UNIWERSYTET RZESZOWSKI WYDZIAŁ PEDAGOGICZNY

UNIWERSYTET RZESZOWSKI WYDZIAŁ PEDAGOGICZNY PRACA MAGISTERSKA Regina Petyniak Uniwersytet Trzeciego Wieku, instytucją edukacyjną i wspierającą osoby w starszym wieku. Na przykładzie opinii uczestników Uniwersytetu Trzeciego Wieku przy Uniwersytecie Rzeszowskim Promotor: Dr hab. prof. UR Marek Paluch Rzeszów 2015

2

Składam serdeczne podziękowania Panu Promotorowi dr hab. prof. UR Markowi Paluchowi za pomoc, poświęcony czas i cenne uwagi przy pisaniu pracy 3

4

SPIS TREŚCI CZĘŚĆ I RAMY POJĘCIOWO-TEORETYCZNE PRACY... 9 WSTĘP... 9 1. Rozdział I - Osoby w starszym wieku w ujęciu teoretycznym... 10 1.1. Człowiek wieku starszym w ujęciu społecznym... 10 1.2. Definicja starości w ujęciu filozoficzno-historycznym... 11 1.2.1. Skutki biologiczne i fizjologiczne starości... 14 1.2.2. Skutki psychiczne i emocjonalne starości... 20 1.3. Potrzeby osób starych... 25 1.4. Społeczeństwo wobec osób starszych... 27 1.4.1. Stereotypy dotyczące osób w wieku starszym... 28 1.5. Aktywność zawodowa osób w wieku starszym... 30 1.6. Starość w ujęciu międzynarodowym... 31 2. Rozdział II - Formalno-prawne uwarunkowania kwestii społecznych ludzi starszych... 35 2.1. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej... 35 2.2. Ustawa o pomocy społecznej kwestia ludzi w starszym wieku... 35 2.3. Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych... 36 3. Rozdział III Uniwersytet Trzeciego Wieku instytucją edukacyjną i wspierającą osoby w wieku starszym... 38 3.1. Gerontologia nauką o osobach w wieku starszym... 38 3.2. Historia powstania Uniwersytetu Trzeciego Wieku... 39 3.2.1. Cele i zadania Uniwersytetów Trzeciego Wieku... 41 3.2.2. Funkcje Uniwersytetu Trzeciego Wieku... 43 3.3. Uniwersytet Trzeciego Wieku w Polsce... 45 3.4. Formalno-prawne uwarunkowania Uniwersytetu Trzeciego Wieku... 47 3.5. Edukacyjno-wspierająca oferta Uniwersytetów Trzeciego Wieku... 50 3.6. Uniwersytety Trzeciego Wieku w wybranych krajach świata... 52 5

3.7. Inne instytucje, organizacje wspierające i edukujące osoby w wieku starszym.. 54 CZĘŚĆ II WŁASNE BADANIA EMPIRYCZNE... 56 4. Rozdział IV Koncepcja teoretyczno-metodologiczna i organizacja badań własnych... 56 4.1. Uwagi wstępne... 56 4.2. Problemy i hipotezy badawcze... 57 4.3. Zmienne zależne i niezależne... 59 4.4. Metody, techniki, narzędzia badawcze i organizacja badań... 61 4.5. Charakterystyka badanej zbiorowości... 66 5. Rozdział V Analiza materiału empirycznego... 69 5.1. Postrzeganie starości przez uczestników Uniwersytetu Trzeciego Wieku... 69 5.2. Aktywność i aktywizacja jako element działań Uniwersytetu Trzeciego Wieku 71 5.3. Wpływ działań Uniwersytetu Trzeciego Wieku na edukację osób starszych... 75 5.4. Czynniki przeciwdziałające marginalizacji osób starszych tkwiące w Uniwersytecie Trzeciego Wieku... 77 5.5. Oczekiwania uczestników względem Uniwersytetu Trzeciego Wieku... 78 5.6.Wsparcie jako element działania Uniwersytetu Trzeciego Wieku... 80 5.7. Wiek metrykalny, a rzeczywiste postrzeganie swojego wieku przez osoby starsze... 82 5.8. Płeć jako determinanta zwiększenia uczestnictwa w życiu kulturalnym dzięki Uniwersytetowi Trzeciego Wieku... 83 5.9. Miejsce zamieszkania, a wpływ na postrzeganie Uniwersytetu Trzeciego Wieku jako instytucji aktywizującej... 83 6. Rozdział VI. Podsumowanie badań. Weryfikacja hipotez i postulaty... 85 ZAKOŃCZENIE... 90 BIBLIOGRAFIA... 91 SPIS TABEL... 93 SPIS FOTOGRAFII... 94 6

ANEKS... 95 7

8

CZĘŚĆ I RAMY POJĘCIOWO-TEORETYCZNE PRACY WSTĘP Człowiek starszy żyjący w dzisiejszym szybko pędzącym i rozwijającym się świecie, przyjmuje różne postawy. Jedni ludzie szybko, na bieżąco przystosowywują się inni zostają w tyle, nie nadążając za współczesnością. Osoby starsze często narażone są na choroby, niepełnosprawność, odrzucenie czy samotność. Dlatego bardzo ważne jest utrzymanie ich ciągłej aktywności i zaangażowania w życie rodzinne i społeczne. Ważnym elementem jest tworzenie miejsc, w których nasi kochani seniorzy będą się spotykać z innymi ludźmi, utrzymując tam bardzo dobra sprawność fizyczną jak i psychiczną. Jedną z takich instytucji obok Domów seniora i innych klubów itp. jest Uniwersytet Trzeciego Wieku. Jest to instytucja zarówno edukująca, w której uczestnicy dowiadują się różnych interesujących informacji jak i wspierająca przez kontakt z drugim człowiekiem. Uwarunkowania uczestnictwa w spotkaniach Uniwersytetu Trzeciego Wieku mogą być różne. Zależą one od jednostki jej stanu fizycznego i emocjonalnego. Niniejsza praca ma charakter empiryczno-badawczy, w której przybliżono działalność Uniwersytetu Trzeciego Wieku jego edukacyjnego i wspierającego charakteru. Bezpośrednim motywem wyboru takiego tematu było zainteresowanie tematyka Uniwersytetów Trzeciego Wieku, a także kontaktem z osobami starszymi. Uniwersytet Trzeciego Wieku jako instytucja edukacyjna i wspierająca osoby starsze jest bardzo istotnym zagadnieniem, ponieważ każdy z nas kiedyś będzie seniorem. Praca składa się z dwóch części: teoretycznej i z własnych badań empirycznych. Podzielona jest na sześć rozdziałów. W pierwszym rozdziale zawarto zagadnienia dotyczące osób starszych. W drugim rozdziale opisano formalno-prawne uwarunkowania kwestii społecznych ludzi starszych. Trzeci rozdział w całości odnosi się do Uniwersytetu Trzeciego Wieku jako instytucji edukującej i wspierającej osoby w starszym wieku. Kolejny rozdział poświęcony jest koncepcji teoretyczno-metodologicznej i organizacji badań własnych. Kolejne rozdziały zawierają empiryczną analizę materiału badawczego oraz podsumowanie badań razem z weryfikacja postawionych hipotez i postulaty. 9

1. Rozdział I - Osoby w starszym wieku w ujęciu teoretycznym 1.1. Człowiek wieku starszym w ujęciu społecznym Rześkość, zdrowie, młodość, przedłużenie młodości, długowieczność jest odwiecznym marzeniem ludzkości. Człowiek starzeje się od chwili przyjścia na świat, a im człowiek starszy tym częściej myśli o starości. Świadomość tego procesu powinno wpajać się od najmłodszych lat, powinno to iść w parze z przygotowaniem do następnych etapów życia. Starzenie się to proces biologicznych i psychicznych zmian w organizmie człowieka, podobnie jak wcześniejsze okresy życia, młodość czy dojrzałość, nie przychodzą nagle, a są efektem długotrwałego i nieodwracalnego procesu, zachodzącego u wszystkich organizmów żywych. Przygotowując się do tego okresu należy pamiętać, że nie wystarczy jedynie zapobiegać niedostatkowi i chorobom. Należy również zapobiegać nieprzystosowaniu psychospołecznemu, które bardzo znacznie odczuwają ludzie starsi. Ciężko jest ustalić początek starości, ale w miarę upływu lat skutki starzenia się, są coraz bardziej widoczne. Adaptacja i przygotowanie do starości, to między innymi zapobieganie jej skutkom, ale także zapewnienie starszemu człowiekowi takiego poziomu życia, aby był adekwatny do jego potrzeb, a także odpowiadał przeciętnemu poziomowi życia ogółu danego społeczeństwa. Pomimo, że starzenie się organizmów jest nieodwracalne to jednak możemy opóźnić ten proces i przedwczesne nadejście starości. Dlatego więc, szybkość starzenia się zależy od wielu czynników: stylu życia, warunków indywidualnych i społecznych, stanu zdrowia, charakteru, przyzwyczajeń, nawyków, przygotowania fizycznego i psychicznego itp. Nie istnieje możliwość zatrzymania tego procesu, poszukiwania eliksiru młodości kończą się niepowodzeniem. Ponieważ procesu tego nie można zatrzymać, należy oczekiwać od społeczeństwa takiej postawy, by w czasie kiedy człowiek zaprzestaje już pracy dochodowej mógł godziwie zaspokoić swoje wszystkie potrzeby, zarówno materialne, psychiczne, kulturalne itp. Poczucie niedostatku materialnego najczęściej stanowi źródło społecznego nieprzystosowania się, a także budzi poczucie poniżenia. Emerytura dla wielu osób stanowi odsunięcie ich od czynnego życia zawodowego i społecznego. Doprowadzić może to do zobojętnienia, apatyczności, pozbycia się wszelkich aktywności, człowiek może czuć się nieprzydatny. Przygotowanie do starości polega na niepozbawianiu ludzi starszych ich licznych 10

funkcji, dzięki którym mogą być długo jeszcze przydatni społeczeństwu 1. Przygotowanie i adaptacja do starości to wyposażenie ludzi wchodzących w trzeci wiek w poczucie pewności siebie i równowagi, tak aby mogli oni traktować ten etap życiowy nie jako nieunikniony, lecz jako dalszy postęp. Bo przecież każdy wiek ma swoje wartości, obowiązki, prawo do rozwoju i własnych uczuć. Wychować do starości może rodzina, sąsiedzi, zakład pracy, stowarzyszenia, placówki pomocy społecznej czy też kulturalno-oświatowe. Jednak najskuteczniejsze jest samowychowanie się człowieka, świadomego swojej przyszłości 2. Społeczeństwo powinno pomagać ludziom starszym w dostrzeganiu w starości interesującego nowego etapu swojego życia. Powinno się interesować i pobudzać aspiracje starszych obywateli kiedy nadejdzie czas emerytury. Sprzyja to przedłużaniu młodości i aktywności dającej satysfakcję, a jeżeli towarzyszy temu bezpieczeństwo materialne, dopisuje zdrowie to człowiek w starszym wieku może cieszyć się jesienią życia. Współczesne społeczeństwo postrzega osoby starsze w różnoraki sposób, a także używa również różnych terminów: senior, emeryt, człowiek starszy, a w odniesieniu do starości stosuje się określenia: starość, późna dorosłość, jesień życia, wiek emerytalny, wiek senioralny, trzeci wiek, czwarty wiek 3. Osoby z negatywną postawa wobec starości mogą czuć się mniej zmotywowani do aktywności, kiepsko dbają o swoje zdrowie i styl życia. Dlatego bardzo ważne jest mieć pozytywne postawy wobec starości, które wiążą się z wzrastającym doświadczeniem mądrości życiowej, poczuciem sensu i celu życia. Przeżywanie starości wiąże się z wieloma czynnikami. Jednym z najważniejszych jest historia całości życia, ponieważ starość z niej wyrasta, jest ona kontynuacją dzieciństwa, młodości i dorosłości. Starość może okazać się najpiękniejszym okresem życia jeśli będzie mądrze i godnie przeżywana w poczuciu wdzięczności i spełnienia, dlatego tak ważne jest pozytywne nastawienie 4. 1.2. Definicja starości w ujęciu filozoficzno-historycznym Granica między wiekiem średnim, a starością jest cały czas płynna i zmienia się w ciągu wieków. Trudno jest stwierdzić kiedy człowiek zaczyna być stary. W czasie kiedy pojawił się pierwszy człowiek, powstał problem starości i śmierci. Na kartach Biblii 1 Z. Pietrasiński, Rozwój człowieka dorosłego, Warszawa 1999, s. 111. 2 S. Rogala, Starość i jej konsekwencje społeczno-rodzinne, Wydawnictwo Instytut Śląski, Opole 2010, s. 87. 3 S. Steuden, Psychologia starzenia się i starości, PWN, Warszawa 2011, s. 21. 4 Ibidem, s.179. 11

Tysiąclecia możemy przeczytać, że Adam żył 930 lat. Taką długowieczność należy tłumaczyć innym postrzeganiem czasu. W czasach prehistorycznych ludzie dożywali zaledwie 30-35 roku życia, starcy stanowili rzadkość. Możliwy jest fakt, że ludzie prehistoryczni, zwykli we wszystkich wyjątkowych zjawiskach upatrywać się cech nadprzyrodzonych. Długowieczność przypisywali opiece sił wyższych albo boskiej naturze starości 5. Uważano ją za znamiona boskości, nadnaturalności. Podeszły wiek uznawano za źródło mądrości, doświadczenia, autorytetu, ale i wiek cierpienia, degradacji umysłowej i niedołęstwa. W starożytności ludzie mający 35-40 lat uważani byli za starych. Cywilizacja ta nie była życzliwa dla starców. Starożytna Grecja był krajem rozwijającym się prawie we wszystkich dziedzinach. Cała ta cywilizacja kojarzyła się z mitologią, w której najważniejszy był kult piękna, doskonałości ciała, proporcji. Starość była dla nich przekleństwem Bogów i w ogóle jej nie wyczekiwano. Uważano ją za córkę Nocy, wnuczkę Chaosu, jej rodzeństwem było Nędza, Śmierć, Sen i Pożądliwość. Jej siedzibą był przedsionek Piekła, tam to właśnie za sąsiadów miała Znużenie, Trwogę, Chorobę, Głód i Śmierć. Arystoteles nie uważał, że zdolności do pełnienia funkcji politycznych i mądrość idzie w parze z wiekiem. W jego pracach można przeczytać, iż życiowe doświadczenie to nagromadzenie błędów w umyśle. W jednym ze swoich dzieł Arystoteles pisze, że starcy są zbyt ostrożni, podejrzliwi, skąpi, niezdecydowani, samolubni, pesymiści, skłonni do płaczu, żeby pełnić ważne funkcje. Przeżyli oni za wiele i kierują się tylko przeszłością co ich ogranicza. Pisze, że przeżyli oni za wiele, żeby mogli podejmować ważne polityczne decyzje. Nie ufano władcą w podeszłym wieku, Platon jako jedyny zajmowała się kwestiami starszych w swoich utopiach. Grecja szanowała tylko tych starców, którzy byli tragediopisarzami czy filozofami. W Rzymie jako w centrum starożytnego świata ludzie starzy odgrywali ważne role w życiu społecznym i politycznym. Cenili oni starców, nie krytykowali przedziału wiekowego, a jedynie jednostki, które się w nim znalazły, wiek nie miał nic do tego. Natomiast w literaturze można znaleźć dwie skrajne postawy wobec starości, która prezentowali Rzymianie. Jedna postawa głosiła, że wiek starczy sam w sobie jest choroba, druga zaś, wyrażana przez Marcusa Tulliusza Cicerona, głosiła chwałę tego okresu 6. Medyczne spojrzenie na starość zawdzięczamy, klinicyście starożytnego świata Hipokratesowi, który sam doświadczył dolegliwości psychicznych i fizycznych tego 5 G. Minos, Historia starości op. cit., s. 19. 6 J. Rembowski, Psychologiczne problemy starzenia się człowieka, PWN, Warszawa-Poznań 1984, s. 14. 12

okresu. Między innymi jego pisma zawierają katalogi uczuć, które ulegają zmianie w zależności od wieku. Jego kontynuatorami byli Andre du Laurens oraz Jereme Cardan. Obydwaj oni twierdzili, że prawdziwą i wartościową wiedzę zdobywa się w ostatnich latach życia. Starość jednak oceniali jako fatalny, przykry czasem nawet dla niektórych okrutny okres w życiu człowieka. Średniowiecze jako najdłuższa epoka w dziejach kultury świata, miała w różnych swych latach inne podejście do człowieka starego. Na początku tej epoki człowiek w jesieni swego życia miał bardzo niską pozycję społeczną. Kościół, który sprawował wtedy wysoką funkcję, nie stawiał starców na piedestale. Widoczny był podział na młodych i starych, starym stawał się ten, którego siły słabły i nie mógł już pracować. Schyłek średniowiecza to czas, w którym ludzie starzy zajmowali jednak wysokie pozycje społeczne i stanowiska państwowe, kościelne urzędnicze. Najczęściej stanowiska te były sprawowane dożywotnio co przyczyniało się do konfliktów. Osoby starsze, wtedy były traktowane jako przeszkody w rozwoju i bogaceniu się innych, dlatego też traktowano ich pogardliwie. Koniec tego okresu to czas refleksji nad zabezpieczeniem bytu na okres starości. Opłacano składki na rzecz domów opieki, powstawały domy starców dla bogatych, biedny niestety stawał się żebrakiem. Renesans stworzył dwa punkty widzenia starości. Z jednej strony krytykowano osoby stare zajmujące wysoki stanowiska państwowe czy kościelne, z drugiej zaś strony człowiek w podeszłym wieku, który jest dumny z przeżytych lat. Idealizowano filozofów 7. W wieku XIX zwiększyła się liczba osób starszych w stosunku do całego społeczeństwa. Znacznie wzrosła wiedza na temat starości, higieny, możliwości pomocy, zdrowego życia. Niestety sytuacja poszczególnych osób w podeszłym wieku jak i we wcześniejszych wiekach zależała od ich sytuacji materialnej. Kto miał pieniądze mógł zatrudnić pomoc domową, zapłacić sobie za dobry dom opieki, niektórzy oddawali majątek za dożywotnią opiekę, jednak opieki nad nimi nie sprawowano, traktowano ich z pogardą. Często osoby starsze nie chciały oddawać swych majątków przez co byli narażeni na przemoc. Ci, którzy nie mieli co oddać i nie miał się nimi kto opiekować szli do przytułków, w których opieka nie była zadowalająca. Jednak wiek ten przyczynił się do rozwoju nauk, pojawiły się systemy ubezpieczeń i emerytur. Rozwój cywilizacyjny w XX i XXI wieku składnia a nawet zmusza do nowego spojrzenia na starość, ponieważ 7 G. Minos, Historia starości op. cit., s. 156. 13

wraz z przemijaniem wieków, średnia długość życia ludzi się wydłużała, dzisiaj sięga ona ponad 70 lat. Spowodowane jest to poprawiającymi się warunkami życia, poprawą higieny, wynalezieniem szczepionek, innych lekarstw i ogólnym postępem medycyny. Przedłużenie życia skutkowało pojawieniem się dziadków, które dzieci uważają za skarbnice wiedzy. Mogą oni przekazywać wartości tradycje i doświadczenie młodym pokoleniom. Nastawienie do osób starszych w ciągu dziejów było różne. Jedni ośmieszali starość inni przeklinali jeszcze inni nawoływali do szacunku osób starszych. Trzeba natomiast wspomnieć, że szacunek i uznanie nie było powszechne. Obecnie starość jest traktowana jako normalna faza w życiu człowieka, która ma swoje zalety i wady. Wzrasta liczna osób w wieku starszym, dlatego też społeczeństwo coraz bardziej interesuje się tą grupą, aby zapewnić jej spokojny byt. Pomimo wielu różnych opinii zawsze i wszędzie młodość stawiano przed starością, do której mało komu się tak bardzo śpieszy i nikt nikogo nie może wyręczyć z jego starości, ponieważ jest ona niepowtarzalna jak całe życie 8. 1.2.1 Skutki biologiczne i fizjologiczne starości Człowiek rośnie i dojrzewa przez jedną czwartą części swojego życia, przez trzy czwarte - starzeje się. ( )Wszyscy osobiście musimy interesować się procesem starzenia, ponieważ wszyscy będziemy przeżywać taki proces i wszyscy mamy kontakt z osobami starszymi. A im więcej wiemy o starości tym lepiej będziemy rozumieć samych siebie i innych 9. Starzenie się jest tematem bardzo interesującym, chociaż może przerażać, jest jednak naturalnym zjawiskiem, które zachodzi wcześniej czy później u każdego organizmu. Procesu tego nie można ani cofnąć, ani odwrócić. Badania nad procesem starzenia prowadzi wiele dyscyplin naukowych, między innymi biologia, medycyna, nauki społeczne, filozofia itp. Zmiany zachodzące wraz z wiekiem są bardzo złożone. Organizm słabnie, zmienia się pozycja społeczna, jedni cierpią na lżejsza inni na głębsze zaburzenia. Często, ale nie zawsze wiek jest ściśle związany ze zdolnościami umysłowymi i sprawnościami fizycznymi, nie jest to jednak precyzyjnym wskaźnikiem. Oznaki starzenia mogą u niektórych osób nastąpić szybko co nie musi oznaczać schyłku życia. 8 J. Kracik, Być starym dawno temu, w: Starość Magazyn Kulturalny Tygodnika Powszechnego nr 1-2 (39/40) Kraków, 12.03.2000. 9 D.B. Bromley, Psychologia starzenia się, PWN, Warszawa 1969, s. 13-14. 14

Fizjologiczne starzenie się narządów jest przyczyną zmniejszonej rezerwy funkcjonalnej organizmu w efekcie, przez to zmniejsza się odporność immunologiczna, zmniejsza się zdolność adaptacji, występuje większa podatność na stres. Proces starzenia jest zjawiskiem indywidualnym, jednak duże znaczenie odgrywają w nim zadatki genetyczne, a także doświadczenia życiowe. W literaturze można znaleźć wiele teorii dotyczących starzenia się. Choć są one wielokrotnie zbadane nie są wyjaśniają one jednak w całości tego procesu. Teorie te można podzielić na dwie grupy: 1. Koncentrujące się na wyjaśnianiu przyczyn procesu starzenia się na poziomie biologicznym, 2. Opisujące proces starzenia się i jego uwarunkowania w wymiarze psychologicznym i społecznym 10. Najczęściej wymienia się następne teorie: 1. Teoria błędu genetycznego podczas podziału komórki popełniany jest błąd w przekazywaniu instrukcji o charakterze genetycznym. Nakładanie się doprowadza do unicestwienia komórek. 2. Teoria mutacji somatycznej nowe komórki, które zastępują stare zawierają błędy. 3. Teoria starzenia się systemu immunologicznego osłabienie układu odpornościowego i jego niewydolność w podtrzymaniu odporności. 4. Teoria wolnych rodników cząsteczki nazywane wolnymi rodnikami atakują komórki, w których są wytwarzane. 5. Teoria enzymatyczna starzenie się jest wynikiem upośledzonej syntezy różnych neurotransmiterów, które są w mózgu. 6. Teoria miażdżycowa starzenia organizmu upatruje się w nieuchronnym rozwoju miażdżycy, która doprowadza do niszczenia narządów głównie serca i mózgu. 7. Teoria zaprogramowanego uśmiercania komórki istnieje samobójczy zakodowany genetycznie program komórki, który niszczy komórki stare lub nieużyteczne. 8. Teoria genetyczna przyczyny śmierci szuka się w skracaniu chromosomów w trakcie podziałów komórkowych 11. 10 S. Steuden, Psychologia starzenia, op. cit., s. 33. 11 Ibidem, s. 33-34. 15

O prawidłowej, fizjologicznej starości świadczy zgodność wieku metrykalnego z wiekiem czynnościowym, a o starości przedwczesnej, patologicznej starszy wiek czynnościowy od wieku metrykalnego. Obecnie coraz rzadziej można spotkać się ze starością fizjologiczną. Niestety, najczęściej starość łączy się ze starością patologiczną, chorobami. Schorzenia, które dotykają starsze pokolenia to miażdżyca tętnic, osteoporoza i wiele innych. Głównymi przyczynami śmierci osób starszych są choroby serca, choroba Alzhaimera, zapalenie płuc, choroby nowotworowe. U seniorów występuje mniejsza odporność, osłabienie i występowanie wielu chorób, pojawiają się nietypowe objawy choroby i reakcje na leki. Prawidłowa starość uwarunkowana jest takimi czynnikami jak: genetyczne, zdrowotne, środowiskowe, tryb życia. Starzenie się dotyczy wszystkich układów i narządów organizmu żywego, czasem jednak trudno jest odróżnić skutki starzenia się biologicznego od wpływu chorób przewlekłych. W zewnętrznym wyglądzie człowieka widoczne są zmiany odnoszące się do upływu czasu; m.in. starzenie się skóry (staje się ona pomarszczona, sucha, nie elastyczna, mogą występować przebarwienia, następuje utrata świeżości cery). Włosy (łysienie, siwienie, są cieńsze i łamliwe, wypadają). Na twarzy uwidaczniają się ostrzejsze rysy. Mięśnie obniżają swoją elastyczność, niektóre zanikają, zmniejsza się ich masa, przez co ruchy ciała stają się wolniejsze, stawy ulegają zesztywnieniu, ruchy są mniej precyzyjne, bardziej niezdarne. Obniża się sprawność różnych układów, w szczególności nerwowego, trawiennego, sercowo-naczyniowego, hormonalnego, oddechowego, moczowo-płciowego itd. Układ nerwowy składa się z ośrodkowego układu oraz dwóch układów nerwowych obwodowych: somatycznego i autonomicznego. Jest to jeden z najprostszych opisów układu nerwowego, decyduje on o strukturze zachowania się człowieka i reguluje funkcje organizmu 12. Zauważalnymi przejawami zmniejszenia się aktywności układu nerwowego jest większa potrzeba odpoczynku, snu, częste uczucie zmęczenia, drażliwość, obniżony nastrój, dłuższy czas reakcji na bodźce. Chorobami układu nerwowego jest przede wszystkim Alzheimer, depresja starcza, niewydolność tętnic szyjnych. Układ trawienny jest bardzo ważnym układem w organizmie żywym, składa się on z jamy ustnej, ślinianek i innych gruczołów, przełyku żołądka, trzustki i jelit. Pokarm trawiony jest w jamie ustnej, w żołądku i jelitach za pomocą soków trawiennych, które 12 D.B. Bromley, Psychologia starzenia op. cit., s. 64. 16

wydzielają gruczoły 13. U osób starszych występuje mniejsza zdolność do przetwarzania i wchłaniania spożytych pokarmów. Można upatrywać się wielu przyczyn, osoby starsze mają mniejszą wrażliwość zmysłów powonienia, może to być przyczyną zmniejszonego apetytu. W jamie ustnej pokarm jest przygotowywany do umieszczenia w żołądku, u starszych ludzi smak i węch są mniej wrażliwe, wydziela się mniej śliny. Przy doborze potraw dla seniorów należy uwzględniać, ich braki uzębienia, słabsze mięśnie twarzy. Stany emocjonalne również wpływają na ten układ, strach pogarsza apetyt powoduje nudności i wymioty, nerwice także mają wpływ na trawienie z nimi może wiązać się brak apetytu lub zbytnie łakomstwo. Należy jednak zauważyć, że układ trawienny jest odporny i mniej podatny na starzenie się, a niżeli inne układy czy narządy. Powodów zmniejszenia się sprawności układ sercowo-naczyniowy można upatrywać w zmianach miażdżycowych, które mogą prowadzić do nadciśnienia, cukrzycy, udarów czy zawałów. Starzenie się układu hormonalnego dotyczy między innymi spadku stężenia hormonów płciowych (progesteronu i estrogenu u kobiet, testosteronu u mężczyzn), a także hormonu wzrostu u obu płci. Hormony płciowe nie spełniają tylko funkcji prokreacyjnej, ale także poznawczą, pobudzają sprawność motoryczną i pamięć, regulują pracę całego organizmu. Źle funkcjonujący układ hormonalny sprzyja powstawaniu chorób serca, osteoporozie, u osób w wieku starczym może doprowadzić do inwalidztwa i zaburzeń psychicznych, a w najgorszym wypadku do śmierci. Niedobór hormonu wzrostu prowadzi do przyrostu masy tkanki tłuszczowej, a zmniejszenia masy mięśniowej. Może także doprowadzić do pogorszenia zdrowia psychicznego, do stanów depresyjnych oraz zaburzeń kontroli emocji. Bardzo ważnym układem, jest układ oddechowy. Starzenie się organizmów powoduje zmniejszenie się wydolności oddychania. U ludzi starszych pojemność płuc jest mniejsza, a po wydechu pozostaje w nich więcej powietrza niż u osób młodych. Płuca mogą pobierać i dostarczać do organizmu mniej tlenu, który musi dłużej przenikać przez materię włóknista do komórek. Niedotlenienie organizmu jest tylko jednym z licznych objawów spadku siły organizmu 14. Choroby zakaźne są częstszymi niedogodnościami osób starszych, częstą przyczyną niewydolności płuc jest zapalenie oskrzeli. 13 Ibidem, s. 53. 14 D.B. Bromley, Psychologia starzenia op. cit., s. 53. 17

Układ moczowo-płciowy także może dokuczać osobom w wieku starszym. Nietrzymanie moczu, które definiuje się jako wydalanie moczu w sposób niekontrolowany w ilości, która sprawia problemy zdrowotne, społeczne czy psychologiczne. Wymienia się nietrzymanie moczu wysiłkowe albo związane z uczuciem ciągłego parcia i nietrzymanie z powodu przepełnienia, które występuje głównie u mężczyzn i wiąże się z przerostem prostaty oraz nietrzymanie moczu odruchowe, związane z układem nerwowym 15. Postępujący wiek, a co za tym idzie proces starzenia, niesie za sobą zmiany w narządach zmysłów. Możemy wymienić takie jak: wzrok, słuch, smak, węch i dotyk. Bardzo obciążające dla funkcjonowania, jest obniżenie się sprawności narządów wzroku i słuchu. U dużej ilości osób powyżej 60 roku życia można zauważyć upośledzenie ostrości widzenia. Utrudnia to im postrzeganie przedmiotów znajdujących się w oddali czy przy kiepskim oświetleniu. Seniorzy przez zwolnioną zdolność akomodacji, czyli szybkiego dostosowania się narządów do spostrzegania przedmiotów, bezpieczeństwo ich jest przez to zagrożone. Potrzebują oni dużo więcej czasu niż osoba młoda do powrotu do normalnego widzenia w sytuacji oślepienia światłami reflektorów samochodowych. Ma to swoje skutki w prowadzeniu samochodu podczas złych warunków pogodowych: dużego zachmurzenia czy też mgły. Czasami na te schorzenia wystarczą jedynie dobrze dobrane okulary korekcyjne, jednak czasem potrzebna jest interwencja chirurgiczna. Zaburzenia w procesie postrzegania mogą być następstwem różnych chorób między innymi: jaskry (postępujący zanik nerwu wzrokowego, nieodwracalnie uszkadzane są komórki zwojowe siatkówki), zaćmy (zmętnienie soczewki oka) zwyrodnienia plamki żółtej czy retinopatii cukrzycowej. Wzrok jest bardzo ważny w kontaktach z otoczeniem, widzimy to co przed nami i co wokoło nas. Ludzie starsi często przez szwankowanie tego narządu potrzebują pomocy innych i należy o tym pamiętać. Proces starzenia się narządu słuchu ma swój indywidualny wymiar. Każdy może doświadczyć go w innym wieku. Badania wskazują, że na szybsze ubytki w tym zmyśle narażeni są mężczyźni, ponieważ pracują w warunkach większego ryzyka, które obciąża słuch. Można wymienić wiele przyczyn niedosłyszenia starczego. Wymienia się zwapnienia lub zmiany zapalne, powodujące usztywnienie elementów ucha wewnętrznego (kowadełka, młoteczka i strzemiączka), utrudnia to przekazywanie 15 S. Steuden, Psychologia starzenia się op. cit., s. 42. 18

dźwięków o wysokiej częstotliwości, zmiany w działaniu niektórych nerwów oraz czynniki genetyczne 16. Stopniowe pogarszanie się słuchu u osób starszych często uważane jest za naturalne. Przyzwyczajają się oni do tego i kompensują innymi formami, np.: słuchają w skupieniu, proszą o głośniejsze mówienie, zadają pytania, odwracają się maksymalnie w stronę mówcy, regulują głos w odbiornikach. Bardzo skuteczne są aparaty słuchowe. Jednak można zauważyć odsetek osób starszych, które przez zły słuch i nieleczenie go, wycofują się z życia społecznego, pozostają w poczuciu niezrozumienia, izolacji od otoczenia, wstydu czy nieufności. Dlatego ważne znaczenie ma tutaj rodzina, która powinna pomóc ojcu, matce babci czy prababci w odnalezieniu się w obecnej sytuacji, a także podtrzymywania kontaktu z otoczeniem. Wraz z wiekiem maleje zdolność rozpoznawania smaków i zapachów oraz pozostałych zmysłów. U każdego zachodzi to indywidualnie i ubytki w tych zmysłach lżej przekładają się na funkcjonowanie społeczne, jakość życia niż problemy ze wzrokiem czy słuchem. Odnosząc się do zmysłu smaku osoby starsze mogą odczuć zmiany w smaku gorzkim i słonym, ponieważ smak kwaśny i słodki zwykle pozostają bez zmian. W zakresie węchu u osób zdrowych zwykle nie stwierdza się zmian, jedynie osoby w stanach chorobowych takich jak np. Alzheimer, mogą mieć wyższy próg zapachowy, czyli odczuwać zapachy jedynie bardzo intensywne. Co może dać ważny wskaźnik do zdiagnozowania tej choroby. U osób w wieku starczym podnosi się próg odczuwania dotyku, a obniża się próg wrażliwości na temperaturę otoczenia, czyli bodźce dotykowe, aby były zauważone muszą być mocniejsze. Tłumaczy się to zmniejszeniem grubości skóry i ilości receptorów znajdujących się na niej, a także zmianami w obszarze nerwów przewodzących informacje do mózgu 17. Obniżenie wrażliwości na temperaturę otoczenia wiąże się z większą podatnością na odczuwanie chłodu, zimna, przeciągów. Starzenie się narządów zmysłów u starszych osób może istotnie wpływać na ich funkcjonowanie psychospołeczne. Jednak dzisiejsza medycyn jest na tak wysokim poziomie, że może neutralizować niektóre niedogodności, należy zachęcać osoby starsze do korzystania z tego. 16 S. Steuden, Psychologia starzenia się op. cit., s. 46. 17 S. Steuden, Psychologia starzenia się op. cit. s. 47. 19

1.2.2.Skutki psychiczne i emocjonalne starości Zmiany w psychice człowieka starszego analizuje się zazwyczaj w kontekście osobowości i sprawności umysłowej. Zmiany te są bardzo zróżnicowane, ponieważ zależą od wielu czynników między innymi: warunków zdrowotnych, uwarunkowań genetycznych, zmian w mózgu, charakteru, aktywności, nawyków, stylu życia doświadczenia życiowego, stosunku do starości, środowiska życia postaw społeczeństwa, a także zadań rozwojowych przewidzianych dla siebie w okresie starości. Obecnie zaznacza się, że nie istnieje żaden osobowościowy wzorzec starzenia się, każdy starzeje się inaczej. W psychologii zaznacza się iż pośród osób starych można zauważyć nasilenie się wcześniej ukształtowanych cech charakteru, co może przejawiać się np.: w podejrzliwości, uporze, skąpstwie, lękliwości, kłótliwości, filozofowaniu itd. 18. Z badań wynika, że proces starości lżej przebiega u kobiet, gdyż mężczyźni bardzo głęboko przeżywają moment odejścia na emeryturę. W literaturze możemy znaleźć mierniki przystosowania się do starości, które ustalił Denis B. Bromley, który napisał, że o prawidłowej adaptacji do starości świadczą między innymi: dobre zdrowie, bystrość umysłu, aktywność, szczerość w kontaktach z innymi, przyjazny stosunek do ludzi, zadowolenie z życia, szacunek do samego siebie, wysoki poziom moralności, pogodzenie się ze starością i brakiem możliwości uniknięcia śmierci, poczucie zadowolenia ze swojego bytu, poczucie bezpieczeństwa 19. Występuje także złe przystosowanie do starości, które objawia się: wrogością, występowaniem lęków, konfliktowością, izolacją, poczuciem winy, zależnością od innych, obawą przed ludźmi, apatią, skłonnością do stanów depresyjnych 20. Można wymieniać wiele czynników, którymi uwarunkowane jest przystosowanie się do starości między innymi: sytuacją życiową, materialną, rodzinną, przejawem aktywności intelektualnej i fizycznej, edukacyjną, kulturalną, poziomem intelektualnym, cechami charakteru, zainteresowaniami, potrzebami, zachowaniem i stylem życia, a także pełnionymi rolami społecznymi i postawami wobec starości. Istnieje wiele typologii postaw adaptacji do starości. Klasyfikacja D. B. Bromleya, wyróżnia: 18 A. Leszczyńska-Rejchert, Człowiek starszy i jego wspomaganie- w stronę pedagogiki starości, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2007, s. 52. 19 A. Leszczyńska-Rejchert, Człowiek starszy i jego wspomaganie op. cit., s. 52. 20 Ibidem., s. 52-53. 20

1. Postawę konstruktywną człowiek, który ją przejawia akceptuje własną starość, jest aktywny, pogodny ma optymistyczny stosunek do życia i przyszłości; 2. Postawa zależności charakterystyczna dla osób biernych i zależnych, które potrzebują oparcia innych. Chętnie wycofują się z pracy zawodowej; 3. Postawa obronna przejawiają ją osoby o sztywnych przyzwyczajeniach i nawykach, zamknięci w sobie, samowystarczalni. Odczuwają oni lęk przed śmiercią i niedołęstwem, który to próbują zagłuszyć aktywnością zewnętrzną; 4. Postawa wrogości otoczenia charakterystyczna dla osób skłonnych do rywalizacji, podejrzliwych, wybuchowych, agresywnych, izolujących się. Nie ufają oni innym, nie chcą być zależni. Za swoje niepowodzenia przypisują winę innym ludziom, nie akceptują starości, mogą mięć myśli samobójcze; 5. Postawa wrogości skierowanej na siebie cechuje osoby bierne, skłonne do fatalizmu i depresji o ujemnym bilansie życiowym. Odnoszą się krytycznie do siebie i przypisują sobie winę za wszelkie niepowodzenia. Czują się samotni i niepotrzebni, nie boją się śmierci, traktują ją jako wyzwolenie od nieszczęśliwej egzystencji 21. Na postawy wobec starości składa się wiele czynników. Badania naukowe wskazują, że osoby z pozytywnym nastawieniem do starości mają lepsze zdrowie, pamięć, a nawet żyją dłużej niż osoby negatywnie nastawione do tego okresu w życiu. Odnosząc się do sprawności umysłowej osób starszych analizuje się takie elementy jak pamięć, procesy myślowe, zdolność do uczenia się, wyobraźnię twórcza i inteligencje. Podkreśla się, że pełna sprawność umysłowa możliwa jest w starszym wieku jeżeli zachowana jest dobra sytuacja zdrowotna. Biorąc pod uwagę inteligencje również nie zmniejsza się wraz z wiekiem a jedynie nabiera znaczenie innego ukierunkowania. Badania wskazują, że obniża się inteligencja płynna, czyli szybkość i oryginalność myślenia. Nie ulega zmianie inteligencja skrystalizowana odnosząca się do doświadczenia życiowego, wiedzy i słownictwa. Pamięć wraz z wiekiem słabnie, jednak stosunkowo zachowuje się pamięć bardzo dawna na rzecz pamięci z ostatnich okresów. U seniorów następuje zwolnienie procesów myślowych, potrzebują więcej czasu na podjęcie decyzji, zastanowienie się. Procesy uczenia utrudnione są w tym wieku, ponieważ wymagają większej ilości czasu niż u osób młodych i dużej ilości prób, ich koncentracja łatwo się rozprasza. Odnosząc się do zdolności twórczych, są bardzo 21 Ibidem, s. 53-54. 21

indywidualne, u niektórych osób zdolności twórcze, artystyczne, taneczne, wokalne itp. Pojawiają się dopiero na starość, przyczyną tego może być posiadanie większa ilość czasu, który można wykorzystać dla siebie. Naukowcy twierdzą, że samotność zwiększa śmiertelność osób starszych o 14%. Jest to ogromny problem współczesnych czasów. Znikają rodziny wielopokoleniowe. Współcześnie więzi człowieka starego z jego środowiskiem rodzinnym są na ogół coraz słabsze. Rozluźnienie kontaktów międzypokoleniowych stanowi wynik właśnie zmian stylu życia, wczesnego usamodzielniania się, a także rozwoju różnych form pomocy społecznej 22. Ludzie żyją w biegu, są zapracowani, gonią za karierą i nie mają czasu dla swoich rodziców, dziadków. Kiedy przychodzi sytuacja, w której jest potrzeba zająć się starszą osobą wolą zapłacić i oddać ją do jakiegoś zakładu. Ośrodek jeszcze nie jest najgorszy w tej sytuacji, straszne jest to, że potem nie ma kto odwiedzać tych staruszków. Dzieci czy wnuki myślą, że jak płacą to nic ich już nie powinno interesować. W domach starców, starsza osoba cierpi nie na samotność fizyczną, ponieważ otacza ją wiele osób, ale na samotność psychiczną, z powodu braku kontaktu z bliskimi sobie osobami i przeniesienie do obcego miejsca. Dla osób starszych kontakty z rodziną są źródłem równowagi emocjonalnej, psychicznej, stanowią one warunek umożliwiający przystosowanie się do zmian społecznych. Seniorzy nawet bardziej niż dzieci potrzebują czasem ciepła, przyjaznych ruchów, uśmiechu, miłych gestów. Ludzi młodych to nic nie kosztuje, a starsi są szczęśliwsi. Ludzie starsi chcą być traktowani jak pełnoprawni członkowie rodziny, który może pomagać w pracach domowych opiece nad wnukami, a kiedy już nie ma sił może służyć radą, poradą. Samotność ma dramatyczne skutki dla zdrowia zarówno fizycznego jak i psychicznego. Poczucie izolacji wpływa na nasz sen, podnosi ciśnienie, zaburza pracę układu odpornościowego, sprzyja apatiom, depresjom. Obniża samopoczucie i prowadzi do otępienia. Przyznanie się do samotności nie jest czymś złym, czy oznaką słabości. To organizm wysyła nam sygnały, że należy coś z tym zrobić. Osoby starsze chcą się czuć potrzebne. Profesor Cacioppa, podzielił zdrowe związki międzyludzkie na trzy sfery: 1. Powiązania intymne, łączą nas z osobami bliskimi, które kochamy i one nas kochają. 2. Powiązania z innymi ludźmi, który daje nam przyjemność. 3. Powiązania kolektywne, odnoszą się do przynależności do jakiejś grupy. 22 S. Rogala, Starość i jej konsekwencje społeczno-rodzinne, Wydawnictwo Instytut Śląski, Opole 2010, s.87. 22

Jeżeli u człowieka występują te trzy powiązania ma on dobre samopoczucie. Nie grozi mi odczuwanie samotności, czy depresji z tego powodu. Intymne stosunki seniorów, budzą u niektórych znaczne kontrowersje. Nie ma wątpliwości, że wraz z wiekiem libido spada, decyduje o tym fizjologia. Jednak proces starzenia się przebiega indywidualnie i odnosi się to także do sfery życia seksualnego. Znaleźć można osoby, które nigdy nie nadawały dużego znaczenia życiu erotycznemu, mimo że prowadziły bardzo urozmaicone i pełne życie. Jednak można spotkać osoby, które przeceniają tę sferę, u nich także może występować strach przed impotencją i on może być czynnikiem blokującym psychicznie. Arthur H. Chapman w swoich pracach pisze, że życie seksualne w późniejszych latach ma bardziej znaczenie psychologiczne niż fizyczne. Podtrzymuje ono w seniorach poczucie młodości. Znany seksuolog Zbigniew Lew-Starowicz mówi, że dojrzała miłość jest także najlepszym miejscem dla wzbogacania i kultywowania więzi erotycznej. Sprzyja ona zdrowiu psychicznemu, kontaktom z innymi ludźmi, wykonywaniu pracy zarobkowej, a także zachowaniu pogody ducha, ułatwia przechodzenie przez kolejne fazy wiążące się z wiekiem, opóźnia starzenie 23. Ten sam autor przyjmuje, że aktywność seksualną należy kontynuować jak najdłużej, ponieważ sprzyja ona zachowaniu młodego wyglądu i zdrowia. Maria Szyszkowska jest podobnego zdania, uważa ona, iż miłość i życie erotyczne ma ogromna rolę w podeszłym wieku. Ta miłość zmniejsza lęk przed śmiercią, erotyzm osadza ich w teraźniejszości, uświadamia im że jeszcze żyją. Nie można pominąć par, dla których życie seksualne przestało odgrywać znaczącą rolę, jednak miłość nie wygasła, uczucie przenieśli oni na obszar uśmiechów, spojrzeń, słów, atmosfery czy opieki. Dlatego właśnie bardzo ważne w życiu ludzi starszych jest potrzeba bycia potrzebnym, a przede wszystkim kochanym. Z. Lew-Starowicz, poprzez swoją wieloletnią pracę wyróżnił pięć odmian związków partnerskich w jesieni życia: 1. Związki udane w tych to właśnie związkach partnerzy przeszli pomyślnie wszystkie etapy więzi partnerskiej, obejmujące sytuacje kryzysowe, problemy wychowawcze i na stare lata pozostają dla siebie przyjaciółmi i towarzyszami życia. 2. Związki z przyzwyczajenia, pogodzone ze sobą w których partnerzy, oceniając przeszłość i charakter łączących ich więzi uważają, że nie był to wybór najlepszy, ale cóż 23 A. A. Zych, Człowiek wobec starości, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1999, s. 73. 23

można zrobić. Poświęcili się, byli ze sobą, ale mieli tak naprawdę inne oczekiwania, wyobrażenia, nadzieje i pomysł na wspólne życie. 3. Związki walczące jeden z najbardziej destrukcyjnych związków, jest im źle a zarazem dobrze razem. W takich związkach nie zostały rozwiązane problemy władzy, podziału ról i rozbieżności potrzeb. 4. Związki z dysharmonią seksualną w takich związkach różnica wieku, stan zdrowia, temperamenty, sprawiają, że dopiero w jesieni życia pojawiają się problemy bądź trudności seksualne. 5. Związki ochraniające o charakterze obronnym przez perspektywę samotności czy osamotnienia, cierpienia w kręgu własnego Ja. Szuka się towarzysza codziennego życia. Dzieci często tego nie akceptują, uważają to za zdradę zmarłego rodzica, czasem nawet nie akceptują nowego członka rodziny 24. Proces starzenia zmniejsza odporność na stres, co za tym idzie może prowadzić do niektórych chorób mających podłoże tkwiące w psychice. Starzenie się patologiczne odzwierciedla proces bardzo szybkiego zmniejszania się funkcji fizycznych i psychicznych. Skutkami tego, są niedołężność, utrata zdolności samodzielnego funkcjonowania, a także ujawnianie się potrzeby wsparcia. Częste schorzenia osób w starszym wieku to: zmniejszenie sprawności ruchowej, zespoły otępienia, depresyjne, choroby zwyrodnieniowe. Wiek starczy niesie niestety za sobą często niezdolność do samodzielnego przemieszczania się, wykonywania czynności związanych z samoobsługą. Prowadzić to może do frustracji i depresji. Zespoły otępienia najczęściej dotykają osoby w starszym wieku, często mogą się wiązać z ogromnym cierpieniem. Zespoły te występują w okresie późnej starości, w młodszym wieku związane są również z chorobami centralnego układu nerwowego. Towarzyszą takim chorobą jak: choroba Huntingtona, Parkinsona, Creutzfielda-Jacoba, a także chorobą układu krążenia, chorobą nerek, cukrzycy. Depresje u osób starszych przeważnie łączą się z występowaniem poważnych chorób, a także z poczuciem samotności i osamotnienia. Samotność związana jest z brakiem kontaktów międzyludzkich, zwłaszcza z najbliższa rodziną, doświadczeniem niedostatku komunikacji, kontaktów społecznych, można ją postrzegać jako sytuację odosobnienia i izolacji. Osoby w starszym wieku bardzo odczuwają te stany, przyczyn poszukiwać można w stereotypach dotyczących osób starszych, ubóstwo, dystans 24 A. A. Zych, Człowiek wobec starości, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1999, s. 74-75. 24

międzypokoleniowy, brak relacji z rodziną. Wdowieństwo, rozwód czy separacja sprawia, że osoby w podeszłym wieku mogą mieć mniejszą odporność na stres psychologiczny, a tym samym na depresję. Starości nie da się uniknąć, gdyż jest kolejnym etapem rozwoju człowieka. Nie można także wykluczyć czynników ryzyka zaburzeń pojawiających się częściej w tym okresie życia 25.Należy jednak podejmować wszelkie działania profilaktyczne i diagnostyczne, mające na celu podtrzymanie lub poprawienie jakości życia osób starszych. Ważne jest także zabezpieczenie ich przed poczuciem osamotnienia, wykluczenia społecznego i marginalizacji. 1.3. Potrzeby osób starych Mówi się, że potrzeba to stan braku czegoś, pewien motyw. W literaturze można odnaleźć wiele klasyfikacji potrzeb. Najbardziej znana to hierarchia A.H. Maslowa. Według jego teorii najbardziej wymagają zaspokojenia potrzeby fizjologiczne (jedzenia, snu, seksualne itp.) i potrzeby wyższego rzędu takie jak: bezpieczeństwo, szacunek, potrzeba przynależności i miłości. Następne miejsca to potrzeba wiedzy i potrzeby estetyczne. Gdy nastąpi u człowieka realizacja wszystkich tych potrzeb, motywacja zostaje nakierowana na samorealizację. Należy więc zaznaczyć, że bez realizacji potrzeb niższego rzędu nie można przejść do realizacji potrzeb wyższego rzędu. Clark Tibbitis, uznał za najważniejsze potrzeby ludzi w starszym wieku: 1. Potrzebę wykonywania społecznie użytecznych działań. 2. Potrzebę wykorzystywania czasu wolnego w satysfakcjonujący sposób. 3. Potrzebę uznania za część społeczeństwa i odgrywania w nim roli. 4. Potrzebę uznania jako jednostki ludzkiej. 5. Potrzebę utrzymywania normalnych kontaktów towarzyskich. 6. Potrzebę poczucia doznań i autoekspresji. 7. Potrzebę ochrony zdrowia i opieki społecznej, utrzymywania kontaktów z rodziną. 8. Potrzebę odpowiedniej stymulacji umysłowej i psychicznej. 25 S. Steuden, Psychologia starzenia się op. cit., s. 70. 25

9. Potrzebę duchowej satysfakcji 26. Podsumowując tą klasyfikację wysuwa się wniosek, że osoby starsze odczuwają ogólną potrzebę bycia w grupie, społeczeństwie. M. Susułowska i inni twierdzą, że struktura hierarchii potrzeb u osób starszych nie zmienia się. W okresie starości zmienia się jednak intensywność i ważność poszczególnych potrzeb. B. Z. Małecka pisze, że potrzeby psychospołeczne człowieka starszego mają bardzo specyficzny charakter i ich natężenia zmienia się w skutek zmniejszających się możliwości ich zaspokojenia. Wynika to ze specyficznej sytuacji życiowej. W okresie starości silniej niż w poprzednich fazach życia odczuwana jest potrzeba bezpieczeństwa, szacunku i przynależności. Z wiekiem nasilają się potrzeby psychospołeczne oraz potrzeby materialnego zaspokojenia bytu, a w wieku późnej starości potrzeba opieki ze strony innych osób lub instytucji 27. Jednak można wymienić w tym okresie potrzeby, które mogą ulec lub ulegają stopniowemu kurczeniu się, np. potrzeby seksualne. Badania wykazują, że występują różnice pomiędzy potrzebami starszych kobiet, a mężczyzn. Mężczyźni mają silniejsza niż kobiety potrzebę osiągnięć, wytrwałości, afiliacji, potrzebę uległości, podporządkowania, kontaktów heteroseksualnych, a niższą potrzebę autonomii. Z kolei kobiety mają wysoką potrzebę autonomii i agresji 28. Badania wskazują na to, że w warunkach zakładowej opieki następuje stopniowe zacieranie się różnic pomiędzy kobietami i mężczyznami. Seniorzy często inaczej postrzegają starość i nieuchronnie nadchodzącą śmierć. Często zdarza się, że w tym czasie przechodzą nawrócenie do religii, którą zaszczepili w nich rodzice w młodości. Mogą oni potrzebować także kapłańskiej rozmowy, pocieszenia. Należy zaznaczyć, że żadna osoby w starszym wieku nie są jednakowe. Wszystkie są indywidualne i mają inne potrzeby. Wszystko jest uwarunkowane miedzy innymi płcią, zawodem, wykształceniem, charakterem, osobowością, stanem zdrowia itd. Ważnym stwierdzeniem jest to, że każda starsza osoba chce być potrzebna i doceniana. 26 B. Ziębińska, Uniwersytety Trzeciego Wieku jako instytucje przeciwdziałające marginalizacji osób starszych, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 2010, s. 93. 27 A. Leszczyńska-Rejchert, Człowiek starszy op. cit., s. 68. 28 Ibidem, s. 69. 26

1.4. Społeczeństwo wobec osób starszych Każde społeczeństwo tworzy własne postawy i zwyczaje wobec ludzi w różnym wieku. D.B. Bromley pisze, że społeczeństwa można oceniać na podstawie ich stosunku do ludzi starych. Istnieją nawet poglądy głoszące, że prawdziwie cywilizowane społeczeństwo uczyniłoby ze starości szczytowy okres życia 29. Relacje rodzinne stanowią punkt wyjścia uczestnictwa w życiu społecznym. Tendencje zachodzące w życiu rodzinnym znajdują odzwierciedlenie w określonej strukturze i modelu funkcjonowania społeczeństwa 30. Człowiek jest istotą społeczną, żyje w określonych grupach społecznych, a co z tym się wiąże, pełni tam różne role społeczne. Wielu ludzi w podeszłym wieku zamyka się w sobie, dziwaczeje. Wielu jednak skarży się na samotność, niekiedy niestety sami sobie ją wytwarzają. Ci, którzy nie potrafią się smucić i cieszyć z innymi ludźmi, stają się zgorzkniałymi i nieufnymi osobami. Traci chęć do życia, ten kto nie ma nikogo komu mógłby się zwierzyć. Jeżeli u człowieka starego jest poczucie zbędności, niepotrzebności, przyspiesza to proces starzenia się, rezygnacji i degradacji. Osoba ta może czuć się tak, jakby wydano już na nią wyrok śmierci społecznej. Dopóki człowiek wie, że jest komuś potrzebny i może pomóc, nie pozwala sobie na załamanie. Wystąpienie poczucie izolacji od kontaktów i interakcji z otoczeniem społecznym może powstać, ponieważ człowiek wkraczający w okres starości stopniowo traci swe role społeczne. Jedna z ról, którą z czasem traci jest rola zawodowa, człowiek starszy idzie na emeryturę i zamyka się jego droga zawodowa. Jego rodzinne role także ulegają zmianie, dzieci dorastają, wyprowadzają się, rodzą się wnuki, są oni bardziej zaangażowani już w rolę dziadków niż rodziców. Tendencje demograficzne wskazują na coraz większą ilość ludzi starych. Społeczeństwo musi przygotować się na pomoc seniorom we wszystkich sferach życia. Osoby starsze często są uzależnione od opieki i pomocy innych osób, ale brak pieniędzy na leczenie sprawia, że osoby te zostają zrzucone na margines życia społecznego, często 29 D.B. Bromley, Psychologia starzenia op. cit., s. 9. 30 K. Uzar, Wychowanie w perspektywie starości, Wydawnictwo KUL, Lublin 2011, s. 52. 27

także nie korzystają z należnych im świadczeń socjalnych czy zdrowotnych, pozostają bez opieki i w ten sposób wzmacniają stereotyp negatywny na temat starości 31. 1.4.1 Stereotypy dotyczące osób w wieku starszym Pod pojęciem stereotyp rozumie się uproszczony, schematyczny obraz osób, stosunków społecznych czy grup, ukształtowany na podstawie fałszywej lub niepełnej wiedzy. Często utrwalony jest przez tradycję, bardzo trudno go zmienić 32. Piotrowski pisze, że społeczny stereotyp człowieka starego jest powodem traktowania starzenia się jako klęski. Stereotypy wytwarzają w psychice jednostki określone nastawienia emocjonalno-aksjologiczne, czyli wartościujące, a zarazem motywujące 33.Większość osób jest zdania, że: starzenie jest procesem niekorzystnych zmian w sferze biologiczne, psychicznej i społecznej. Starość zaś wiąże się z utrata zdrowia, urody, sprawności intelektualnej, fizycznej z zaburzeniami pamięci, z zawężeniem zainteresowań i zaangażowania w sprawy świata, zmiana pozycji społecznej 34. Stereotypowy człowiek stary jest to osoba niedołężna, schorowana, wymagająca stałej opieki, bez pieniędzy na życie, która nie może pracować. Seniorów często postrzega się jako społecznie izolowanych i izolujących się. Niekiedy słyszy się, że ludzie starsi to uciążliwy balast. Roland Bartel ukazał siedem stereotypowych wyobrażeń, dotyczących procesu starzenia się, starości i ludzi starych: 1. Mit opuszczenia i osamotnienia. 2. Postępujący konserwatyzm 3. Pogarszanie się zdrowia. 4. Nieumiejętność trafnych decyzji. 5. Nieumiejętność rozwiązywania problemów. 6. Zahamowanie rozwoju. 7. Aseksualność 35. 31 S. Steuden, Psychologia starzenia się op. cit., s. 138. 32 http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3979617/stereotyp.html, z dnia 2.05.2014 r. 33 S. Rogala, Społeczna empatia a ludzie starsi, Wydawnictwo Instytut Śląski, Opole 2009, s. 9. 34 A. Leszczyńska-Rejchert, Człowiek starszy op. cit., s. 85. 35 A. A. Zych, Człowiek wobec op. cit., s. 139. 28