Autor badania: Marta Biegarczyk Cel: Celem moich badań było porównanie grup chorych na astmę oskrzelową i łuszczycę z grupą osób zdrowych pod względem typu przywiązania, zdolności do mentalizacji oraz zdolności do regulacji emocji. Badania te, były podstawą pracy magisterskiej napisanej na Uniwersytecie SWPS we Wrocławiu pod kierunkiem prof. Grzegorza Iniewicza. Poniżej przedstawiam wyniki badań porównawczych dotyczące jedynie osób chorych na astmę oskrzelową. Zanim jednak przejdę do prezentacji wyników badań, przygotowałam dla Państwa krótki wstęp teoretyczny, aby wyjaśnić badane pojęcia. Wprowadzenie Według koncepcji psychoanalitycznych, choroba może być skutkiem nierozładowanych napięć i konfliktów wewnętrznych. Objaw w tym przypadku duszności i kaszel w astmie, mogą być sposobem na poradzenie sobie z trudną sytuacją. Można powiedzieć, że negatywne uczucia są rejestrowane w ciele, ale nie są w pełni uświadamiane i odpowiednio wyrażane. W związku z tym, energia pochodząca z niewyrażonych emocji ujawnia się w formie objawu, dlatego ważne jest, aby w procesie zdrowienia- na przykład za pomocą terapii- nauczyć się wyrażania swoich emocji w sposób werbalny, w przeciwnym razie ciało wyrazi w sposób symboliczny to, co nie zostało uświadomione lub wyrażone słowami (McDougall, 2014). Co zatem leży u podstaw problemu z rozpoznawaniem i regulowaniem swoich emocji? Badacze wskazują, że spośród wielu przyczyn warto wspomnieć o trzech pojęciach, które mogą mieć wpływ na powstawanie takich chorób jak astma oskrzelowa. Są to: przywiązanie
do rodzica, zdolność do mentalizacji (która kształtuje się na bazie przywiązania), oraz zdolność do regulacji emocji, której podstawą jest również przywiązanie. Należy jednak z całą mocą podkreślić, iż poniższe dane z badań nie mają charakteru prawd ostatecznych, tzn., że przyczyny astmy oskrzelowej mogą tkwić w zupełnie innych czynnikach niż opisane. Wyniki badań własnych 1. Porównania w zakresie oceny relacji przywiązania do rodziców na skali troski (opieki) oraz na skali kontroli. Każda skala to linia o dwóch biegunach. Skalę troski charakteryzuje z jednej strony biegun odrzucenia emocjonalnego i brak dostępności emocjonalnej opiekuna, natomiast z drugiej strony biegun opieki, czyli bliskość emocjonalna z opiekunem i ciepło w relacji z rodzicem. Druga skala rozciąga się od bieguna kontroli czyli ingerowania w sprawy dziecka, dążenia do uzależnienia dziecka od siebie, do bieguna autonomii, czyli zachęcania do samodzielności i niezależności. Najbardziej optymalny jest niski wynik na skali kontroli rodzicielskiej oraz wysoki wynik na skali troski rodzicielskiej. Wyniki moich badań wskazują, że chorzy na astmę oskrzelową oceniają swoich rodziców jako mniej troskliwych i bardziej kontrolujących. Jak pisze Katarzyna Schier (2005), trudności w relacji z matką mogą wynikać z tzw. przekazu międzypokoleniowego co oznacza, że matka może odtwarzać w relacji ze swoim dzieckiem wzorzec więzi z własną matką. Jeśli zaś chodzi o kwestię kontroli rodzicielskiej, to w poczuciu osób chorujących na astmę oskrzelową, rodzice jawią się jako kontrolujący. Jednym z wyjaśnień może być fakt, iż w obliczu nieprzewidywalności choroby jaką jest astma oskrzelowa, rodzice koncentrują się na kontroli jej objawów, stąd w odczuciu badanych mogą być postrzegani jako bardziej kontrolujący.
Przywiązanie zdaniem twórcy tego pojęcia Johna Bolwby ego, to rodzaj relacji między dzieckiem a opiekunem, której celem jest zapewnienie dziecku bezpieczeństwa i obniżenie lęku przed oddzieleniem od rodzica. Typ przywiązania staje się w pewnym sensie matrycą dla przyszłych relacji, które człowiek tworzy z innymi ludźmi w życiu dorosłym. To, w jaki sposób jesteśmy traktowani przez opiekuna, wpływa na to, jak postrzegamy siebie, innych i świat, a także na to, w jaki sposób regulujemy własne emocje. Typ przywiązania kształtuje poczucie własnej wartości, poziom niezależności i sposób radzenia sobie ze stresem, w tym z utratą w szerokim tego słowa znaczeniu, np. utratą pracy, bliskiej osoby, reputacji czy szacunku ze strony innych. Należy jednak pamiętać, że jeśli choroba (w tym przypadku astma oskrzelowa) rozpoczęła się w dzieciństwie, to spostrzegana większa kontrola ze strony rodziców mogła być reakcją na chorobę dziecka i nieprzewidywalność choroby. Niski postrzegany poziom opieki, przy jednocześnie wysokim poziomie postrzeganej kontroli rodzicielskiej ze strony rodziców w grupie chorych na astmę może (ale nie musi) świadczyć o deprywacji potrzeb emocjonalnych w dzieciństwie. Wnioski z badań nie mogą w żadnym wypadku być podstawą do oskarżeń wobec rodziców, są jedynie przesłanką i punktem wyjścia do dalszych badań. Nie ma bowiem dowodów na to, że przywiązanie do rodziców mogłoby wywołać chorobę. Wpływa na to raczej szereg jeszcze nie do końca poznanych czynników. 2. Porównania w zakresie zdolności do mentalizacji, czyli radzenia sobie z doświadczeniami emocjonalnymi. Wyniki badań wskazują, ze osoby chorujące na astmę oskrzelową uzyskały niższy wynik na skali mentalizacji niż osoby zdrowe. Aby zrozumieć, co oznacza ten wynik, należy najpierw wyjaśnić, czym jest zdolność do mentalizacji. Otóż najłatwiej wyobrazić sobie mentalizację, jako zdolność do przekształcania wewnętrznych odczuć cielesnych w słowa- czyli umiejętność mówienia o emocjach. Ale zdolność do mentalizowania to nie tylko umiejętność uświadamiania sobie własnych stanów
emocjonalnych, ale również rozumienia przeżyć i doświadczeń emocjonalnych innych ludzi. Zdolność ta oznacza również, że potrafimy na daną sytuację spojrzeć z różnych perspektywtzn. wyjść ze swojej pozycji i postawić się w pozycji drugiej osoby. Oznacza ona również, że umiemy powstrzymać się od impulsywnego zachowania i zastanowić się przed podjęciem działania, czyli inaczej wcisnąć pauzę przed podjęciem jakichkolwiek kroków. Jak powstaje zdolność od mentalizacji? Kluczowa w rozwoju zdolności do mentalizacji jest bezpieczna więź z wrażliwym opiekunem dostarczająca poczucia bezpieczeństwa i troski. Kształtuje się ona w procesie budowania więzi z rodzicem, zwykle matką. Pierwszym etapem rozwoju mentalizacji jest uświadomienie sobie faktu odrębności od opiekuna ( jeśli przeżywam jakąś emocję, to nie oznacza, że opiekun przeżywa w tym momencie to samo ). Tworzy to podstawę do zrozumienia, że ludzie różnią się od siebie w przeżywaniu emocji, oraz ze dana sytuacja może w każdym z nas wywoływać zupełnie inne odczucia i reakcje. Odzwierciedlanie, inaczej dostrojenie opiekuna do stanu manifestowanego przez niemowlę, ma na celu wyciszenie i neutralizację negatywnych emocji oraz obniżenie pobudzenia. Dzięki odzwierciedlaniu uczymy się odróżniać i nazywać własne emocje. Pobudzenie fizjologiczne pojawiające się w ciele noworodka jest najpierw nazywane przez naszych opiekunów: np. jesteś zły, jesteś głodny itd., a następnie odpowiednio redukowane i tonowane tak, aby przywrócić dziecku dobrostan psychofizyczny. W ten sposób, dziecko stopniowo uczy się od opiekuna samodzielnie odróżniać własne stany pobudzenia pojawiające się w ciele oraz je nazywać, a także rozładowywać napięcie pochodzące z takiego pobudzenia. Taka bezpieczna relacja między matką i dzieckiem staje się podstawą rozwoju zdolności do samoregulacji niezbędnej w trudnych życiowych sytuacjach. Co więcej dzięki temu, dziecko uczy się rozpoznawać także emocje u innych ludzi i adekwatnie na nie reagować. W sytuacji zaniedbania emocjonalnego gdy matka nie będzie zwracać uwagi na emocje dziecka, to nie będzie ono miało możliwości nauczenia się rozpoznawania swoich stanów
emocjonalnych i może mieć trudności w wykształceniu zdolności do regulowania silnego pobudzenia w ciele. Takie kumulujące się pobudzenie może być przyczyną powstawania różnych chorób, m. in. astmy oskrzelowej. A zatem, można przyjąć, że zdolności do regulacji emocji uczymy się w relacji z matką. 3. Porównania w zakresie zdolności do regulowania emocji mierzonej za pomocą poziomu aleksytymii (czyli niezdolności do mówienia o emocjach). Uzyskane wyniki wskazują, że chorzy na astmę oskrzelową uzyskali wynik plasujący ich na pograniczu aleksytymii. Aby zrozumieć te wyniki, należy wyjaśnić, co owo pojęcie oznacza. Aleksytymia to niezdolność do rozpoznawania i komunikowania własnych uczuć i emocji. Jak pokazują wyniki badań innych badaczy, z aleksytymią może się wiązać skłonność do somatyzacji, czyli wyrażania dyskomfortu emocjonalnego i psychicznego za pomocą objawów cielesnych. Umiejętne rozpoznawanie i wyrażanie emocji pozwala na zneutralizowanie poczucia niepokoju, lęku, złości i wszelkich zagrażających emocji. Przeszkodą w tym procesie jest tzw. zjawisko aleksytymii, które odnosi się właśnie do braku zdolności w rozpoznawaniu i wyrażaniu swoich stanów emocjonalnych. A zatem, co takiego musi się zdarzyć, aby doszło do rozwoju aleksytymii? Henry Krystal twierdzi, że zagrożeniem dla rozwoju emocjonalnego mogą być doświadczenia wczesnodziecięce takie jak: brak empatii ze strony rodzica / rodziców, brak emocjonalnego dostrojenia z rodzicem, nieadekwatna reakcja na potrzeby dziecka, chłód emocjonalny ze strony opiekuna lub opiekun / rodzic emocjonalnie niedostępny. W wyniku powtarzających się tego typu doświadczeń, dziecko zaczyna unikać przytłaczających emocji w relacji z opiekunem, radząc sobie z własnym emocjonalnym pobudzeniem poprzez wyrażanie dyskomfortu psychicznego za pomocą ciała. To z kolei prowadzi do zablokowania rozwoju emocjonalnego i pojawienia się aleksytymii, czyli trudności w wyrażaniu emocji. Jak dowodzą liczne badania, aleksytymia ma związek z powstawaniem chorób
psychosomatycznych, takich jak astma oskrzelowa. Osoba aleksytymiczna nie jest w stanie odróżnić lęku od smutku, czy lęku od złości, ani zrozumieć co wywołało daną emocję. Trudności z komunikowaniem uczuć innym mogą się również objawiać ubóstwem słownictwa używanego do ich opisu, niezrozumiałymi dla innych komunikatami dotyczącymi własnych stanów emocjonalnych, czy trudnościami z ujawnianiem jakichkolwiek uczuć. Źródłem zaburzeń w regulacji emocji mogą być wczesnodziecięce doświadczenia w relacji z opiekunem, który nie potrafił poprawnie odczytać stanu psychofizycznego dziecka i nie neutralizował jego silnych emocji. W efekcie, silne emocje prowadzą do pobudzenia fizjologicznego i przyczyniają się do rozwoju chorób. Podsumowanie Uzyskane wyniki w zakresie niskiego poziomu zdolności do mentalizacji, problemów z identyfikacją i wyrażaniem emocji, uzasadniają potrzebę kształtowania zdolności do mentalizacji oraz wyrażania emocji. Kształtowanie takich zdolności mogłoby przyczynić się do poprawy funkcjonowania emocjonalnego i interpersonalnego osób cierpiących na astmę oskrzelową, a w efekcie do poprawy ich zdrowia. Psychoterapia osób chorych na astmę oskrzelową powinna być ukierunkowana głównie na radzenie sobie ze stresem, zdobycie dostępu do własnych emocji i umiejętności ich wyrażania za pomocą słów. Jednak sama werbalizacja może być niewystarczająca. Wielką rolę rozwoju poczucia siebie ogrywają doświadczenia zmysłowe. Praca z ciałem- bo o niej mowa- sprzyja budowaniu poczucia siebie i obrazu własnego Ja. Są te wszelkie metody tj. wschodnie metody pracy z ciałem (np. joga), pilates, masaż, gimnastyka, czy ogólnie sport. Ruch bowiem sprzyja zdolności do samoregulacji emocjonalnej (Schier, 2005). W przypadku dalszych pytań, proszę o kontakt pod adresem: marta.biegarczyk@yahoo.com
Literatura Cierpiałkowska, L., Górska, D. (2016). Mentalizacja jako stan i jako cecha- perspektywa strukturalno-procesualna. W: L. Cierpiałkowska, D. Górska (red.). Mentalizacja z perspektywy rozwojowej i klinicznej (s. 13-41). Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM. Maruszewski, T., Ścigała, E. (1998). Emocje- aleksytymia- poznanie. Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora. McDougall, J. (2014). Teatry ciała. Psychoanalityczne podejście do chorób psychosomatycznych. Warszawa: Oficyna Ingenium. Schier K: (2005). Bez tchu i bez słowa. Więź psychiczna i regulacja emocji u osób chorych na astmę oskrzelową. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.