Beata Zarzycka SAPU Katolicki Uniwersytet Lubelski Katedra Psychologii Społecznej i Religii Lublin PSYCHOLOGICZNA ANALIZA POCZUCIA ZMIAN W OKRESIE FORMACJI ZAKONNEJ U KOBIET O RÓŻNYM NASILENIU EKSTRAWERSJI STRESZCZENIE Formacja zakonna stanowi proces kształtowania kompetencji do życia zakonnego, w którym czynnikiem motywującym jest religijność człowieka. Nabywanie kompetencji zakłada osobiste zaangażowanie w proces formacyjny. Warunkiem własnej aktywności jest posiadanie adekwatnej wiedzy o sobie, czyli obrazu siebie. Dynamikę zmian w spostrzeganiu siebie można obserwować analizując poczucie zmian w obrazie siebie. Poczucie zmiany jest doświadczeniem subiektywnym, ale posiada obiektywne uwarunkowania. Prezentowane badania wpisują się w przedstawiony wyżej schemat ujmowania rozwoju człowieka. Przedmiotem artykułu jest poczucie zmian w obrazie siebie w trakcie formacji zakonnej. Będzie ono testowane w odniesieniu do ekstrawersji. Problem referatu sprowadza się do poszukiwania związku poczucia zmian w obrazie siebie z nasileniem ekstrawersji. Grupę badaną (N=160) stanowią osoby w wieku od 19 do 29 lat (M=23,67), kończące formację zakonną. Do badań wykorzystano skalę Ekstrawersji z testu NEO FFI P. T. Costy i R. R. McCrae oraz Test Przymiotników ACL H. G. Gougha i A. B. Heilbruna (obraz retrospektywny i aktualny). Badania potwierdziły hipotezę o modyfikującym wpływie ekstrawersji na poczucie zmian w obrazie siebie. Zakresowo największe i statystycznie najmocniejsze powiązania ujawniły się w grupie ambiwertywnej.
WPROWADZENIE Życie zakonne to zorganizowana forma życia, oparta na realizowaniu rad ewangelicznych (czystości, ubóstwa, posłuszeństwa), zadań apostolskich adekwatnych do charyzmatu instytutu oraz wspólnocie życia. Formacja zakonna stanowi wstępny etap życia zakonnego wprowadzający w jego zasady. Formację można zdefiniować jako proces kształtowania kompetencji do życia zakonnego, w którym czynnikiem motywującym jest religijność człowieka. Problematyka formacji zakonnej stanowi dla psychologa nowy i stosunkowo w niewielkim stopniu zbadany obszar. W dotychczas podejmowanych badaniach empirycznych koncentrowano się zasadniczo na problematyce obrazu siebie. Pojęcie obraz siebie zawiera wiedzę na temat potrzeb, postaw, celów i wartości człowieka stanowiących wyraz jego sposobu funkcjonowania, wyznacznik jego własnej aktywności oraz warunek świadomego kierowania sobą. Analizy empiryczne zmierzały do wyodrębnienia tych wymiarów obrazu siebie, w których osoby poddane formacji zakonnej doświadczają zmiany. Nie podejmowano kwestii uwarunkowań poczucia zmian. Prezentowane badania mają na celu uzupełnić ten brak. Obraz siebie stanowi całościową koncepcję poznawczych reprezentacji jednostki o własnej osobie, która może być rozumiana jako teoria o sobie samym (Offer, 1984). Poczucie zmian w obrazie siebie ma charakter doświadczenia subiektywnego. Obejmuje tę rzeczywistość, która dokonuje się w samej jednostce i odzwierciedla jej percepcję zmiany siebie. Z doświadczeń badawczych wiadomo, że poznanie obiektywne i subiektywne nie pokrywają się zupełnie. Jedno i drugie posiada ograniczenia i mankamenty. Pierwsze, choć oparte na wystandaryzowanych metodach psychologicznych, bywa obciążone błędami płytkości, ogólnikowości i upraszczania subtelnych problemów człowieka. Przed drugim stoi 2
zarzut niesprawdzalności i zafałszowań. Świadoma ograniczeń oparłam badania własne na poznaniu subiektywnym, uznając je za wartościowe ze względu na jego istotne implikacje w płaszczyźnie behawioralnej. Wydaje się, że to co człowiek o sobie wie, co o sobie myśli, to jakim uczuciem siebie darzy decyduje o sposobach, w jakich ustawia swoje cele i zadania życiowe, podejmuje decyzje oraz kształtuje relacje społeczne. Teoretyczne podstawy pojęcia ekstrawersja 1 zawdzięczamy C. G. Jungowi, dalszą operacjonalizację i weryfikację H. I. Eysenckowi. Według Junga ekstrawersja ma swoje źródło w konstytucji biologicznej człowieka i stanowi podłoże wyznaczające specyfikę jego myślenia, uczuć, intuicji i percepcji (Jung, 1997). Interpretacja Eysencka sięga do dwóch podstawowych właściwości ośrodkowego układu nerwowego: pobudzenia i hamowania w ośrodkach kory mózgowej. Zdaniem Eysencka poziom natężenia ekstrawersji jest wynikiem zachwiania równowagi obu tych procesów, z przewagą hamowania (ekstrawersja) lub pobudzenia (introwersja) (Saklofske, Eysenck, b.d., s. 321). W niniejszych badaniach odwołuję się do definicji ekstrawersji w opracowaniu P. T. Costy i R. R. McCrae. Traktują oni ekstrawersję jako wymiar określający jakość i liczbę interakcji społecznych oraz poziom aktywności, energii i zdolność do odczuwania pozytywnych emocji. Ekstrawersja obejmuje sześć formalnie wyróżnionych składników: życzliwość zdolność do utrzymywania bliskich związków z innymi ludźmi; towarzyskość zakres oraz ilość utrzymywanych kontaktów z innymi ludźmi; asertywność tendencje dominatywne i przywódcze; aktywność tempo, wigor i energia, potrzeba bycia zajętym i zaangażowanym; poszukiwanie doznań oraz pozytywne emocje tendencja do reagowania pozytywnymi emocjami, np. radością, optymizmem życiowym. Zachowanie introwertywne nie stanowi pełnego przeciwieństwa zachowania ekstrawertywnego, lecz jego brak. Osoby introwertywne wykazują rezerwę w kontaktach społecznych, brak optymizmu (niekoniecznie pesymizm) i nieśmiałość. Preferują przebywanie w samotności i nie czują się dobrze w rolach 3
przywódczych (Zawadzki i in., 1998). W ujęciu Costy i McCrae ekstrawersja traktowana jest jako względnie trwała dyspozycja osobowości (Basic Tendencies) (McCrae, Costa, 1996). STRATEGIA BADAŃ WŁASNYCH Omówienie strategii badań obejmuje prezentację problemu i hipotez badawczych, technik badawczych oraz charakterystykę badanych osób i sposobu prowadzenia badań. Problem i hipotezy badawcze Problem niniejszego artykułu sprowadza się do poszukiwania zależności między nasileniem ekstrawersji i poczuciem zmian w obrazie siebie w trakcie formacji zakonnej. Uszczegółowieniem problemu pracy i bezpośrednim odniesieniem do własnych badań empirycznych są dwa pytania badawcze: (1) Czy osoby o odmiennych wynikach w ekstrawersji różnią się poczuciem zmian w obrazie siebie w trakcie formacji zakonnej? (2) Jaki jest charakter współzależności zmiennych? Oczekiwane odpowiedzi na przedstawione pytania sprowadzają się do jednej hipotezy badawczej: 1. Poziom ekstrawersji różnicuje poczucie zmian w obrazie siebie, doświadczane w trakcie formacji zakonnej. Metody badań Zależności między poczuciem zmian w obrazie siebie a ekstrawersją ustaliłam empirycznie w oparciu o Test Przymiotnikowy H. G. Gougha i A. B. Heilbruna (ACL) oraz Kwestionariusz Osobowości (NEO FFI) P. T. Costy i R. R. McCrae. 4
Kwestionariusz Osobowości (NEO FFI) P. T. Costy i R. R. McCrae Kwestionariusz osobowości Costy i McCrae mierzy pięć wymiarów osobowości: Neurotyczność, Ekstrawersję, Otwartość na doświadczenie, Sumienność i Ugodowość (Zawadzki i in., 1998). W badaniach uwzględniłam jedynie wymiar ekstrawersji. Wynik w skali Ekstrawersja wyznacza kryteria wyodrębniania grup w ramach prowadzonych badań. Test Przymiotników (ACL) H. G. Gougha i A. B. Heilbruna Lista Przymiotników (ACL) Gougha i Heilbruna służy do wieloaspektowych diagnoz obrazu siebie (Gough, Heilbrun, 1971; Oleś, Oleś, 1989-1990; Juros, Oleś, 1993). Składa się z 300 przymiotników opisujących 37 wymiarów osobowości (wersja z 1980 roku). Skale testu uporządkowane są w 5 grup: 1. Modus Operandi 4 skale pełniące funkcję kluczy kontrolnych 2 ; 2. Skale Potrzeb 15 skal potrzeb powstałych w oparciu o Murraya koncepcję potrzeb 3 ; 3. Skale Tematyczne 9 skal mierzących aspekty zachowań interpersonalnych 4 ; 4. Skale Analizy Transakcyjnej 5 skal opartych o teorię Berne`a 5 ; 5. Skale Twórczości i Inteligencji 4 skale powstałe w oparciu o teorię Welsha 6. W prezentowanych badaniach uwzględniłam obraz retrospektywny i aktualny. Charakterystyka badanej grupy Badaniami objęłam osoby należące do 10 żeńskich zgromadzeń zakonnych (N=160), które zakończyły proces formacji i zostały dopuszczone do złożenia ślubów zakonnych. Średnia wieku badanych osób wynosi 23,67 lat (sd=2,02). Najliczniej reprezentowane są osoby w wieku od 22 do 27 lat (85,6%). W badaniach brały udział osoby z wykształceniem średnim (80,6%), zawodowym (11,95%) i wyższym (6,9%). 5
Badane siostry mają za sobą od 3 do 6 lat życia w zgromadzeniu zakonnym (M=3,51, sd=0,75). Najliczniej reprezentowaną grupę stanowią siostry z trzyletnim doświadczeniem życia w instytucie zakonnym (62,5%). Organizacja badań Badania prowadziłam na terenie Warszawy, Krakowa, Lublina, Poznania, Kluczborka i Starej Wsi. Osoby badane wypełniały formularze w dwóch etapach. W pierwszym określały swoje ja retrospektywne ( Jaka byłaś przed wstąpieniem do zgromadzenia? ). Po przerwie wypełniały arkusz odpowiedzi skali Ekstrawersja testu NEO FFI oraz opisywały swoje ja aktualne ( Jaka jesteś teraz? ). Podstawę do opisu ja retrospektywnego i aktualnego stanowił standardowy arkusz ACL. Badania prowadziłam w grupach od 10 do 17 osób. Uzyskałam łącznie 194 zestawy testów. Do ostatecznej analizy zakwalifikowałam 160. WYNIKI BADAŃ Kryteria wyodrębniania grup o zróżnicowanym poziomie ekstrawersji oraz analiza danych empirycznych stanowi zasadnicze zadanie tej części artykułu. Kryteria wyodrębniania grup Podstawę wyodrębniania grup o zróżnicowanym poziomie ekstrawersji stanowi kontinuum teoretyczne skali stenowej. 7 Statystyki opisowe dla wyodrębnionych grup zawiera tab.1. 6
Tabela 1. Liczebności osób (N), średnie (M) i odchylenia standardowe (sd) dla grup wyodrębnionych z uwagi na poziom Ekstrawersja. Grupy N M sd Ekstrawertycy (E) 38 8,50 0,74 Ambiwertycy (A) 62 5,51 0,50 Introwertycy (I) 31 2,71 0,59 Otrzymane średnie grupowe różnią się statystycznie istotnie (p<0,01), co pozwala traktować uzyskane grupy jako odmienne. Opis wyników badań Analizy statystyczne ujawniły istotne różnice między obrazem aktualnym i retrospektywnym w każdej z wyodrębnionych grup. Największy zakres różnic obserwujemy w grupie ambiwertyków (A) 30 skal ACL, najmniejszy w grupie ekstrawertyków (E) 16 skal. Introwertycy (I) doświadczają zmiany w 18 wymiarach ACL. W większości skal różnice między profilami aktualnym i retrospektywnym są natury ilościowej wzrasta lub maleje nasilenie cech, a wynik plasuje się po tej samej stronie średniej teoretycznej skali (M=50). Zgodny jest również kierunek postrzeganych zmian. Analizę i interpretację rezultatów badań przedstawiłam oddzielnie dla poszczególnych grup skal ACL. Skale Modus Operandi W zakresie Modus Operandi ujawniły się 3 różnice statystycznie istotne (p<0,001) w grupie E i A: liczba przymiotników pozytywnych (Fav), liczba przymiotników negatywnych (Unfav), typowość (Com). Jedna istotna różnica dotyczy grupy I (Unfav, p<0,01) (tab. 2). 7
Tabela 2. Porównanie obrazu retrospektywnego i aktualnego w skalach Modus Operandi w wyodrębnionych grupach. Skale ACL Ekstrawertycy Ambiwertycy Introwertycy retrospektywny aktualny p< retrospektywny aktualny p< retrospektywny aktualny p< M sd M sd M sd M sd M sd M sd No-Ckd 42,50 9,46 44,27 9,22-38,95 7,73 39,68 7,97-40,68 7,05 40,65 7,89 - Fav 43,68 9,38 49,59 6,72 0,001 40,67 9,00 45,97 7,31 0,001 37,45 9,48 40,81 7,08 - Unfav 53,41 10,82 46,86 5,87 0,001 54,35 11,26 48,00 8,52 0,001 58,26 10,11 51,90 9,60 0,01 Com 32,32 10,20 40,41 5,89 0,001 35,16 9,18 38,56 6,54 0,001 32,55 10,00 36,32 6,23 - W trakcie formacji zakonnej badane osoby niezależnie od nasilenia ekstrawersji kształtują wyższą samoocenę opartą na dostrzeganiu własnych umiejętności i cech pozytywnych (Fav, Unfav). Samoocena ekstra i ambiwertyków wydaje się być stosunkowo bardziej podatna na oddziaływania formacyjne niż introwertyków. W trakcie formacji wzrasta również poczucie zintegrowania z nowym stylem życia (Com). Wszystkie omawiane zależności mają charakter ilościowy, z wyjątkiem Unfav w grupach E oraz A. Skale Potrzeb W skalach potrzeb różnice między obrazem aktualnym i retrospektywnym osiągnęły poziom statystycznie istotny w 11 skalach w grupie A, 7 w grupie I oraz 6 w E (tab. 3). Tabela 3. Porównanie obrazu retrospektywnego i aktualnego w zakresie Skal Potrzeb w wyodrębnionych grupach. Skale ACL Ekstrawertycy Ambiwertycy Introwertycy retrospektywny aktualny p< retrospektywny aktualny p< retrospektywny aktualny p< M sd M sd M sd M sd M sd M sd Ach 49,27 8,77 53,41 6,37-46,62 8,02 50,05 7,34 0,001 43,90 6,52 45,29 6,07 - Dom 51,91 10,52 55,32 8,34-45,13 10,06 50,79 8,38 0,001 35,32 9,58 41,61 9,17 0,01 End 46,55 9,89 52,05 8,99 0,01 48,78 9,01 53,05 7,80 0,001 52,87 8,56 54,06 9,53 - Ord 45,68 9,91 50,18 8,82-50,41 8,30 53,16 6,94 0,01 56,16 8,45 56,71 8,12 - Int 39,32 8,21 45,18 6,24 0,01 41,59 8,24 46,48 8,02 0,001 43,68 12,07 47,23 9,35 0,05 Nur 44,59 9,62 49,95 7,57 0,001 42,49 10,60 48,87 9,68 0,001 42,55 10,01 45,06 7,15 0,01 Aff 47,55 10,01 53,23 9,20-42,25 10,45 48,32 9,89 0,001 34,94 8,19 40,42 5,92 0,01 Het 48,64 8,31 48,36 6,78-41,83 9,17 44,32 7,64 0,05 33,10 7,82 35,10 6,72 - Exh 59,32 10,61 57,18 7,94-48,54 13,04 51,56 8,42 0,05 37,16 11,91 39,10 9,49 - Aut 56,32 7,84 49,55 7,87 0,001 50,75 9,88 49,05 8,49 0,001 45,06 9,06 42,87 6,21 0,05 Agg 54,68 10,89 49,86 8,90 0,01 47,52 12,32 47,87 9,91-38,52 11,75 39,32 7,82-8
Cha 48,14 9,63 46,68 6,69-42,30 9,50 43,24 7,46-33,81 10,05 34,26 8,23 - Suc 51,27 8,83 53,18 8,07-52,94 9,09 54,81 7,80-59,00 10,60 59,19 9,09 - Aba 46,68 9,91 49,50 8,68-53,24 12,41 52,02 8,76-66,48 9,94 62,90 10,06 0,05 Def 43,68 9,51 49,77 8,51 0,01 50,21 11,12 51,11 9,13 0,01 56,06 8,29 58,26 6,17 0,05 Osoby z grupy A doświadczają zakresowo największego poczucia zmian. Formacja zakonna stymuluje ambiwertyków do korzystnych transformacji w obszarze zadaniowym oraz interpersonalnym. Omawiane różnice mają charakter ilościowy z wyjątkiem jakościowych zmian w potrzebie wytrwałości (End) oraz rosnący z wyjątkiem potrzeby autonomii (Aut), która w trakcie formacji zakonnej przejawia tendencję spadkową. Formacja zakonna stymuluje osoby z grupy I do transformacji w obszarze relacji interpersonalnych (Aff, Int, Nur) oraz dominacji (Dom). Interesujące jest, że osoby introwertywne uzyskały najwyższy wynik w skali poniżania siebie (Aba) w obrazie retrospektywnym i aktualnym. Oddziaływania formacyjne rzutują na spadek tej tendencji. Różnice uwidaczniają się także w zakresie podporządkowania (Def). Zasadniczo we wszystkich grupach formacja przyczynia się do wzrostu potrzeby podporządkowania, ale najbardziej skłonne do podporządkowania są osoby z grupy I, najmniej osoby z grupy E. Ekstrawertycy doświadczają zakresowo najmniejszego poczucia zmian w zakresie skal potrzeb. Obejmuje ono wzrost potrzeby rozumienia siebie i innych (Int), opiekowania się innymi (Nur) i wytrwałości (End) oraz spadek potrzeb autonomii (Aut) i agresji (Agg). Skale Tematyczne Największy zakres poczucia zmian ujawnił się w grupie A 7 skal, najmniejszy w grupie I 3 oraz w grupie E 4 skale. Niezależnie od nasilenia ekstrawersji wzrasta poziom ogólnego przystosowania do życia zakonnego (P-Adj), kształtuje się pozytywna postawa wobec życia zakonnego, zdolność inicjowania i podejmowania uzgodnionej z zasadami zakonnymi linii działania oraz doprowadzania go do końca (Mls). Najmocniejsze poczucie 9
zmiany (P Adj) obserwujemy w grupie A (p<0,001), słabsze w grupach E oraz I (p<0,01) (tab. 4). Tabela 4. Porównanie obrazu retrospektywnego i aktualnego w zakresie Skal Tematycznych w wyodrębnionych grupach. Skale Ekstrawertycy Ambiwertycy Introwertycy retrospektywny aktualny p< retrospektywny aktualny p< retrospektywny aktualny p< M sd M sd M sd M sd M sd M sd Crs 43,55 7,69 41,36 9,67-50,38 10,89 46,14 10,65 0,001 52,74 10,56 49,29 10,22 0,05 S-Cn 41,86 9,10 46,59 7,42 0,01 50,87 10,52 50,60 7,84-59,87 9,47 59,97 7,22 - S-Cfd 55,27 11,76 57,55 7,63-45,41 11,26 49,90 9,14 0,001 36,42 8,45 39,13 9,74 - P-Adj 42,27 7,47 48,18 6,77 0,01 42,83 7,61 47,62 8,01 0,001 41,87 9,33 46,45 6,54 0,01 Iss 51,45 7,61 57,05 7,08 0,001 50,95 9,19 55,43 8,71 0,001 48,74 8,90 50,61 8,65 - Cps 55,05 7,63 55,41 5,19-48,67 8,14 50,90 8,51 0,05 43,81 9,98 44,81 7,11 - Mls 40,86 7,76 47,32 6,16 0,001 42,03 8,01 48,52 6,97 0,001 42,26 7,55 47,90 7,34 0,001 Mas 52,27 7,13 54,14 6,23-50,92 9,48 52,37 7,75-46,55 8,20 47,61 6,77 - Fem 42,14 9,02 45,68 6,80-41,54 10,47 44,21 8,66 0,05 41,68 9,08 42,19 5,86 - Ekstrawertycy w trakcie formacji zakonnej doświadczają wzrostu samokontroli w sferze impulsów i odruchów oraz w zakresie osobistej skuteczności, pilności i pracowitości (S-Cn). U ambiwertyków wzrasta zaufanie do własnych zdolności osiągania celów (S-Cfd), preferencja intymności, wzajemności, współpracy, zdolność wczuwania się w stany emocjonalne innych (Fem), wrażliwość estetyczna i szczerość zainteresowań (Cps). W zakresie zdolności przywódczych (Mls) poczucie zmian ma jednakową intensywność we wszystkich grupach (p<0,001). Zmiana doświadczana przez ambiwertyków i introwertyków przebiega od koncentracji na ja ku podporządkowaniu innym (Crs). Ambiwertycy i ekstrawertycy doświadczają poszerzania i rozbudowywania własnego ja (Iss) prawdopodobnie o elementy treściowe życia zakonnego. 10
Skale Analizy Transakcyjnej Największy zakres poczucia zmian dotyczy grupy A oraz I (4 skale), najmniejszy grupy E (2 skale). W grupie A różnice osiągnęły najmocniejszy poziom (tab. 5). Tabela 5. Porównanie obrazu retrospektywnego i aktualnego w zakresie skal Analizy Transakcyjnej w wyodrębnionych grupach. Skale ACL Ekstrawertycy Ambiwertycy Introwertycy retrospektywny aktualny p< retrospektywny aktualny p< retrospektywny aktualny p< M sd M sd M sd M sd M sd M sd CP 54,05 8,73 52,41 7,79-53,90 10,08 52,75 9,23 0,05 53,16 8,68 50,61 7,35 0,05 NP 45,95 9,70 51,36 7,78 0,01 44,51 9,14 40,25 8,67 0,001 42,48 10,01 46,74 8,24 0,01 A 42,41 7,97 48,27 6,51 0,01 45,63 7,99 49,27 7,33 0,001 46,13 9,92 49,77 7,94 0,01 FC 56,95 9,33 56,59 6,70-45,14 9,16 49,25 7,86 0,001 33,65 7,66 36,39 7,02 0,05 AC 54,18 6,51 51,64 3,77-54,62 6,41 50,46 6,88 0,001 57,58 7,78 54,06 7,95 0,05 Badane osoby niezależnie od poziomu ekstrawersji stają się w toku formacji bardziej zdyscyplinowane, wewnętrznie skoncentrowane na zadaniach i zdolne do obiektywizowania własnych doświadczeń (A). Wzrasta ich potrzeba utrzymywania więzi, uczynność, lojalność i odpowiedzialność (NP). Introwertycy i ambiwertycy pogłębiają świadomość wzajemnych zależności między ludźmi, tolerancyjność (CP), poczucie podmiotowości i sprawczości (AC), stają się bardziej spontaniczni i przedsiębiorczy (FC). Introwertycy są stosunkowo bardziej ostrożni i umiarkowani w reakcjach i odniesieniach do innych (FC). Skale Welsha Poczucie zmian w grupie A obejmuje wszystkie skale i uzyskane zależności mają najmocniejszy charakter w porównaniu do grup skrajnych. Ekstrawertycy doświadczają zmiany w zakresie skali A-3, introwertycy w A-1 i A-3 (tab. 6). 11
Tabela 6. Porównanie obrazu retrospektywnego i aktualnego w zakresie skal Welsha w wyodrębnionych grupach. Skale ACL Ekstrawertycy Ambiwertycy Introwertycy retrospektywny aktualny p< retrospektywny aktualny p< retrospektywny aktualny p< M sd M sd M sd M sd M sd M sd A-1 44,18 8,00 40,36 7,52-44,16 8,31 41,65 7,20 0,001 46,94 8,09 42,84 7,76 0,01 A-2 51,91 9,94 48,73 7,98-50,00 9,67 49,33 8,84 0,05 52,61 9,45 49,84 8,52 - A-3 53,45 10,78 56,64 9,59 0,01 47,94 9,99 54,52 9,63 0,001 41,29 7,55 47,48 8,12 0,01 A-4 45,00 6,22 48,41 5,40 0,01 47,05 7,58 49,46 8,59 0,01 48,00 7,72 50,58 7,49 - Badane osoby niezależnie od poziomu ekstrawersji stają się bardziej zadowolone ze swojej roli i miejsca w życiu, cierpliwe i otwarte (A-3). Ambiwertycy oraz introwertycy bardziej respektują zasady etyczne, moralne oraz ogólnie przyjęte reguły postępowania (A-1). Ambiwertycy postrzegają siebie jako bardziej praktycznych i przewidywalnych, zdolnych do działań zaplanowanych, zgodnych z ustalonymi, racjonalnymi celami (A-2, A-4). DYSKUSJA WYNIKÓW W dyskusji wyników podejmę próbę ustosunkowania się do rezultatów badań w kontekście specyfiki formacji zakonnej. W analizie uwzględnię: wymiary obrazu siebie, w których badane osoby nie doświadczają zmian; wymiary, w których ujawniają się różnice niezależne od ekstrawersji; poczucie zmian specyficzne dla grup oraz globalną wielkość poczucia zmian mierzoną odległością między profilami aktualnym i retrospektywnym. Brak poczucia zmian Badane osoby zarówno przed jak i po formacji zakonnej, postrzegają siebie jako stateczne, umiarkowane i konwencjonalne (No-Ckd, Mas). Utrzymują tendencję do poszukiwania stabilności i ciągłości oraz unikania nieokreślonych i ryzykownych sytuacji (Cha). Innych zwłaszcza wychowawców zakonnych uważają za silniejszych i bardziej 12
skutecznych i zabiegają o ich wsparcie (Suc). Zachowują uprzejmość, delikatność, wrażliwość i wzgląd na drugich (tab. 7). Tabela 7. Średnie (M) i odchylenia standardowe (sd) w skalach bez istotnych różnic między obrazem retrospektywnym i aktualnym (No-Ckd, Cha, Suc i Mas) w wyodrębnionych grupach. Skale ACL Ekstrawertycy Ambiwertycy Introwertycy retrospektywny aktualny p retrospektywny aktualny p retrospektywny aktualny p M sd M sd M sd M sd M sd M sd No-Ckd 42,50 9,45 44,27 9,21-38,95 7,72 39,68 7,96-40,67 7,05 40,64 7,89 - Cha 48,13 9,63 46,68 6,69-42,30 9,50 43,23 7,46-33,80 10,04 34,25 8,22 - Suc 51,27 8,83 53,18 8,07-52,93 9,08 54,80 7,80-59,00 10,60 59,19 9,08 - Mas 52,27 7,12 54,13 6,23-50,92 9,48 52,36 7,75-46,54 8,19 47,16 6,77 - Poczucie zmian wspólne dla grup Badane osoby niezależnie od poziomu ekstrawersji doświadczają zmian w skalach: liczba przymiotników negatywnych (Unfav), potrzeba rozumienia siebie i innych (Int), opiekowania się innymi (Nur), autonomii (Aut), podporządkowania się (Def), przystosowanie osobiste (P-Adj), zdolności przywódcze (Mls), Rodzic Opiekuńczy (NP) i Dorosły (A). Maleje nasilenie skal: Unfav i Aut, wzrasta poziom pozostałych skal (tab. 8). Tabela 8. Średnie arytmetyczne (M), odchylenia standardowe (sd) oraz poziomy istotności różnic (p) między obrazem retrospektywnym i aktualnym w skalach, w których zachodzą różnice wspólne dla grup. Skale ACL Ekstrawertycy Ambiwertycy Introwertycy retrospektywny aktualny p< retrospektywny aktualny p< retrospektywny aktualny p< M sd M Sd M sd M sd M sd M sd Unfav 53,41 10,82 46,86 5,87 0,001 54,35 11,26 48,00 8,52 0,001 58,26 10,11 51,90 9,60 0,01 Int 39,32 8,21 45,18 6,24 0,01 41,59 8,24 46,48 8,02 0,001 43,68 12,07 47,23 9,35 0,05 Nur 44,59 9,62 49,95 7,57 0,001 42,49 10,60 48,87 9,68 0,001 42,55 10,01 45,06 7,15 0,05 Aut 56,32 7,84 49,55 7,87 0,001 50,75 9,88 49,05 8,49 0,001 45,06 9,06 42,87 6,21 0,05 Def 43,68 9,51 49,77 8,51 0,01 50,21 11,12 51,11 9,13 0,01 56,06 8,29 58,26 6,17 0,05 P-Adj 42,27 7,47 48,18 6,77 0,01 42,83 7,61 47,62 8,01 0,001 41,87 9,33 46,45 6,54 0,01 Mls 40,86 7,76 47,32 6,16 0,001 42,03 8,01 48,52 6,97 0,001 42,26 7,55 47,90 7,34 0,001 NP 45,95 9,70 51,36 7,78 0,01 44,51 9,14 40,25 8,67 0,001 42,48 10,01 46,74 8,24 0,01 A 42,41 7,97 48,27 6,51 0,01 45,63 7,99 49,27 7,33 0,001 46,13 9,92 49,77 7,94 0,05 13
Proces formacyjny niezależnie od nasilenia ekstrawersji stymuluje badane osoby do podejmowania zaangażowań w próby rozumienia zachowania własnego i innych osób (Int, Nur, NP, A). Obejmuje ono również Sacrum. Przejawia się refleksją nad charakterem, jakością i autentycznością relacji religijnej. Konsekwencją poznania staje się adekwatne zaangażowanie emocjonalno motywacyjne oraz podejmowana aktywność. Badane osoby zinterioryzowały zasady nowego stylu życia (A). Uczą się w nich funkcjonować i ponosić odpowiedzialność za ich realizację. Odpowiedzialność w życiu zakonnym obejmuje wymiary horyzontalny i wertykalny. Pierwszy uwidacznia się w życiu wspólnotowym i apostolstwie, m.in. w trosce o innych, opiekuńczości (Nur), działaniach altruistycznych (Erikson, 1964). Drugi dotyczy odpowiedzialności wobec Boga. Jeśli wartości życia zakonnego zostaną przez osobę formowaną zinterioryzowane wzrasta jej poczucie osobistego przystosowania (P-Adj). W toku formacji zakonnej przyjmuje ono formę podporządkowania się (Def). Badani preferują raczej anonimowość i spokój niż komunikowanie się z ludźmi. Okazują elastyczną uległość w relacjach społecznych. Koncentrują się na spełnianiu powinności i zobowiązań oraz ukierunkowują na realizację zadań i celów (Mls). W praktyce życia zakonnego przekłada się to na zaangażowanie w proces samowychowania. Jeżeli formacja niezależnie od nasilenia ekstrawersji stymuluje w omawianym obszarze korzystne zmiany, to zmierzają one ku wyższej jakości życia psychicznego, społecznego, religijnego i zakonnego. W procesie formacji zakonnej zmniejsza się skłonność do negatywnej oceny siebie (Unfav). Proces formacyjny wypełniają treści podkreślające godność człowieka wobec Boga oraz wartość daru powołania zakonnego. W efekcie przyswajania sobie tych treści wzrasta szacunek badanych do siebie samych, poczucie własnej godności i wartości. W trakcie formacji zmniejsza się również poziom potrzeby autonomii (Aut). Skala autonomii w teście Gougha odzwierciedla tendencję do działania niezależnego od innych osób oraz od 14
oczekiwań i wartości społecznych. Możliwość ujawniania tego typu zachowań w życiu zakonnym napotyka na ograniczenia. Wynikają one w pierwszym rzędzie ze struktury zhierarchizowania władzy w instytucie ograniczającej swobodę decydowania o sobie oraz z przyswajania ewangelicznej wartości posłuszeństwa. Kandydatki do życia zakonnego poddając się oddziaływaniom formacyjnym, rezygnują z niezależności na rzecz włączania w stabilne struktury zakonne. Poszczególne komponenty postawy kształtowane są w kolejnych etapach formacji przez przyjmowane wartości. Świadoma rezygnacja z pełnej niezależności w decydowaniu o sobie nie jest tożsama z zewnętrznym sterowaniem. Osoba zakonna podejmuje aktywność w strukturach życia zakonnego niesprzeczną z jego wartościami. W jej religijności wzrasta poczucie zależności od Boga i intensywność więzi z Kościołem. Poczucie zmian specyficzne dla każdej z grup Analiza różnic między obrazem aktualnym i retrospektywnym charakterystycznych dla poszczególnych grup, umożliwi ocenę specyfiki poczucia zmian warunkowanych poziomem ekstrawersji. Specyfikę poczucia zmian ekstrawertyków (E) wyznaczają: potrzeba agresji (Agg) i samokontrola (S-Cn). Pierwsza wykazuje tendencję spadkową, druga wzrostową (tab. 9). Tabela 9. Średnie arytmetyczne (M), odchylenia standardowe (sd) oraz poziomy istotności różnic (p) między retrospektywnym i aktualnym obrazem siebie w skalach specyficznych dla ekstrawertyków (Agg i S-Cn). Skale obraz retrospektywny obraz aktualny ACL M sd M sd p< Agg 54,68 10,89 49,86 8,90 0,01 S-Cn 41,86 9,10 46,59 7,42 0,01 Gough definiuje wymiar S-Cn jako skłonność do nadmiernego kontrolowania siebie w przeciwieństwie do spontanicznej autoekspresji. Dla ekstrawertyka typowe jest wyrażanie 15
siebie. Jeśli w procesie formacyjnym obserwujemy u ekstrawertyków wzrost kontroli własnych impulsów, sądów i działań, to można przypuszczać, że nastąpiło intelektualne i emocjonalno motywacyjne przepracowanie pierwotnych tendencji, w kontekście przyjmowanych zobowiązań zakonnych. W rezultacie zachowanie staje się bardziej stateczne, zrównoważone i stabilne. Potrzeba agresji (Agg) wyraża się m.in. w zachowaniach rywalizacyjnych, którym towarzyszą silne, impulsywne, nie zawsze kontrolowane reakcje. W procesie formacyjnym omawiane dyspozycje przejawiają tendencję spadkową. Można przypuszczać, że podlegają przepracowaniu w strukturach życia zakonnego i więzi z Bogiem zwłaszcza wiara staje się czynnikiem regulującym zachowanie. Poczucie zmian specyficzne dla ambiwertyków (A) wyznaczają: potrzeba osiągnięć (Ach), porządku (Ord), kontaktów heteroseksualnych (Het), ujawniania siebie (Exh), pewność siebie (S-Cfd), kobiecość (Fem), wysoka twórczość i wysoka inteligencja (A 2) (tab. 10). Tabela 10. Średnie arytmetyczne (M), odchylenia standardowe (sd) oraz poziomy istotności różnic (p) między retrospektywnym i aktualnym obrazem siebie w skalach specyficznych dla ambiwertyków. Skale obraz retrospektywny obraz aktualny p< ACL M sd M sd Ach 46,62 8,02 50,05 7,34 0,001 Ord 50,41 8,30 53,16 6,94 0,01 Het 41,83 9,17 44,32 7,64 0,05 Exh 48,54 13,04 51,56 8,42 0,05 S-Cfd 45,41 11,26 49,90 9,14 0,001 Fem 41,54 10,47 44,21 8,66 0,05 A-2 50,00 9,67 49,33 8,84 0,05 Wymiary: S-Cfd, Ach, Ord określają styl funkcjonowania zorientowany na zadania odzwierciedlając poziom skuteczności jednostki w działaniu. Zaistnienie potrzeby osiągnięć (Ach) wydaje się wynikać z bogactwa osobowości oraz otwartości na rzeczywistość i treści formacyjne. Formacja odkrywa przed człowiekiem specyficzne pole życiowe. Kandydatki do 16
życia zakonnego nabywają umiejętności funkcjonowania w strukturach instytutu zakonnego, realizowania proponowanych w nim wartości oraz angażowania się w podejmowany apostolat. Osiągnięcia te uruchamiają procesy i dynamizmy tkwiące w osobowości. Im bardziej są one zróżnicowane, ukierunkowane na różnorodne aspekty życia zakonnego, tym szerszy wycinek tego życia ujmują w sposób wieloaspektowy i pogłębiony. Uzyskane wyniki pokazują, że ambiwertycy są do tego bardziej predysponowani niż ekstrawertycy czy introwertycy, u których przeważają cechy skrajne. Osiąganiu celów życia zakonnego sprzyja poczucie pewności siebie (S-Cfd) oraz umiejętność podejmowania działania uporządkowanego, zorganizowanego i zaplanowanego (Ord). Ambiwertycy łączą w osobowości samodyscyplinę i umiejętność angażowania się w różne aspekty życia także te proponowane przez program formacyjny. Taka synteza rodzi napięcie rozwojowe i znacznie bardziej predysponuje do zmian. Introwertycy z powodu ukierunkowania na własne stany wewnętrzne są bardziej dysponowani do działań przemyślanych i zaplanowanych, stąd ich doświadczenie zmiany w tym zakresie jest niewielkie. Ekstrawertykom zaangażowanym w liczne inicjatywy zewnętrzne trudno o wypracowanie względnie stabilnego stylu funkcjonowania w novum rzeczywistości życia zakonnego. Podejmowane w ramach życia zakonnego działania powiązane są cyrkularnie z pewnością siebie (S-Cfd) zaufaniem do własnych umiejętności osiągania celów. Można przyrównywać je do poczucia adekwatności, wewnętrznej kontroli, sprawczości, kompetencji czy skuteczności w konfrontacji z realiami życia. Introwertycy oceniają siebie jako niepewnych. Ekstrawertycy własną ocenę nieco zawyżają. Ambiwertycy oceniają siebie w sposób bardziej wyważony i właśnie oni przeżywają największe doświadczenie zmiany. Wydaje się, że zachodzi ono równolegle ze wzrostem wiary, przyswajaniem wartości życia 17
zakonnego, kształtowaniem więzi ze wspólnotą zakonną. Innymi słowy współwystępuje z internalizacją wartości ewangelicznych oraz zasad życia zakonnego. Niezależnie od nasilenia ekstrawersji obserwuje się u badanych osób spadek poziomu funkcjonowania intelektualnego oraz twórczości (A 2) ujmowanych testowo. Różnica osiąga wartość istotną statystycznie w grupie A. Ambiwertycy stają się więc bardziej ulegli wobec konwenansów, mniej oryginalni w myśleniu i spostrzeganiu oraz mniej zdolni do kreowania relacji międzyludzkich. Skala A 2 mierzy cechy oryginalności, wrażliwości estetycznej i niekonwencjalności, czyli tendencje warunkujące zachowania różne od tzw. przeciętnych (typowych). Wspólnota zakonna to środowisko oparte na tradycji, zwyczajowości, wypracowanych historycznie zasadach zakorzenionych i ugruntowanych w Ewangelii. Proces formacyjny jest przeniknięty tradycją i zmierza do przekazania tych wartości nowicjuszkom tak, by mogły one stać się kontynuatorkami tego sposobu życia. Spadek psychologicznie interpretowanej oryginalności posiada zatem uzasadnienie. Pojawia się w konsekwencji obniżania tendencji tkwiących w osobowości na rzecz przyjmowanych wartości. Trudno jednak odpowiedzieć na pytanie, dlaczego uwidacznia się na poziomie istotnym statystycznie w grupie A. Być może przyczynę stanowi wspomniane już bogactwo osobowości, wielość różnych cech, tendencji, procesów i stylów funkcjonowania. W konfrontacji ze stałością oddziaływań formacyjnych zostają one zahamowane, a jako rezultat pojawia się subiektywne doświadczenie zmiany. Omówione potrzeby charakteryzują poczucie zmian badanych osób w zakresie ich odniesienia do zadań i zaangażowań. O ile w grupach skrajnych (E, I) ten stosunek jest bardziej jednoznacznie określony przed podjęciem życia zakonnego, o tyle oddziaływania formacyjne zmieniają go w niewielkim stopniu. Jeśli ustrukturyzowanie osobowości jest mniejsze, człowiek staje się bardziej podatny na ukierunkowane oddziaływania formacyjne. W rezultacie doświadcza zakresowo szerszego poczucia zmiany. 18
Specyficzne różnice w poczuciu zmian w obrazie siebie ujawniają się również w potrzebie kontaktów heteroseksualnych (Het), ujawniania siebie (Exh) i cechach kobiecych (Fem). Ponieważ stanowią one źródło treści dotyczących przeżywania, emocjonalności, motywacji oraz odniesień interpersonalnych potraktowałam je łącznie. Osoby ekstrawertywne z natury przejawiają większą potrzebę kontaktów interpersonalnych (Het). Szukają towarzystwa i czerpią emocjonalną satysfakcję z interakcji społecznych. Introwertycy z powodu przewagi tendencji do uwewnętrzniania i refleksji do pewnego stopnia utrzymują ludzi na dystans. W toku oddziaływań formacyjnych pierwotne tendencje zostają przepracowane. Formacja zakonna, zwłaszcza w aspektach modlitewnych, stylu życia, oddzieleniu od relacji społecznych i ukierunkowaniu na więź z Bogiem stanowi wyzwanie dla ekstrawertyków. Dla introwertyków wyzwaniem są zaangażowania apostolskie i wspólnotowe. U ambiwertyków poczucie zmiany w zakresie potrzeby kontaktów interpersonalnych (Het) osiąga wartość istotną statystycznie. Osobowość bardziej zróżnicowana, o szerokim spektrum cech afirmujących zarówno aspekty relacyjne, jak i bardziej indywidualne predysponuje w dużym stopniu do przyswojenia sobie złożonej struktury życia zakonnego. Wydaje się również, że zmiana ma charakter pewnego różnicowania się stylów funkcjonowania, a nie globalnego przekształcenia. Kolejnym wymiarem różnicującym grupę A jest potrzeba ujawniania siebie (Exh), która warunkuje zachowania zmierzające do przyciągnięcia uwagi innych. Osoba o wyższych wynikach sprawia wrażenie mocnej, zwracającej na siebie uwagę, niecierpliwej wobec przeciwności, skłonnej do manipulowania drugimi. Tendencje te są bardziej typowe dla ekstrawertyków. Introwertycy zdecydowanie częściej uzyskują wyniki niższe. Jawią się jako ostrożni, unikający konfliktów i wszelkich spotkań, podczas których byliby na widoku. W kontekście życia zakonnego należałoby podkreślić w potrzebie ujawniania siebie także umiejętność nabywania szczerości, zdolność mówienia o sobie, ujawniania własnych emocji 19
czy zabierania głosu. Zdolności te mają wpływ na zaistnienie dobrego porozumienia i zdrowej atmosfery we wspólnocie opartej na wzajemnej otwartości i szczerości. W grupie A wzrost Exh osiąga poziom istotny statystycznie. Ambiwertycy, dzięki proporcji cech ekstra i introwertywnych, wydają się być w tym obszarze bardziej predysponowani do zmiany. Ambiwertycy są także bardziej dysponowani do odbioru poczucia zmian w zakresie kobiecości (Fem) umiejętności budzenia pozytywnych reakcji, kształtowania perspektywy społecznej, empatii. W kontekście życia zakonnego warto dodać wierności, cierpliwości i altruizmie. Specyfikę poczucia zmiany w grupie introwertyków wyznacza wyłącznie potrzeba poniżania siebie (Aba) (tab. 11), rozumiana jako tendencja do wyrażania uczucia niższości przez samokrytycyzm, przyznawanie się do winy lub nieudolności. Tabela 11. Średnia arytmetyczna (M), odchylenie standardowe (sd) oraz poziom istotności różnic (p) między retrospektywnym i aktualnym obrazem siebie w skali specyficznej dla introwertyków. Skale obraz retrospektywny obraz aktualny p< ACL M sd M sd Aba 66,48 9,94 62,90 10,06 0,05 W życiu zakonnym u introwertyków w miarę jak dochodzą treści formacyjne zmniejsza się intensywność potrzeby poniżania się i być może zmienia się jej jakość. Przejawia się ona w formie pokory, harmonii i szacunku dla drugiego człowieka. Introwertycy uzyskali w Aba wynik podwyższony i najwyższy w profilu. Spadek potrzeby poniżania siebie obserwowany w trakcie formacji zakonnej jest wprawdzie zmianą istotną na poziomie statystycznym, ale dokonuje się w obszarze wyników wysokich. Badana grupa w pewnym stopniu uniezależnia się od mechanizmu ekstrawersji. Jakościowo jednak nadal przejawia tendencję do oceniania siebie poprzez filtr cech negatywnych i zaniżania własnej wartości. 20
Globalna wielkość poczucia zmian Przeprowadzone dotychczas analizy koncentrowały się wokół poczucia zmiany w poszczególnych skalach obrazu siebie zależnie od nasilenia ekstrawersji. Warto również postawić pytanie o zależność globalnej wielkości poczucia zmian w obrazie siebie od ekstrawersji. Odpowiedzi dostarczy porównanie odległości między obrazem retrospektywnym i aktualnym w badanych grupach. Empirycznym wskaźnikiem tej odległości jest wskaźnik D. Wartości wskaźników odległości (D) dla poszczególnych grup, nie różnią się istotnie między sobą. Uzyskane wyniki wskazują, że w procesie formacji zakonnej ekstra ambi oraz introwertycy doświadczają zmiany siebie. Różnice w globalnej wielkości zmian nie zależą od nasilenia ekstrawersji. Być może technika pomiaru (D) nie jest w pełni adekwatna do empirycznego ujęcia omawianych zmiennych, np. za słaba. Złożoność problemu, a więc sama materia badań empirycznych, wydaje się dodatkowo uzasadniać otrzymane wyniki. W omawianym obszarze rzeczywistości uwidacznia się duża liczba zmiennych powiązanych złożonymi relacjami. Ekstrawersja jako pojedynczy wymiar nie stanowi skutecznego predyktora globalnej wielkości poczucia zmiany (Paszkiewicz, 1985). PODSUMOWANIE Uzyskane rezultaty badań empirycznych pozwalają traktować ekstrawersję jako czynnik w specyficzny sposób modyfikujący poczucie zmian w obrazie siebie osób poddanych formacji zakonnej. Ekstrawersja nie stanowi istotnego predyktora globalnej wielkości poczucia zmian, mierzonej odległością między profilami retrospektywnym i aktualnym. W tym sensie badane zmienne pozostają wobec siebie w relacji ortogonalnej. Ekstrawersja warunkuje natomiast jakościowe zróżnicowanie poczucia zmian. Introwertyk w 21
swoim doświadczeniu przemiany ujmuje inne wymiary osobowości niż ekstrawertyk. Pierwszy wykazuje tendencję do intelektualno uczuciowego przeżywania postrzeganej rzeczywistości. Drugi do ujmowania bardziej zewnętrznych jej aspektów i wyrażania w formie spektakularnych zachowań. Ambiwertyk łączy cechy jednego i drugiego, z zachowaniem określonych proporcji. Poczucie zmian w sposób statystycznie istotny współwystępuje z tymi podstawowymi dyspozycjami, warunkowanymi nasileniem ekstrawersji. W tym znaczeniu omawiane zmienne są ze sobą skorelowane. Osoby z grupy A doświadczają największego zakresowo poczucia zmian w obrazie siebie w trakcie formacji zakonnej. Można przypuszczać, że są to osoby o największej złożoności psychicznej i różnorodności osobowości. Złożoność potencjalności i większa elastyczność osobowości warunkuje liczne procesy, stany psychiczne i cechy bardziej predysponujące do odbioru poczucia zmiany. U ekstrawertyków i introwertyków przeważają tendencje skrajne. Osobowość posiada większy stopień ustrukturalizowania, co czyni z ekstra i introwertyków osoby mniej podatne na proces zmiany i jej odbiór. Osoby z grupy E mają najmniejsze poczucie zmian w obrazie siebie w trakcie formacji zakonnej. Ekstrawertyk to człowiek w większym stopniu nastawiony na zewnątrz niż do wnętrza. W swoim ukierunkowaniu pozostaje bardziej w relacjach zewnętrznych z ludźmi, rzeczami i zjawiskami. To, co dzieje się na zewnątrz absorbuje go bardziej niż to, co rozgrywa się w nim samym, a zmiana i poczucie zmiany są doświadczeniem wewnętrznym. Ekstrawertyk wydaje się posiadać mniejsze predyspozycje do odbioru poczucia zmiany. Rozważając możliwości aplikacji uzyskanych rezultatów badań do obszaru życia zakonnego ważne wydają się spostrzeżenia: (1) osoby poddane formacji zakonnej charakteryzuje indywidualne zróżnicowanie w zakresie ekstrawersji, a zatem można sądzić, że także w zakresie innych względnie stałych wymiarów osobowości; (2) zróżnicowanie to warunkuje jakość innych, bardziej specyficznych cech i sposobów funkcjonowania; (3) 22
oddziaływania formacyjne wywołują zmiany w osobowości; (4) dokonują się one w ramach poszczególnych typów osobowości, nie poza nimi; (5) ekstrawersja nie koreluje z globalną wielkością poczucia zmian, mierzoną odległością między obrazem retrospektywnym i aktualnym; (6) określa natomiast jakość i specyfikę poczucia zmian. 23
BIBLIOGRAFIA Brzeziński, J., Stachowski, R. (1984), Zastosowanie analizy wariancji w eksperymentalnych badaniach psychologicznych. Warszawa: PWN. Cattell, R. B, Eber, H. W., Tatsuoka, M. M. (1970), Handbook for the Sixteen Personality Factor Questionnaire. Champaign, IL: IPAT. Chlewiński, Z. (1985), Refleksje o dojrzałej osobowości. Studia Paradyskie, 1, 317-338. Costa, P. T., McCrae R. R. (1992), Four ways five factors are basic. Personality and individual Differences, 13, 653-665. Costa, P. T., McCrae, R. R. (1985), The NEO Personality Inventory manual. Odessa. Fla.: Psychological Assessment Resources. Costa, P., McCrae, R. (1996), Toward a new generation of personality theories: Theoretical contexts for the Five - Factor Model. [w:] J. S. Wiggins (red.), The Five Factor Model of personality. Theoretical perspectives, 51-87. New York, London: The Guilford Press,. Digman, J. M. (1990). Personality structure: Emergence of the five-factor model. Annual Review of Psychology, 41, 417-440. Drwal, R. Ł. (1995), Adaptacja kwestionariuszy osobowości. Warszawa: PWN. Erikson, E. H. (1964), Insight and Responsibility. New York: Norton. Eysenck, H. J., Eysenck, S. B. (1975), Manual of the Eysenck Personality Questionnaire. London: Hodder & Stoughton. Educational San Diego, Educational & Industrial Testing Services. Eysenck, H., Eysenck, S. (1985), Personality and individual differences: A natural science approach. Plenum. Gliszczyńska, X. (1983), Człowiek jako podmiot życia psychicznego. Wrocław. Goldberg, L. R. (1981). Language and individual differences: The search for universals in personality lexicons. [w:] L. Wheeler (red.), Review of personality and social psychology. Beverly Hills, Calif.: Sage, 141-165. Gough, H. G. (1987), The California Psychological Inventory administrative guide. Palo Alto, CA: Consulting Psychologists Press. Gough, H. G., Heilbrun, A. B. (1971), The adjective check list. Manual. Palo Alto: Consulting Psychologists Press. Guilford, J. P., Zimmerman, W. (1949), The Guilford-Zimmerman Temperament Survey: Manual. Beverly Hills, CA: Sheridan Supply. Jung, G. K. (1997), Typy psychologiczne. Warszawa: Wrota. Juros, A., Oleś, P. (1993), Struktura czynnikowa Testu Przymiotnikowego ACL H. G. Gougha i A. B. Heilbruna. [w:] J. Brzeziński, E. Hornowska (red.), Z psychometrycznych problemów diagnostyki psychologicznej, 171-201. Poznań: Wydawnictwo Naukowe. Offer, D. (1984), Das Selbstbild normaler Jugendlicher. [w:] E. Olbrich, E. Todt (red.), Probleme des Jugendalters neuere Sichtweisen. Berlin: Springer. Oleś, M., Oleś, P. (1989 1990), Test przymiotnikowy Gougha i Heilbruna a Kwestionariusz osobowości Cattella 16 PF. Analiza współzależności. Roczniki Filozoficzne, 37-38, 4, 171-188. Paszkiewicz, E. (1985), O zastosowaniu mierników wielkości efektu eksperymentalnego. [w:] L. Wołoszynowa (red.), Materiały do nauczania psychologii. Seria III. Metody badań psychologicznych, 100-108. Warszawa: PWN. Prężyna, W. (1971), Kształtowanie się życia religijnego w świetle psychologii rozwojowej. Znak, 23, 210, 1572-1586. 24
Prężyna, W. (1977), Motywacyjne korelaty centralności przedmiotu postawy religijnej. Roczniki Filozoficzne, 25, 4, 7-165. Prężyna, W. (1988), Funkcja motywacyjna wartości religijnych w osobowości człowieka. [w:] A. Januszewski, Z. Uchnast, T. Witkowski (red.), Wykłady z psychologii w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim w roku akad. 1985/86, 261-275. Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL. Saklofske, D. H., Eysenck, H. J. (b.d), Extraversion Introversion. [w:] Encyklopedia of human behavior. California: Editor in Chief. V.S. Ramachandran University of California, San Diego La Jolla, California. 2, COP I. Zawadzki, B., Strelau, J., Szczepaniak, P., Śliwińska, M. (1998), Inwentarz osobowości NEO FFI Costy i McCrae. Podręcznik. Warszawa: Wyd. PTP. PRZYPISY 1 Pomimo różnic terminologicznych wymiar Ekstrawersji jest obecny w prawie każdym modelu osobowości (Cattell, Eber, Tatsuoka, 1970; Costa, McCrae, 1985, 1992; Digman, 1990; Eysenck, Eysenck, 1975, 1985; Goldberg, 1981; Guilford, Zimmerman, 1949) oraz w wielu metodach psychometrycznych (Gough, 1987; Costa, McCrae, 1985, 1992). 2 Całkowita liczba wybranych przymiotników (NoCkd), liczba wybranych przymiotników pozytywnych (Fav), liczba wybranych przymiotników negatywnych (UnFav) oraz typowość (Com). 3 Potrzeba osiągnięć (Ach), dominacji (Dom), wytrwałości (End), porządku (Ord), potrzeba rozumienia siebie i innych (Int), opiekowania się (Nur), afiliacji (Aff), potrzeba kontaktów heteroseksualnych (Het), 25
ujawniania się (Exh), autonomii (Aut), agresji (Agg), zmiany (Cha), potrzeba wsparcia ze strony innych (Suc), upokorzenia się (Aba), podporządkownia się (Def). 4 Gotowość na poddanie się poradnictwu psychologicznemu (Crs), samokontrola (S-Cn), zaufanie do siebie (S-Cfd), przystosowanie osobiste (P-Adj), skala idealnego obrazu siebie (Iss), skala osobowości twórczej (Cps), skala zdolności przywódczych (Mls), skala męskości (Mas) i kobiecości (Fem). 5 Rodzic Krytyczny (CP), Rodzic Opiekuńczy (NP), Dorosły (A), Dziecko Wolne (FC) i Dziecko Przystosowane (AC). 6 Wysoka oryginalność i niska inteligencja (A-1), wysoka oryginalność i wysoka inteligencja (A-2), niska oryginalność i niska inteligencja (A-3) oraz niska oryginalność i wysoka inteligencja (A-4). 7 Grupa o wysokiej ekstrawersji (E) wyniki od 7 do 10, grupa o średniej ekstrawersji (A) od 5 do 6, grupa o niskiej ekstrawersji (I) od 1 do 3 stena. 26