004 2006 Na podstawie art. 17 ust. 5 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o Narodowym Planie Rozwoju (Dz.U. poz. 1206) zarządza się, co następuje: 1. Przyjmuje się Sektorowy Program Operacyjny Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004 2006, który stanowi załącznik do rozporządzenia. Nr 116. 2. Rozporządzenie wchodzi w życie z dniem ogłoszenia. Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi: w z. S. Kowalczyk 9

10

Spis treści Rozdział 1. Charakterystyka stanu rozwoju obszarów wiejskich i sektora żywnościowego w Rzeczypospolitej Polskiej... 15 1.1. Miejsce i rola sektora rolnego w gospodarce Rzeczypospolitej Polskiej oraz charakterystyka gospodarstw rolnych... 15 1.2. Rolnictwo a środowisko... 21 1.3. Aktywność zawodowa ludności wiejskiej... 28 1.4. Infrastruktura w rolnictwie i na obszarach wiejskich... 32 1.4.1. Infrastruktura techniczna... 32 1.4.2. Infrastruktura społeczna... 35 1.5. Przetwórstwo surowców rolnych... 36 1.5.1. Produkcja i przetwórstwo mleka... 37 1.5.2. Produkcja i przetwórstwo mięsa... 37 1.5.3. Produkcja i przetwórstwo owoców i warzyw... 38 1.5.4. Przetwórstwo zbóż... 39 1.5.5. Przemysł ziemniaczany (skrobiowy)... 40 1.5.6. Przetwórstwo jaj oraz centra pakowania i dystrybucji jaj... 40 1.5.7. Przetwórstwo chmielu... 41 1.5.8. Przetwórstwo miodu... 41 1.5.9. Przetwórstwo lnu i konopi na cele nieżywnościowe... 41 1.5.10. Chłodnictwo mięsa... 42 1.5.11. Rynki hurtowe... 42 Rozdział 2. Najważniejsze problemy i możliwości rozwoju sektora rolno-żywnościowego i obszarów wiejskich... 45 2.1. Problemy rozwoju rolnictwa... 45 2.1.1. Siła robocza... 45 2.1.2. Struktura gospodarstw rolnych... 46 2.1.3. Integracja pozioma i pionowa w sektorze rolno-żywnościowym... 46 2.1.4. Niedobór kapitału... 47 2.1.5. Dostosowanie gospodarstw rolnych do wymogów Unii Europejskiej... 47 2.1.6. Ograniczenia produkcji rolnej wynikające z warunków naturalnych... 48 2.1.7. Zagrożenia dla środowiska naturalnego... 48 2.2. Możliwości rozwoju rolnictwa... 49 2.2.1. Zasoby wytwórcze i stan środowiska naturalnego... 49 2.2.2. Struktura wieku ludności... 49 2.2.3. Pozaprodukcyjne funkcje rolnictwa... 50 2.3. Problemy rozwoju obszarów wiejskich... 50 2.3.1. Zatrudnienie... 50 2.3.2. Poziom wykształcenia ludności wiejskiej... 50 2.3.3. Stan rozwoju infrastruktury wiejskiej... 51 2.4. Kierunki rozwoju obszarów wiejskich... 52 2.4.1. Tworzenie dodatkowego źródła dochodu w gospodarstwach rolnych oraz tworzenie miejsc pracy poza rolnictwem... 52 2.4.2. Zachowanie tradycyjnych form zagospodarowania przestrzennego oraz walorów środowiskowych... 53 2.4.3. Rozwój agroturystyki... 53 2.5. Problemy przemysłu rolno-spożywczego... 53 2.5.1. Efektywność i wydajność pracy w przemyśle rolno-spożywczym... 53 2.5.2. Wyposażenie techniczne... 54 11

2.5.3. Baza surowcowa... 54 2.5.4. Bezpieczeństwo i jakość artykułów rolno-spożywczych oraz dostosowanie do standardów Unii Europejskiej... 55 2.5.5. Zarządzanie, marketing, dystrybucja... 56 2.5.6. Problemy handlu hurtowego artykułami rolno-spożywczymi... 56 2.6. Możliwości rozwoju przetwórstwa... 57 2.6.1. Zaplecze surowcowe... 57 2.6.2. Potencjał przetwórczy... 57 2.6.3. Zwiększenie stopnia przetworzenia żywności... 57 2.6.4. Innowacyjność w dziedzinie produktów finalnych przetwórstwa rolno-spożywczego... 58 2.6.5. Racjonalizacja zarządzania i działalności marketingowej w przetwórstwie rolno-spożywczym... 58 2.6.6. Poprawa standardów higienicznych i jakościowych w przetwórstwie... 59 2.6.7. Wykorzystanie bliskości dużych rynków zbytu (krajowego i innych państw)... 59 2.6.8. Rozwój rynków hurtowych... 60 Rozdział 3. Wsparcie restrukturyzacji i modernizacji sektora żywnościowego oraz rozwoju obszarów wiejskich w okresie przedakcesyjnym... 63 3.1. Działania w zakresie restrukturyzacji sektora żywnościowego i aktywizacji obszarów wiejskich... 63 3.1.1. Inwestycje w gospodarstwach rolnych... 65 3.1.2. Tworzenie nowych miejsc pracy w produkcji pozarolniczej, usługach i handlu na obszarach wiejskich... 65 3.1.3. Szkolenia zawodowe... 67 3.1.4. Rozwój infrastruktury technicznej i produkcyjnej na obszarach wiejskich... 67 3.1.5. Inwestycje w przetwórstwie artykułów rolno-spożywczych... 68 3.2. Inne elementy wsparcia dla rolnictwa w okresie przedakcesyjnym... 69 3.3. Pomoc Unii Europejskiej w ramach programów przedakcesyjnych... 70 3.3.1. Program PHARE... 70 3.3.2. Program SAPARD jako instrument wsparcia rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich oraz budowy potencjału instytucjonalnego... 72 Rozdział 4. Strategia, cele i priorytety Programu... 75 4.1. Strategia rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w ramach Narodowego Planu Rozwoju... 75 4.2. Pomoc państwa dla sektora rolnictwa i przetwórstwa artykułów rolnych... 78 4.2.1. Dotacje przedmiotowe... 78 4.2.2. Dopłaty do oprocentowania kredytów na cele rolnicze... 80 4.3. Cele Programu... 80 Cel 1. Poprawa konkurencyjności oraz trwałego i zrównoważonego rozwoju sektora rolnego... 81 Cel 2. Wsparcie dla przemysłu przetwórczego w celu poprawy jego pozycji konkurencyjnej... 82 Cel 3. Wsparcie wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich... 83 4.4. Priorytety i działania Programu... 84 Priorytet 1. Wspieranie zmian i dostosowań w sektorze rolno-żywnościowym... 84 Priorytet 2. Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich... 87 Priorytet 3. Pomoc techniczna... 90 4.5. Relacje między Programem a instrumentami I i II filaru WPR... 90 4.5.1. Wspólna Organizacja Rynków... 90 4.5.2. Instrumenty towarzyszące... 92 12

Rozdział 5. Opis działań Sektorowego Programu Operacyjnego Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004 2006... 95 5.1. Priorytet 1. Wspieranie zmian i dostosowań w sektorze rolno-żywnościowym... 95 Działanie 1.1. Inwestycje w gospodarstwach rolnych... 95 Działanie 1.2. Ułatwianie startu młodym rolnikom... 98 Działanie 1.3. Szkolenia... 99 Działanie 1.4. Wsparcie doradztwa rolniczego... 102 Działanie 1.5. Poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych... 104 5.2. Priorytet 2. Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich... 107 Działanie 2.1. Przywracanie potencjału produkcji leśnej zniszczonego naturalną katastrofą i/lub pożarem oraz wprowadzenie odpowiednich instrumentów zapobiegawczych... 107 Działanie 2.2. Scalanie gruntów... 109 Działanie 2.3. Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego... 110 Działanie 2.4. Różnicowanie działalności rolniczej i zbliżonej do rolnictwa w celu zapewnienia różnorodności działań lub alternatywnych źródeł dochodów... 112 Działanie 2.5. Gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi... 114 Działanie 2.6. Rozwój i ulepszanie infrastruktury technicznej związanej z rolnictwem... 117 Działanie 2.7. Pilotażowy Program Leader+... 119 5.3. Priorytet 3. Pomoc techniczna... 122 Działanie 3.1. Wsparcie systemu zarządzania i wdrażania Programu... 123 Działanie 3.2. Rozwój instytucjonalny... 124 Działanie 3.3. Informowanie i promocja Programu... 125 Rozdział 6. System wdrażania... 127 6.1. Uwagi ogólne... 127 6.2. Kompetencje organów... 127 6.2.1. Instytucje zarządzające... 127 6.2.2. Instytucja zarządzająca Programem... 128 6.2.3. Instytucje wdrażające... 128 6.2.4. Beneficjent końcowy... 129 6.2.5. Komitety sterujące... 130 6.3. Zarządzanie finansowe oraz kontrola... 131 6.3.1. Rola instytucji zarządzającej Programem w zarządzaniu finansowym i kontroli... 131 6.3.2. Rola Jednostki Monitorująco-Kontrolnej... 132 6.3.3. Rola instytucji płatniczej... 132 6.3.4. Procedury audytu i kontroli... 134 6.3.4.1. Poświadczenie zamknięcia pomocy... 134 6.3.4.2. Kontrola pogłębiona... 135 6.3.4.3. Audyt wewnętrzny... 136 6.3.4.4. Raport o nieprawidłowościach... 136 6.3.4.5. Zbieranie, monitorowanie i przekazywanie danych... 136 6.4. Monitorowanie... 137 6.4.1. Monitorowanie... 137 6.4.2. Skwantyfikowane cele i wskaźniki monitorowania... 138 6.5. Ewaluacja... 140 6.5.1. Ocena przed rozpoczęciem realizacji (ex-ante)... 140 6.5.2. Ocena średniookresowa (mid-term)... 140 6.5.3. Ocena po zakończeniu realizacji (ex-post)... 141 13

6.6. Informowanie i promocja Programu... 141 6.7. Proces konsultacji Programu... 142 6.7.1. Przebieg procesu konsultacji społecznych Programu... 142 Rozdział 7. Spójność i zgodność Programu z politykami Unii Europejskiej... 145 7.1. Polityka konkurencji... 145 7.2. Zasady zamówień publicznych... 146 7.3. Polityka ochrony środowiska... 146 7.4. Spójność społeczno-gospodarcza... 148 7.5. Równy status kobiet i mężczyzn... 148 7.6. Polityka zatrudnienia... 149 7.7. Instrumenty WPR... 149 Rozdział 8. Ocena ex-ante Programu... 151 8.1. Ocena spójności wewnętrznej Programu... 151 8.2. Ocena spójności zewnętrznej Programu... 153 8.3. Ocena proponowanych ram finansowych... 155 8.4. Ocena systemu wdrażania... 155 Rozdział 9. Szacunkowa tabela finansowa dla Programu... 157 Załączniki do Sektorowego Programu Operacyjnego Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004 2006... 163 14

Rozdział 1. Charakterystyka stanu rozwoju obszarów wiejskich i sektora żywnościowego w Rzeczypospolitej Polskiej 4 Obszary wiejskie W Rzeczypospolitej Polskiej obszar wiejski, zgodnie z terminologią stosowaną przez Główny Urząd Statystyczny (GUS), to terytorium pozostające poza granicami administracyjnymi miast. Zgodnie z tym kryterium, obszary wiejskie zajmują w Rzeczypospolitej Polskiej powierzchnię 291,4 tys. km 2, co stanowi 93% obszaru kraju. Biorąc pod uwagę kryterium gęstości zaludnienia, udział obszarów wiejskich, w przypadku wyłączenia obszarów o gęstości zaludnienia przekraczającej 150 osób/km 2, wynosi 91%, lub 86% w przypadku uznania za obszary wiejskie tylko jednostek administracyjnych o gęstości zaludnienia niższej niż 100 osób/km 2. W Rzeczypospolitej Polskiej istnieje 884 miast, w tym 576 małych, stanowiących siedziby gmin miejsko-wiejskich oraz 56769 miejscowości wiejskich, w tym 42804 wsi i 13965 kolonii, przysiółków i osad. Liczba ludności Rzeczypospolitej Polskiej w 2002 r. wynosiła 38230,1 tys. osób. Na obszarach wiejskich mieszkało 38,2% ogółu ludności, to jest 14619,7 tys. osób, w tym 7282,2 tys. mężczyzn i 7337,5 tys. kobiet. Miejscowości wiejskie są bardzo zróżnicowane pod względem liczby mieszkańców: 1) 15% liczy mniej niż 100 mieszkańców; 2) 66% od 100 do 500 mieszkańców; 3) 13% od 500 do 1000 mieszkańców; 4) 6% powyżej 1000 mieszkańców. Udział ludności wiejskiej w całkowitej populacji zróżnicowany jest regionalnie: od 20,2% w województwie śląskim do 59,0% w województwie podkarpackim i jest powiązany z poziomem rozwoju gospodarczego w danym regionie. 1.1. Miejsce i rola sektora rolnego w gospodarce Rzeczypospolitej Polskiej oraz charakterystyka gospodarstw rolnych Rola sektora rolnego w gospodarce W Rzeczypospolitej Polskiej sektor rolny ma większe znaczenie społeczno-gospodarcze niż w państwach Europy Zachodniej. Wciąż istnieją regiony, w których rolnictwo pełni rolę jednej z głównych gałęzi gospodarki, wpływającej na poziom ich rozwoju i standard życia mieszkańców. 4 Sektorowy Program Operacyjny Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004 2006 został opracowany w oparciu o dane dostępne do dnia uzyskania przez Rzeczpospolitą Polską członkostwa w Unii Europejskiej. 15

Udział rolnictwa w wytworzonym Produkcie Krajowym Brutto (PKB), łącznie z łowiectwem i leśnictwem, w 2001 r. wynosił 3,3% i wykazywał tendencję spadkową (w 1989 r. było to 12,9%, w 1990 r. 8,3%, w 1995 r. 6,0%). Struktura użytków rolnych W 2002 r. w Rzeczypospolitej Polskiej było 1956,1 tys. gospodarstw rolnych, o powierzchni powyżej 1 ha, z tego 1954,9 tys. gospodarstw rolnych należało do sektora prywatnego, a 1,2 tys. do sektora publicznego. Przeciętna powierzchnia użytków rolnych jednego gospodarstwa rolnego w 2002 r. wynosiła 5,76 ha i była wyższa o 1,8% niż w 1996 r., w tym powierzchnia jednego gospodarstwa rolnego o areale powyżej 1 ha użytków rolnych wyniosła 8,44 ha. Według danych Powszechnego Spisu Rolnego z 2002 r. spośród ogólnej liczby gospodarstw indywidualnych powyżej 1 ha użytków rolnych: 1) 334,5 tys., tj. 17,1%, (2,4% w 1996 r.) gospodarstw nie prowadziło stale lub czasowo produkcji rolnej; 2) 207,3 tys., tj. 10,6%, (12,7% w 1996 r.) produkowało wyłącznie na własne potrzeby; 3) 498,8 tys. tj. 25,5%, (37,4% w 1996 r.) produkowało głównie na własne potrzeby, a nadwyżki sprzedawało na rynku; 4) 915,4 tys., tj. 46,8%, (47,4% w 1996 r.) produkowało głównie na rynek podmioty te będą stanowiły podstawową grupę docelową w zakresie inwestycji w gospodarstwach rolnych. Pomimo, że przemiany agrarne w rolnictwie są procesem powolnym, w ostatnich latach obserwuje się wzrost liczby najmniejszych i największych gospodarstw, co świadczy o tendencji do realokacji zasobów ziemi do gospodarstw większych i bardziej efektywnych oraz o wzroście liczby gospodarstw nietowarowych. W latach 1996 2002, opisane grupy gospodarstw wyraźnie zmieniały się w kierunku modelu dwubiegunowego, w którym zaczynają wyodrębniać się dwie grupy gospodarstw: 1) pierwsza obejmująca gospodarstwa nietowarowe, nieprowadzące działalności rolniczej i produkujące wyłącznie lub głównie na własne potrzeby; 2) druga obejmująca gospodarstwa towarowe, produkujące głównie na rynek. Wśród gospodarstw produkujących na rynek, z działalności rolniczej utrzymuje się wyłącznie lub głównie 72,8% użytkowników, podczas gdy z całego zbioru indywidualnych gospodarstw rolnych tylko 45,5%. Wśród gospodarstw o powierzchni od 1 do 5 ha, aż 75% produkowało wyłącznie lub głównie na własne potrzeby, a dodatkowo 3,8% gospodarstw nie prowadziło działalności rolniczej (stale lub czasowo). Dane te wskazują, że gospodarstwa o małej powierzchni w niewielkim stopniu uczestniczą w zaopatrzeniu rynku. Rzeczpospolita Polska posiada duże zasoby ziemi rolniczej, jednakże struktura obszarowa gospodarstw rolnych wykazuje duże zróżnicowanie. W strukturze gospodarstw rolnych dominują liczebnie gospodarstwa małe, o powierzchni 1 5 ha. Stanowią one ponad połowę (59%) ogólnej liczby gospodarstw i użytkują około 18% użytków rolnych. W ostatnich latach zarówno liczba tych gospodarstw, jak i łączna powierzchnia gruntów przez nie użytkowanych wykazują niewielką 16

tendencję spadkową. Z kolei w grupie obszarowej gospodarstw o powierzchni 20 30 ha notuje się znaczący wzrost zarówno liczby gospodarstw, jak i łącznego obszaru użytków rolnych. Do grupy gospodarstw o powierzchni większej niż 30 ha należy 2,4% gospodarstw, przy czym użytkują one łącznie 27,3% ogólnej powierzchni użytków rolnych w kraju. W ramach tej grupy szczególnie duży przyrost (o 55,8% w latach 1996 2002) zarówno liczby, jak i użytkowanej łącznie powierzchni, dotyczy gospodarstw posiadających 30 50 ha. Tabela 1. Liczba gospodarstw powyżej 1 ha użytków rolnych oraz użytkowanie gruntów według grup obszarowych w latach 1996 i 2002 Grupy obszarowe użytków rolnych (w ha) Liczba gospodarstw ogółem (w tys.) Powierzchnia użytków rolnych (w tys. ha) 1996 r. 2002 r. 1996 r. 2002 r. Powierzchnia użytków rolnych w 2002 r. w stosunku do 1996 r. (w %), gdzie 1996 r. = 100 Razem 2041 1956,1 19410 18787,4 96,7 1 2 462 517,0 797,6 892,3 111,9 2 3 282 281,1 834,6 831,2 99,5 3 5 386 348,7 1783,6 1603,8 89,9 5 10 521 426,8 4255,3 3505,2 82,4 10 15 217 182,7 2981,0 2509,9 84,1 15 20 89 83,9 1730,6 1616,8 93,4 20 30 56 64,3 1514,5 1713,3 113,1 30 50 19 31,7 828,2 1290,3 155,8 50 i więcej 9 19,9 4684,4 4824,6 102,3 Źródło: Raport z wyników Powszechnego Spisu Rolnego 2002, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2003. Wykres 1. Średnia powierzchnia gospodarstw rolnych w województwach w 2002 r. (w ha) 20 18 16 14,76 16,65 17,57 14 12 10 8 6 4 9,35 10,74 5,55 11,57 6,4 2,56 7,39 9,52 2,83 11,28 3,17 4,37 10,14 2 0 Zachodniopomorskie Wielkopolskie Warmińskomazurskie Świętokrzyskie Śląskie Pomorskie Podlaskie Podkarpackie Opolskie Mazowieckie Małopolskie Łódzkie Lubuskie Lubelskie Kujawsko-pomorskie Dolnośląskie Źródło: Powszechny Spis Rolny, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2002 r. 17

Średnia wielkość gospodarstwa w Rzeczypospolitej Polskiej wykazuje znaczne zróżnicowanie regionalne. Największe rozdrobnienie indywidualnych gospodarstw rolnych występuje w województwach południowych, w których średnia powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach wynosi: w woj. małopolskim 2,10 ha i w woj. śląskim 2,15 ha. Największą średnią powierzchnią charakteryzują się gospodarstwa w województwach położonych na północy kraju, gdzie 1 indywidualne gospodarstwo rolne użytkuje powyżej: 14,27 ha w woj. zachodniopomorskim, 14,0 ha w woj. warmińsko-mazurskim i 11,33 ha w woj. pomorskim. Większość indywidualnych gospodarstw rolnych posiada grunty w tzw. szachownicy, z czego 20% w 6 lub większej liczbie działek. Grunty położone w odległości powyżej 5 km od siedziby gospodarstwa stanowią 40% ogólnej powierzchni użytków rolnych. Prowadzenie działalności rolniczej w takich warunkach przestrzennych jest szczególnie utrudnione, w szczególności biorąc pod uwagę niski poziom wyposażenia technicznego gospodarstw. W celu poprawy niekorzystnej sytuacji w latach 2000 2002 przeprowadzono prace scaleniowe na obszarze 22633 ha, jednak zapotrzebowanie na tego typu prace w latach 2004 2006 szacowane jest na ponad 135 tys. ha. Wykres 2. Liczba zatrudnionych na 100 ha użytków rolnych w poszczególnych województwach 60,0 53,9 50,0 47,0 39,5 40,0 30,0 20,0 13,8 16,9 29,5 9,9 27,5 24,4 18,0 18,9 11,9 34,0 9,0 18,1 7,1 10,0 0,0 Zachodniopomorskie Wielkopolskie Warmińsko - Mazurskie Ś więtokrzyskie Ś lą skie Pomorskie Podlaskie Podkarpackie Opolskie Mazowieckie Małopolskie Łódzkie Lubuskie Lubelskie Kujawsko - Pomorskie Dolnośląskie Źródło: Powszechny Spis Rolny, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2002 r. 18

Tabela 2. Rozdrobnienie gospodarstw rolnych w Rzeczypospolitej Polskiej w 1996 r. Liczba działek składających się Udział procentowy na gospodarstwo w liczbie gospodarstw w powierzchni użytków rolnych 1 16,5 8,8 2 3 40,6 28,2 4 5 22,3 21,9 6 9 14,3 18,7 10 i więcej 6,3 22,4 Źródło: Powszechny Spis Rolny 1996, Raport z wyników, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1997. Rozdrobnienie użytków rolnych przekłada się na wysoki poziom zatrudnienia w rolnictwie, który mierzony liczbą osób zatrudnionych w przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych, jest najwyższy w województwach południowej części kraju, tj. w małopolskim 53,1, podkarpackim 46,8, świętokrzyskim 38,9, śląskim 32,9. Mimo, że w województwie śląskim jest najmniej osób zatrudnionych w rolnictwie w skali kraju, to w stosunku do niewielkiej powierzchni użytków rolnych w tym województwie (638617 ha) daje to wysoki wskaźnik zatrudnionych na 100 ha użytków rolnych. Najniższy poziom zatrudnienia w stosunku do powierzchni użytków rolnych odnotowano w województwach: zachodniopomorskim (7,1 zatrudnionych na 100 ha użytków rolnych), warmińsko-mazurskim (8,8), lubuskim (9,9) i pomorskim (11,9). Poziom wykształcenia i struktura wieku rolników Z danych GUS w 2002 r. wynika, że 50,2% osób kierujących gospodarstwem indywidualnym nie posiadało wykształcenia rolniczego. Wyższe wykształcenie rolnicze posiadało 1,1% rolników, policealne 0,2%, średnie zawodowe 6,4%, zasadnicze zawodowe 12,2%. Natomiast 29,9% rolników ukończyło kurs rolniczy. Niskie wskaźniki wykształcenia rolniczego polskich rolników stanowią barierę utrudniającą przyspieszenie tempa przemian strukturalnych na wsi. Użytkownicy indywidualnych gospodarstw rolnych to w większości osoby w wieku produkcyjnym 83%, w tym w wieku mobilnym (18 44 lata) około 43%. Jednocześnie co szósta osoba jest w wieku nieprodukcyjnym. Niewielki odsetek użytkowników gospodarstw rolnych (7,4%) nie przekroczyło 30 lat. W przedziale wieku 30 39 lat jest ich 18,6%. Największą grupę stanowią użytkownicy gospodarstw rolnych w wieku 40 49 lat 29,2%. Lasy Ważną dziedziną gospodarki na obszarach wiejskich jest również gospodarka leśna. Rzeczpospolita Polska charakteryzuje się lesistością na poziomie 28,5% (8918 tys. ha), która jest niższa od średniej europejskiej, wynoszącej 36%. W ciągu ostatnich 11 lat wskaźnik lesistości w kraju wzrósł o 0,7%. Lasy nie są równomiernie rozmieszczone. Najlepiej zachowały się na terenach o najsłabszych możliwościach produkcji rolniczej. Lesistość w poszczególnych województwach waha się od 20,6% do 48,2%. Najniższe zalesienie wykazują centralnie położone rolnicze regiony Rzeczypospolitej Polskiej, a najwyższe regiony w południowo-wschodniej oraz zachodniej części kraju. W strukturze własnościowej dominują lasy stanowiące własność Skarbu Państwa, na które przypada 7283 tys. ha (81,7%). W większości (6987 tys. ha) pozostają one w zarządzie Państwo- 19

wego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe. Lasy prywatne oraz będące własnością gmin zajmują odpowiednio 1555 tys. ha (17,4%) i 80 tys. ha (0,9%). Zagrożeniem dla gospodarki leśnej są naturalne katastrofy lub pożary, które powodują masowe zniszczenia drzewostanu. W ostatnich latach, największą tego typu katastrofą był huragan w północno-zachodniej części kraju, który miał miejsce 4 lipca 2002 r. Według szacunków huragan ten uszkodził lasy na powierzchni niemal 33 tys. ha, z czego około 17 tys. ha zostało zniszczonych całkowicie. Pożary są jednym z głównych czynników zakłócających rozwój ekosystemów roślinnych w Rzeczypospolitej Polskiej. Pożary są również traktowane jako jedne z najbardziej groźnych katastrof mogących dotknąć lasy. Polskie lasy zaliczają się do najbardziej narażonych na pożary w tej części Europy. Główną tego przyczyną jest dominacja sosny w układzie gatunkowym lasów (ponad 70%) oraz wysoki udział młodych lasów. Zagrożenie pożarowe jest również uzależnione od warunków meteorologicznych, które określają ramy czasowe wystąpienia pożarów (w Rzeczypospolitej Polskiej okres ten obejmuje miesiące od marca do października). Ogólna liczba pożarów w Rzeczypospolitej Polskiej w 2002 r. przekroczyła 10000, co dwukrotnie przewyższyło liczbę pożarów w roku poprzednim. Najwięcej pożarów w 2002 r. wydarzyło się w województwie mazowieckim (ponad 30% całkowitej liczby pożarów w kraju, co przełożyło się na ponad 3100 pożarów), ponad 700 pożarów miało miejsce w województwie łódzkim oraz podlaskim. Jednocześnie, województwo małopolskie, opolskie oraz zachodniopomorskie były województwami z najmniejszą liczbą pożarów (poniżej 300). Zarządzanie zasobami wodnymi na wsi W Rzeczypospolitej Polskiej, na powierzchni 6,66 mln ha użytków rolnych wybudowano urządzenia melioracji wodnych szczegółowych (rowy wraz z budowlami, drenowania, deszczownie, rurociągi o średnicy poniżej 0,6 m, ziemne stawy rybne, systemy nawodnień grawitacyjnych). Na uregulowanie stosunków wodnych gruntów rolnych oczekuje około 2,5 mln ha. Spośród urządzeń melioracji wodnych podstawowych ilość urządzeń najistotniejszych dla rolnictwa przedstawia się następująco: budowle regulacyjne na ciekach naturalnych o długości 39,57 tys. km, kanały o długości 10,4 tys. km, wały przeciwpowodziowe wraz z budowlami 8,46 tys. km, stacje pomp 588 szt., zbiorniki wodne o pojemności 251,97 mln m 3. Jednakże część z tych urządzeń wymaga odbudowy i modernizacji. Dochody w rolnictwie W okresie od 1995 r. do 2000 r. dochody realne gospodarstw domowych rolników spadły o około 50%, podczas gdy w pozostałych kategoriach nastąpił wzrost o 20 30 %. Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny w gospodarstwach domowych rolników w 2001 r. kształtował się na poziomie około 73% w stosunku do gospodarstw domowych pracowników. Według danych Powszechnego Spisu Rolnego 2002, tylko 18,6% członków rodzin rolniczych utrzymywało się wyłącznie lub głównie z dochodów z pracy w gospodarstwie. W porównaniu z rokiem 1996 liczba takich osób zmniejszyła się o około 1/3. 20

1.2. Rolnictwo a środowisko Warunki glebowe Warunki przyrodniczo-glebowe w Rzeczypospolitej Polskiej są gorsze niż przeciętne warunki przyrodniczo-glebowe w państwach członkowskich Unii Europejskiej do dnia 30 kwietnia 2004 r., zwanych dalej państwami UE-15. Wynika to z wpływu kolejnych zlodowaceń na proces glebotwórczy, co w efekcie spowodowało pokrycie większości kraju glebami lekkimi na piaszczystym, przepuszczalnym podłożu. 74,7% powierzchni użytków rolnych w Rzeczypospolitej Polskiej zajmują gleby średnie i słabe (o niskiej żyzności i zawartości materii organicznej). Ponadto, w porównaniu z państwami UE-15, w Rzeczypospolitej Polskiej występują mniej korzystne dla produkcji rolniczej warunki klimatyczne (niższe temperatury, krótszy okres wegetacyjny i mniejsze opady). Względny wskaźnik waloryzacji gleb i klimatu (tzw. wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej 5 wynosi 60 70 punktów w Rzeczypospolitej Polskiej w stosunku do 100 punktów w państwach Europy Środkowej. Typową cechą polskiej przestrzeni produkcyjnej jest mozaikowość pokrywy glebowej w sąsiedztwie gleb o dobrych cechach fizyko-chemicznych i wysokiej przydatności rolniczej występują gleby słabszej jakości. Najlepsze warunki glebowe występują w regionach: opolskim, dolnośląskim i lubelskim, a najsłabsze w województwach podlaskim i mazowieckim. Gleby w Rzeczypospolitej Polskiej charakteryzują się wysokim zakwaszeniem, które ma głównie pochodzenie naturalne. Gleby kwaśne i bardzo kwaśne stanowią około 45% gruntów rolnych. W Rzeczypospolitej Polskiej roczne zapotrzebowanie rolnictwa na nawozy wapniowe wynosi około 2,8 miliona ton CaO. W ostatnich latach średnie zużycie nawozów wapniowych w czystym składniku wyraźnie spadło z 182,4 kg/ha w latach 1989 1990 r. do poziomu 94,1 kg/ha w latach 2001 2002, przyczyniając się do obniżenia skuteczności przeciwdziałania zakwaszeniu w skali kraju. Wedle szacunków, 28,5% powierzchni kraju zagrożone jest erozją wodną, a 27,6% erozją wietrzną. Najsilniej na erozję wietrzną narażone są obszary górskie i wyżynne, zbudowane ze skał mało zwięzłych. Ponad połowa obszarów górskich zagrożona jest erozją, zaś dla górskich terenów rolnych wskaźnik ten sięga 80%. Erozja średniego stopnia dotyka głównie obszary pojezierzy. Obszary silnie zagrożone erozją wietrzną występują w województwach o małej lesistości, np. w województwach łódzkim i mazowieckim. Przeciwdziałanie erozji nie jest szeroko stosowane ze względu na wysoki koszt agrotechniki przeciwerozyjnej oraz tworzenia osłon w postaci zadrzewień i zakrzaczeń na terenach wylesionych. W Rzeczypospolitej Polskiej na większą skalę niż w państwach UE-15 występuje zjawisko odłogowania gruntów rolnych. W 2002 r. powierzchnia odłogów i ugorów wyniosła w Rzeczypospolitej Polskiej 2,3 mln ha, tj. 17,6% ogólnej powierzchni gruntów ornych. Szacuje się, że faktyczny obszar gruntów odłogowanych, zwłaszcza użytków zielonych, jest większy, w związku ze zmniejszeniem się pogłowia zwierząt gospodarskich i mniejszym zapotrzebowaniem na pasze. Wkraczanie roślinności wysokiej na tereny nieużytkowanych łąk lub pastwisk jest główną przyczy- 5 Wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej opiera się na punktowej ocenie jakości gleb, agroklimatu, stosunków wodnych i rzeźby, określa jakość i związaną z tym przydatność użytków rolnych do produkcji rolniczej. 21

ną degradacji różnorodności biologicznej. Największy areał gruntów odłogowanych i ugorowanych łącznie, w stosunku do powierzchni gruntów ornych, występuje w województwach: podkarpackim (35,8%), śląskim (34,3%), lubuskim (32,8%), zachodniopomorskim (27,1%). Zasoby wodne na wsi Rzeczpospolita Polska zaliczana jest do państw ubogich w zasoby wodne. Jednym ze wskaźników tego stanu jest średni odpływ z wielolecia, który wynosi 63 mld m 3 /rok. Wartość ta daje średnio 1660 m 3 /rok na mieszkańca, podczas gdy w Europie przeciętne zasoby wód powierzchniowych wynoszą 4560 m 3 /rok na mieszkańca. Wielkość zasobów wód powierzchniowych jest zmienna, zarówno w skali roku, jak i wielolecia. Zasoby wodne nie są rozłożone równomiernie. Problem deficytu wody dotyka centralną część kraju, zaś tereny górskie są często nawiedzane przez opady intensywne. Woda może się stać czynnikiem limitującym rozwój produkcji rolnej. Zakłócenie bilansu wodnego obszarów rolniczych prowadzi do trwałego obniżenia potencjału produkcyjnego gruntów rolnych. Dlatego też zwiększenie zasobów wodnych w glebie, w siedliskach mokradłowych oraz hamowanie spływu powierzchniowego wód ma duże znaczenie dla perspektywy rozwoju rolnictwa na obszarach już zagrożonych deficytem wody. Niedostatek zasobów wody, który wykazuje cały Niż Polski, jak również nierównomierność opadów, można częściowo zniwelować zwiększając dyspozycyjne zasoby wodne. Warunki produkcji rolnej znajdują odzwierciedlenie w osiąganych plonach, co można przeanalizować w oparciu o przyjęte w poszczególnych państwach plony referencyjne. Tylko w przypadku Republiki Finlandii (2,82 t/ha), Republiki Portugalii (2,9 t/ha) i Królestwa Hiszpanii (2,69 t/ha) plony referencyjne zostały przyjęte na poziomie zbliżonym do polskiego (3,0 t/ha). W pozostałych państwach plony referencyjne, odzwierciedlające średni poziom plonów na danym obszarze, zostały przyjęte na znacząco wyższym poziomie (od 3,9 t/ha Republiki Włoskiej do 6,6 t/ha w Królestwie Niderlandów czy 6,88 t/ha w Schleswig-Holstein w Republice Federalnej Niemiec). Stan jakości wód rzek w 2001 r., ze względu na kryterium wskaźników obligatoryjnych (m.in. zawartość tlenu rozpuszczonego, BZT 5, CHZT Mn, fenoli, chlorków, siarczków) jest następujący: 40,8% długości monitorowanych cieków wodnych należy do I klasy czystości wody; 40,5% do II klasy; 8,8% do III klasy, 9,9% to cieki pozaklasowe. O jakości wód w polskich rzekach decydują obecnie w szczególności odprowadzane, niedostatecznie oczyszczone ścieki komunalne oraz zrzut zasolonych wód dołowych z przemysłu wydobywczego, przede wszystkim z kopalń węgla kamiennego. Biogeny, które pochodzą głownie ze ścieków komunalnych i spływu powierzchniowego, stanowią istotny problem prowadzący do pogarszania jakości wody. Jednakże analiza stanu jakości wód rzek w latach 1996 2001, wykazuje ciągłą poprawę jakości wody, co wyraża się w spadku długości odcinków rzek nadmiernie zanieczyszczonych oraz we wzroście odcinków rzek, w których jakość wód odpowiada klasie II i III czystości. Nadmierną eutrofizację wód w rzekach stwierdzono w 12% z 362 punktów pomiarowych, przy jednocześnie malejącej, od 1992 r., zawartości chlorofilu i fosforu. W latach 1994 2001 przebadano 792 jeziora, które odpowiadały prawie 60% zasobów wodnych jezior Rzeczypospolitej Polskiej. Jezior o wodach najwyższej jakości jest tylko 30, co stanowi 22

3,8% liczby zbadanych zbiorników. Do grupy jezior o wodach zaliczonych do II klasy czystości należy 290 jezior (37%). Jeziora o wodach należących do III klasy czystości stanowią największą grupę (308 jezior) co stanowi prawie 40% przebadanych jezior. Najpoważniejszym zagrożeniem dla jezior jest proces eutrofizacji, co wynika m.in. z faktu, że jeziora w Rzeczypospolitej Polskiej charakteryzuje wysoki poziom podatności na ten naturalny i antropogeniczny proces. W ostatnich latach zauważa się wyraźnie obniżenie stężeń związków azotu i fosforu w wodach jezior. Jest to wynikiem znaczącego zmniejszenia ilości ścieków odprowadzanych do wód oraz zwiększenia udziału ścieków oczyszczanych biologicznie i chemicznie. Ocena zanieczyszczenia wód podziemnych (gruntowych i wgłębnych), dokonana na podstawie 7965 wyników badań z okresu 1991 2001, wykazała następujące zawartości NO 3 w dm 3 wody: 1) około 25 50 mg NO 3 /dm 3 od 7,4% do 12,5% wyników, 2) powyżej 50 mg NO 3 /dm 3 od 9,8% do 16,9% wyników, przy czym zanieczyszczone są przede wszystkim wody gruntowe, natomiast jakość wód wgłębnych w czynnych ujęciach wody uległa w okresie analizowanej dekady wyraźnej poprawie. W Rzeczypospolitej Polskiej na obszarach rolniczych problem zanieczyszczeń azotanowych nie jest tak znaczący, jak w państwach UE-15, jednakże będzie narastał ze względu na zaniedbania w zakresie przechowywania odchodów zwierząt. W Rzeczypospolitej Polskiej 75% zwierząt utrzymywanych jest w systemie ściółkowym, gdzie wytwarzany jest obornik i gnojówka, a 25% w systemie bezściółkowym, gdzie wytwarzana jest gnojowica. Najważniejsze problemy wiążą się: 1) z powszechną praktyką, jaką jest przechowywanie obornika bezpośrednio na gruncie, co ma duży wpływ na zanieczyszczenie studni przydomowych; w efekcie, według danych Ministerstwa Zdrowia, w 2000 r. 44,8% studni przydomowych posiadało wodę złej jakości i niezdatną do picia (powyżej 10 mg azotanów/l); 2) ze słabym wyposażeniem gospodarstw w płyty gnojowe i zbiorniki na gnojowicę; około 47% gospodarstw posiadało płyty gnojowe i 3,8% zbiorniki na gnojowicę o średniej pojemności, która pozwalała na przechowywanie gnojowicy przez 4 miesiące. Jednym z najważniejszych czynników wpływających na jakość wody jest wielkość obsady zwierząt gospodarskich. Pogłowie zwierząt gospodarskich według Powszechnego Spisu Rolnego 2002 wynosiło 5532,7 tys. sztuk bydła, 18628,9 tys. sztuk trzody chlewnej, 198783,5 tys. sztuk drobiu. Średnia obsada zwierząt gospodarskich wynosi 0,45 dużych jednostek przeliczeniowych (DJP)/ha. Najwyższa obsada (60% pogłowia) zwierząt hodowanych na 44,8% powierzchni gospodarstw, znajduje się w następujących województwach: wielkopolskie, podlaskie, kujawsko- -pomorskie, małopolskie, łódzkie i mazowieckie. W wymienionych województwach obsada zwierząt kształtowała się na poziomie od 44,8 do 72,5 DJP/100 ha (średnio 0,56 DJP/ha). Problem zanieczyszczenia wód, pomimo spadku produkcji rolniczej, będzie zagadnieniem pierwszoplanowym, dopóki nie będą powszechnie przestrzegane zasady przechowywania nawozów organicznych oraz zasady ograniczające spływ powierzchniowy związków biogennych z pól. 23

Do 1999 r. powierzchnia zmeliorowanych użytków rolnych wynosiła 36,2% powierzchni ogólnej. Strategia działań w zakresie melioracji powinna uwzględniać następujące elementy: 1) ograniczenie nowych melioracji mających w założeniu zmniejszenie uwilgotnienia; 2) konieczność modernizacji istniejących systemów melioracyjnych ukierunkowanych na restytucję urządzeń nawadniających; 3) weryfikację funkcjonowania sieci melioracyjnych na obszarach o funkcji siedliskotwórczej oraz na obszarach, które utraciły charakter rolniczy. Powodzie stanowią kolejne zagrożenie w odniesieniu do użytkowanych gruntów. Biorąc pod uwagę aktualne informacje na temat powodzi, praktycznie każda polska rzeka stwarza zagrożenie powodziowe. W latach 1997 2001 powierzchnia użytków rolnych zalanych przez powódź była następująca: 1) w 1997 r. 520,6 tys. ha; 2) w 1998 r. 165,4 tys. ha; 3) w 1999 r. 170,0 tys. ha; 4) w 2000 r. 170,7 tys. ha; 5) w 2001 r. 402,3 tys. ha. Ochrona powietrza i zmiany klimatu W Rzeczypospolitej Polskiej, w latach 1988 2001, emisja gazów cieplarnianych spadła o 30%. Ponadto na podstawie danych szacunkowych z lat 1990 2001 można stwierdzić, że emisja amoniaku zmniejszyła się o 40%. Zgodnie z danymi GUS całkowita emisja zanieczyszczeń powietrza (w tys. ton) w 2002 r. była następująca: 1) S0 2 1564; 2) N0 2 805; 3) C0 2 317844; 4) CO 3528; 5) CH 4 1846; 6) NH 3 328. Rzeczpospolita Polska ratyfikowała Ramową Konwencję Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu oraz protokół z Kioto do tej konwencji, co umożliwia uczestnictwo Rzeczypospolitej Polskiej w mechanizmach przewidzianych tymi umowami. Prognozowany wzrost emisji gazów cieplarnianych w Rzeczypospolitej Polskiej będzie zależał od tempa rozwoju gospodarczego kraju. Proponowane rozwiązania wskazują jednak, iż niezależnie od przyjętego wariantu, redukcja tych gazów przekroczy znacznie próg (6%) zobowiązań redukcyjnych przyjętych w protokole z Kioto i może osiągnąć nawet 30% wielkości emisji roku bazowego (1988 r.). Wspomniane zobowiązania dotyczą rolnictwa w następującym zakresie: 1) poprawy efektywności energetycznej gospodarki; 2) ochrony pochłaniania i retencjonowania gazów cieplarnianych poprzez promowanie zrównoważonej gospodarki leśnej; 3) promowania zrównoważonych form rolnictwa; 4) promowania i wdrażania technologii wykorzystujących odnawialne źródła energii, pochłaniających CO 2 itd. 24

Realizacja działań związanych z ochroną powietrza została omówiona w dokumencie Polityka klimatyczna Polski strategie redukcji emisji gazów cieplarnianych w Polsce do roku 2020, przyjętym przez Radę Ministrów w październiku 2003 r. Przyjęte w tym dokumencie założenia dają poszczególnym sektorom wskazania służące redukcji emisji gazów cieplarnianych i dalszej poprawie stanu powietrza w Rzeczypospolitej Polskiej. Wpływ rolnictwa na środowisko Generalnie rolnictwo polskie zachowało tradycyjny charakter. Gospodarstwa rolne w większości prowadzą produkcję wielokierunkową, stosując metody ekstensywne. W 1998 r. wydajność pracy w rolnictwie stanowiła niespełna 25% średniej wydajności w gospodarce narodowej. Zużycie nawozów mineralnych pod zbiory w 2001 r. wyniosło 90,8 kg azotu, fosforu i potasu (NPK) na 1 ha (od 132,0 kg NPK na 1 ha użytków rolnych w województwie opolskim do 52,1 kg w województwie podkarpackim). Pestycydów zużywa się w Rzeczypospolitej Polskiej kilkakrotnie mniej niż w państwach UE-15 tj. 0,62 kg/ha użytków rolnych. Produkcja zwierzęca jest ekstensywna i opiera się głównie na własnej bazie paszowej. 75% zwierząt utrzymywanych jest w systemie ściółkowym (gdzie wytwarzany jest obornik i gnojówka), a 25% w systemie bezściółkowym (gdzie wytwarzana jest gnojowica). Wyposażenie gospodarstw w płyty gnojowe i zbiorniki na gnojowicę jest słabe. Około 47% gospodarstw posiadało płyty gnojowe i 3,8% zbiorniki na gnojowicę o średniej pojemności, która pozwalała na przechowywanie gnojowicy przez 6 miesięcy. Ze względu na niską intensywność produkcji, rolnictwo nie wpłynęło znacząco na przekształcenie środowiska i krajobrazu. Walory przyrodnicze obszarów wiejskich, w połączeniu z dużymi zasobami siły roboczej, tworzą warunki do rozwoju pracochłonnych kierunków produkcji rolnej, w tym rolnictwa ekologicznego, którego rozwój jest mniej zaawansowany niż w państwach Europy Zachodniej. Produkcja ekologiczna w Rzeczypospolitej Polskiej rozwija się stopniowo. Istnieje około 1700 gospodarstw posiadających certyfikaty zgodności w rolnictwie ekologicznym. Z drugiej jednak strony polskie rolnictwo posiada wiele uwarunkowań sprzyjających produkcji ekologicznej, np.: duże zasoby siły roboczej, czy ekstensywny charakter produkcji rolniczej. Różnorodność biologiczna w rolnictwie i na obszarach wiejskich Różnorodność biologiczna Rzeczypospolitej Polskiej należy do jednej z najbogatszych w Europie. Decydują o tym zarówno dogodne warunki naturalne, jak i odmienny, w stosunku do pozostałych państw europejskich, charakter oddziaływań antropogenicznych (nierównomierne uprzemysłowienie i urbanizacja kraju, tradycyjne ekstensywne rolnictwo zachowane na znacznych obszarach oraz rozległe i trwałe historycznie lasy). Sytuacja pod tym względem jest również silnie zróżnicowana regionalnie. Wschodnie i południowo-wschodnie regiony Rzeczypospolitej Polskiej mają dobrze zachowaną przyrodę towarzyszącą rozdrobnionej strukturze agrarnej. Utrzymywanie się na tych terenach tradycyjnego typu gospodarki rolnej umożliwiło zachowanie cennych krajobrazów rolniczych o wysokiej różnorodności biologicznej oraz zasobów genowych w prymitywnych odmianach roślin użytkowych i rasach zwierząt hodowlanych. Zróżnicowana rzeźba terenu, różnorodność warunków glebowych i klimatycznych sprawia, że Rzeczpospolita Polska odznacza się dużym zróżnicowaniem siedlisk i krajobrazów naturalnych. 25