dr Jan Cieciuch UKSW NADZIEJA JAKO MODERATOR ZWIĄZKU POCZUCIA KOHERENCJI Z PREFERENCJAMI WARTOŚCI Wprowadzenie Artykuł prezentuje wyniki badań nad związkami preferowanych wartości, poczucia koherencji i nadziei. Wymienione konstrukty psychologiczne posiadają wiele cech wspólnych, które skłaniają do zastanowienia się nad ich powiązaniem. Po pierwsze - wszystkie te zmienne ujęte są w ogólnym paradygmacie psychologii poznawczej - kaŝda z nich definiowana jest w kategoriach Ŝywionych przez człowieka przekonań. Po drugie opisują one człowieka, który jest autorem swoich działań i swojego Ŝycia, który jest równieŝ podmiotem kształtującym otoczenie, nie zaś jedynie przedmiotem przez to otoczenie kształtowanym. Po trzecie właściwe są one dla psychologii, która wypływa z zadziwienia tym, na co człowieka stać, czego potrafi dokonać, nawet w niezbyt sprzyjających okolicznościach. Po czwarte wreszcie z punktu widzenia psychologii rygorystycznie pojętej na wzór nauk przyrodniczych wszystkie te zmienne naleŝałoby z obszaru psychologii wykreślić jako konstrukty niedostatecznie precyzyjne. Dajmy się jednak prowadzić owemu zadziwieniu i na drodze prowadzącej do precyzji spróbujmy uczynić kilka kroków, tym bardziej Ŝe - wbrew czwartej z powyŝszych uwag - konstrukty te funkcjonują w na tyle dobrze ugruntowanych teoriach, Ŝe moŝna na ich podstawie oczekiwać zaleŝności o dość dobrze określonym kształcie. 1. Wartości We współczesnej psychologii dominującą koncepcją wartości jest propozycja Schwartza (2006), dotycząca zarówno treści jak i struktury preferowanych przez ludzi wartości. Pierwszy raz zgłoszona w latach 80 (Schwartz, 1987), była po 1
analizie wyników wielu prowadzonych badań kilka razy modyfikowana, choć w zasadzie jej główne zręby zostały zachowane. Jej niewątpliwym atutem jest niezwykle szeroko zakrojone indukcyjne uzasadnienie. Badania weryfikujące teorie, prowadzone na wszystkich kontynentach, liczone są juŝ dzisiaj w setkach, natomiast liczba badanych osób - w setkach tysięcy. Wartości definiuje Schwartz w kategoriach przekonań, sytuując się tym samym w poznawczej tradycji M. Rokeacha (1973). Wartości-przekonania dotyczą poŝądanych celów, jakie sobie ludzie stawiają, przy czym są to cele wykraczające poza konkretne działania i sytuacje. Wartości przekonania cele nasycone są emocjami, dzięki czemu zawierają w sobie równieŝ motywację do działania, a jednocześnie stanowią kryterium oceny zachowań własnych i cudzych. Rozumienie wartości proponowane przez Schwartza osadzone jest zatem w dotychczasowej literaturze i tradycji badań nad wartościami. O oryginalności jego koncepcji stanowi natomiast struktura wartości oraz ich katalog. KaŜda koncepcja wartości na gruncie psychologii boryka się z problemem katalogu wartości, który umoŝliwi opis intraindywidualnej stałości, interindywidualnego zróŝnicowania preferencji, a zarazem stanowić będzie podstawę konstrukcji narzędzia mierzącego owo zróŝnicowanie. Katalog ów moŝe być konstruowany na dwa sposoby dedukcyjny lub indukcyjny. Sposób dedukcyjny polega na przyjęciu katalogu wartości z wybranej teorii, zwykle o pozapsychologicznej proweniencji. Przykładem takiej strategii jest katalog wartości Schelerowskich, na bazie którego Brzozowski (1995) skonstruował Skalę Wartości Schelerowskich. Schwartz w inny sposób konstruował swoją propozycję katalogu wartości. Jako punkt wyjścia badań przyjął katalog wartości Rokeacha, od początku jednak zakładając moŝliwość jego modyfikacji. Zarówno bowiem katalog Rokeacha jak i Schwartza nie jest ugruntowany w Ŝadnej uprzedniej wobec niego teorii, która by gwarantowała jego zasadność, a zarazem strzegła jego integralności. Katalog Schwartza stanowi propozycję kompletnego opisu ludzkich wartości, przy czym argumenty świadczące o owej kompletności są wyłącznie empirycznej natury. 2
PoniŜej najpierw zaprezentowany zostanie katalog wartości Schwartza, a następnie jego uzasadnienie. Schwartz przekonuje, Ŝe naleŝy analizować nie poszczególne wartości, lecz ich typy. Na róŝnych etapach rozwoju teorii proponował róŝną ilość owych typów od 7 do 11 (Schwartz, 2006). W obecnej, najbardziej uzasadnionej, wersji teorii wyszczególnia się 10 typów wartości. Są to: 1) przystosowanie, czyli ograniczanie własnych dąŝeń i działań, które mogłyby szkodzić innym lub naruszyć społeczne normy, posłuszeństwo, samodyscyplina, szacunek wobec starszych; 2) tradycja, czyli akceptacja i szacunek wobec rytuałów i idei własnej kultury lub religii; 3) Ŝyczliwość, czyli troska o dobro najbliŝszych, rodziny, przyjaciół, znajomych, przyjaźń, miłość; 4) uniwersalizm, czyli troska o dobro wszystkich ludzi, dbałość o ochronę środowiska, sprawiedliwość, mądrość, pokój. 5) kierowanie sobą, czyli niezaleŝność w myśleniu i działaniu, kreatywność, wolność, autonomiczne wybieranie własnych celów; 6) stymulacja, czyli poszukiwanie nowości, dąŝenie do ekscytującego i urozmaiconego Ŝycia; 7) hedonizm, czyli dąŝenie do przyjemności, zaspokajanie własnych - przede wszystkim organicznych potrzeb; 8) osiągnięcia, czyli osobisty sukces, osiągnięty poprzez demonstrację kompetencji, zgodnie ze społecznymi standardami; 9) władza, czyli status i prestiŝ społeczny, kontrola i dominacja nad innymi ludźmi oraz zasobami; 10) bezpieczeństwo, czyli bezpieczeństwo, harmonia, porządek społeczny, bezpieczeństwo osobiste, rodziny i narodowe; KaŜda propozycja katalogu wartości natychmiast wyzwala pytanie: W jaki sposób uzasadniona jest taka a nie inna liczba oraz zakres treściowy typów wartości? W swoim uzasadnieniu Schwartz wykorzystuje tezy dotyczące struktury wartości, 3
zatem najpierw zostanie krótko przedstawiony ten aspekt jego teorii, a następnie uzasadnienie katalogu. Wykorzystując początkowo w swoich badaniach katalog wartości Rokeacha i analizując wyniki przy pomocy skalowania wielowymiarowego, sformułował Schwartz tezę o kołowej strukturze wartości. Bezpośrednim sposobem wygenerowania koła było wspomniane skalowanie wielowymiarowe, które ukazywało grupy współpreferowanych wartości, jako swoiste kliny koła. Wartości, które sytuowały się blisko siebie były współpreferowane, natomiast wartości po przeciwnych stronach koła wykluczały się wzajemnie. Model koła wartości Schwartza zaprezentowano na rysunku 1. Rys. 1. Koło wartości S. Schwartza kierowanie sobą uniwersalizm stymulacja Ŝyczliwość hedonizm przystosowanie tradycja osiągnięcia władza bezpieczeństwo 4
Warto zauwaŝyć, Ŝe model kołowy nie jest alternatywą w stosunku do hierarchii Rokeacha, lecz jej uzupełnieniem. Schwartz nie kwestionuje hierarchicznej natury wartości; przeciwnie hierarchiczność uznaje za jedną z cech definicyjnych systemu wartości. W jaki sposób moŝna zatem zintegrować dwa modele systemu wartości hierarchię Rokeacha, którą przyjmuje równieŝ Schwartz oraz koło, które Schwartz proponuje? Wydaje się, Ŝe trafną interpretacją jest wykorzystanie kategorii z dziedziny językoznawstwa. Hierarchia opisuje zatem relacje i wymiar syntagmatyczny wartości, koło natomiast paradygmatyczny (Cieciuch, 2007b). Koło wartości Schwartza określa bowiem, które wartości mogą być ze sobą współrealizowane, a które się wykluczają. Indywidualny system wartości przybiera formę hierarchii niektóre wartości są bardziej cenione, inne mniej, jednakowoŝ zgodnie z tezą struktury kołowej usytuowanie danej wartości na szczycie hierarchii pociąga za sobą konsekwencje dotyczące usytuowania kolejnych wartości w kolejnych miejscach hierarchii, w moŝliwy do przewidzenia sposób. Kołowa struktura wartości dostarcza w interpretacji Schwartza istotnych argumentów na rzecz kompletności katalogu wartości. Autor przekonuje, Ŝe gdyby w jego katalogu brakowało jakiejś waŝnej grupy wartości, to w graficznej reprezentacji preferencji układających się w kształt koła, powstawałby pusty obszar. Aby się o tym przekonać, usuwał Schwartz (2006) z analiz kolejne grupy wartości, a pozostałe poddawał skalowaniu wielowymiarowemu. Okazało się, Ŝe po usunięciu jednej grupy, nie powstawał pusty obszar w kole, jednak po usunięciu dwóch sąsiadujących grup puste miejsce pojawiało się juŝ bardzo wyraźnie. Jak przekonuje Schwartz (2006) oznacza to, Ŝe proponowany katalog nie zawiera Ŝadnych wyraźnych, ewidentnych braków (usunięte dwie grupy sąsiadujące wygenerowały pusty obszar w kole), choć naleŝy dopuścić moŝliwość uzupełnienia katalogu o pojedyncze kategorie (usunięcie jednej grupy nie wygenerowało pustego miejsca, zatem być moŝe obecny kształt koła równieŝ jest katalogiem niepełnym). W wielu badaniach w róŝnych krajach uzupełniano katalog 10 typów o róŝne propozycje, które miałyby ową wielką dziesiątkę uzupełnić (Schwartz, 2006). Analizy wyników jednakŝe nie generowały dodatkowego obszaru z dodanych wartości w kole. Dodane wartości sytuowały się w dotychczasowych, 5
zdefiniowanych i opisanych obszarach. W ten sposób treść typów wartości była nieco modyfikowana, ale nie było podstaw do uzupełnienia katalogu o kolejne propozycje. Model kołowy wartości pozwala na generowanie hipotez (czasem nawet po popperowsku dość śmiałych) dotyczących związku preferencji wartości z innymi zmiennymi. Jeśli bowiem przeciwległe na kole wartości nie są moŝliwe do współrealizacji, to pozytywna korelacja badanej zmiennej z daną wartości pozwala oczekiwać negatywnego związku z wartością usytuowaną po przeciwległej stronie koła oraz braku związku z wartościami leŝącymi między owymi skrajnościami. W ten sposób uzasadniana jest hipoteza o sinusoidalnym związku preferencji wartości z daną zmienną (Schwartz, 2006). Schwartz referuje wyniki badań, które potwierdzają zakładany związek sinusoidalny (Schwartz, Caprara, Capanna, Vecchione, 2006). Dotyczą one między innymi związku preferencji politycznych z preferencjami wartości. Prezentowane poniŝej badania weryfikują hipotezę o sinusoidalnym związku preferencji wartości z poczuciem koherencji, przy czym w analizach wzięto pod uwagę rolę siły nadziei jako moderatora związku. 2. Poczucie koherencji A. Antonovsky (2005) badając osoby, które przeŝyły Holocaust ze zdumieniem odnotował, Ŝe wiele z nich prowadzi normalne Ŝycie, emocjonalnie zrównowaŝone i psychicznie zdrowe. Tego rodzaju obserwacje doprowadziły go do konstatacji, Ŝe zamiast pytać o przyczyny choroby, warto zapytać teŝ a moŝe przede wszystkim o przyczyny zdrowia. W poszukiwaniu charakterystyk człowieka odpowiedzialnych za zachowanie zdrowia, nawet w skrajnie niesprzyjających okolicznościach psychologicznych, skonstruował zmienną, którą nazwał poczuciem koherencji. Składa się ona z trzech elementów: poczucia zrozumiałości, poczucia zaradności oraz poczucia sensowności. Poczucie zrozumiałości oznacza stopień, w jakim otaczający świat postrzegany jest jako uporządkowany, przewidywalny i spójny, niezaleŝnie od tego, 6
czy jest on korzystny, przyjazny dla człowieka, czy teŝ przeciwnie wrogi. Istotą poczucia zrozumiałości jest zatem swoista kontrola poznawcza nad otoczeniem. Poczucie zaradności definiowane jest jako przekonanie, Ŝe człowiek posiada wystarczające moŝliwości, zasoby aby uporać się z niesprzyjającymi okolicznościami lub po prostu wymogami kierowanymi w stosunku do niego ze strony otoczenia. Do puli posiadanych zasobów, których świadomość składa się na poczucie zaradności, naleŝą nie tylko zasoby własne, ale równieŝ te zasoby, które ewentualnie mogą być pomocne, naleŝące do rodziny, przyjaciół, Boga itd. Poczucie sensowności jest w przeciwieństwie do dwóch poprzednich elementem nie tylko z poziomu poznawczego. Poczucie sensowności wiąŝe się bowiem z aspektem motywacyjnym, czyli poczuciem, Ŝe warto i naleŝy podejmować wysiłki, które mimo Ŝe często trudne, są sensowne i warte zaangaŝowania. Poczucie koherencji zatem to uŝywając słów autora - globalna orientacja człowieka wyraŝająca stopień, w jakim człowiek ten ma dojmujące, trwałe, choć dynamiczne poczucie pewności, Ŝe (1) bodźce napływające w ciągu Ŝycia ze środowiska wewnętrznego i zewnętrznego mają charakter ustrukturowany, przewidywalny i wytłumaczalny; (2) dostępne są zasoby, które pozwolą mu sprostać wymaniam stawianym przez te bodźce; (3) wymagania te są dla niego wyzwaniem wartym wysiłku i zaangaŝowania (Antonovsky, 2005, s. 34) Poczucie koherencji wprowadza w chaos świata ład ale środki do tego mogą być bardzo róŝne. Jak pisze Antonovsky wiedza o wysokim poczuciu koherencji danej osoby nie pozwala przewidzieć jej zachowania. Zachowanie uzaleŝnione jest bowiem od poznawczej i emocjonalnej interpretacji sytuacji, która jest w przypadku osób o wysokim poczuciu koherencji interpretacją wyraźnie strukturyzująca sytuację, nadającą jej sens i otwierająca moŝliwości działania, ale ów sens moŝe być bardzo róŝny, zatem i zachowanie moŝe być róŝne. Pisze Antonovsky (2005, s.141): Treść zachowania i wybór określonych zasobów do radzenia sobie ze stresorem zawsze kształtuje kultura, w której człowiek Ŝyje. Samo pojęcie poczucia koherencji ma charakter ponadkulturowy, mogą natomiast wystąpić znaczne róŝnice w sposobie przekładania tego pojęcia na konkretne realia. Człowiek moŝe się zwierzać starszemu krewnemu, duchownemu, małŝonkowi, Bogu lub przyjacielowi. 7
Biorąc powyŝsze pod uwagę, warto zapytać, czy poczucie koherencji wiąŝe się z wartościami? Odpowiedź nie jest prosta. Z jednej bowiem strony są pewne teoretyczne tropy, które pozwalają na sformułowanie hipotez opisujących oczekiwany związek, z drugiej jednakŝe strony - akcentowana przez Antonovsky ego potencjalna róŝnorodność zasobów, które mogą budować wysokie poczucie koherencji, zdaje się przeczyć moŝliwości przewidzenia związku z preferencjami wartości. Przyjrzyjmy się obu zarysowanym aspektom. Antonovsky (2005) zarówno na płaszczyźnie teoretycznej, jak i referując wyniki badań, sugerował, Ŝe poczucie koherencji ujemnie koreluje z lękiem. Schwartz (2006), rozwijając aspekt motywacyjny swojej teorii, podzielił wartości na te, które wyrastają z lęku oraz te, które nie są wyrazem lęku. Do pierwszej grupy naleŝą: tradycja, przystosowanie, bezpieczeństwo, władza; do drugiej natomiast: uniwersalizm, Ŝyczliwość, stymulacja, samokierowanie, hedonizm. MoŜna w związku z powyŝszym przypuszczać, Ŝe niŝsze poczucie koherencji wiąŝąc się z silniejszym lękiem, wiąŝe się z wartościami owym lekiem motywowanymi, czyli według Schwartza (2006): tradycją, przystosowaniem, bezpieczeństwem i władzą. Jeśli powyŝsza analiza byłaby zasadna, to - zgodnie z modelem kołowym i hipotezą sinusoidalną - oczekiwać moŝna pozytywnego związku poczucia koherencji w wartościami połoŝonymi po przeciwnej stronie koła, niŝ te wymienione. MoŜna zatem oczekiwać, Ŝe poczucie koherencji wiąŝe się pozytywnie z wartościami: uniwersalizm, Ŝyczliwość, stymulacja, samokierowanie i hedonizm. Tezy Antonovsky ego o róŝnych sposobach realizacji poczucia koherencji rzucają jednakŝe nowe światło na ewentualne związki. Z tego punktu widzenia oczekiwanie, Ŝe związki poczucia koherencji z wartościami ułoŝą się w zakładaną w teorii Schwartza sinusoidę nie jest juŝ tak oczywiste. Preferowane wartości w przypadku kaŝdego pojedynczego człowieka z cała pewnością składają się na zasoby budujące poczucie koherencji. JednakŜe dla niektórych osób uogólnionymi zasobami, które pozwalają świat porządkować i w nim działać są wartości związane na przykład z tradycją, podczas gdy dla innych mogą to być wartości związane z kierowaniem sobą, które leŝą po przeciwległej stronie koła wartości. PoniewaŜ zatem poczucie koherencji opisuje jakość a nie treść zachowania (Antonovsky, 2005), trudno 8
byłoby oczekiwać sinusoidalnego układu związków z preferencjami wartości, które dotyczą zdecydowanie treściowego aspektu zachowania. Podsumowując powyŝsze analizy, postawić moŝna następującą hipotezę: Hipoteza 1. Poczucie koherencji negatywnie wiąŝe się z wartościami: tradycja, przystosowanie, bezpieczeństwo i władza. JednakŜe układ związków poczucia koherencji z wszystkimi preferencjami wartości nie przybierze kształtu sinusoidy. Podejmując wątek moŝliwości realizacji wysokiego poczucia koherencji róŝnymi sposobami, warto poszukać moderatora związku preferencji wartości z poczuciem koherencji. Pojęcie moderatora będzie w dalszych analizach rozumiane w sensie nadanym przez Barona i Kenny ego (1986) i proponowanym przez Wojciszke (2004), który definiuje to pojęcie w sposób następujący: Moderator jakiejś zaleŝności to czynnik, który decyduje o jej wystąpieniu lub nie, czy teŝ mniej kategorycznie czynnik decydujący o podstawowej sile zaleŝności. (Wojciszke, 2004, s. 60). W niniejszych badaniach poszukiwany moderator związku poczucia koherencji z preferencjami wartości, decydując o sile związku, mógłby decydować równieŝ o sinusoidalnym układzie wskaźników owych związków. Jaka zmienna mogłaby być kandydatem na tak rozumianego moderatora? Antonovsky (2005) wskazywał kulturę, jako ten czynnik, który nadaje poczuciu koherencji treść. Jednym z elementów kultury jest światopogląd wielowymiarowa struktura poznawcza, traktowana zwykle jako zbiór ogólnych przekonań na temat siebie, świata itd. (Cieciuch, 2007a). Za jeden z aspektów światopoglądu bywa uznawana nadzieja (Kozielecki, 2006; Trzebiński, Zięba, 2004), której rolę moderatora weryfikują prezentowane tu badania. 3. Nadzieja W psychologii nadzieja pojawiła się po raz pierwszy wyraźnie w koncepcji rozwoju Eriksona, przy czym nie była ona poddana wówczas systematycznym badaniom (Trzebiński, Zięba, 2004). Swoisty renesans nadziei w psychologii odbył 9
się w ramach jednego z nurtów tak zwanej psychologii pozytywnej, za sprawą między innymi Snydera (2002, 2005). Mimo Ŝe Erikson i Snyder uŝywają tego samego pojęcia nadziei, ich rozumienie i koncepcje nadziei są dość odmienne. Trzebiński - współautor narzędzi do pomiaru obu nadziei - mówi w związku z tym o dwóch nadziejach (Trzebiński, 2008). Pierwszą z nich, wywiedzioną z tradycji Eriksona, nazywa nadzieją podstawową (Trzebiński, Zięba, 2003), natomiast drugą, bliŝszą koncepcji Snydera określa jako nadzieję na sukces (Łaguna, Trzebiński, Zięba, 2005). Nadzieja podstawowa jako jeden z aspektów światopoglądu (Trzebiński, Zięba, 2004) charakteryzowana jest dwoma, głęboko zakorzenionymi, przekonaniami, które człowiek Ŝywi. Pierwszym z nich jest przekonanie, Ŝe świat jest uporządkowany i sensowny; drugim Ŝe świat jest zasadniczo przychylny ludziom. Nadzieję na sukces wyznaczają równieŝ dwa przekonania (Łaguna, Trzebiński, Zięba, 2005). Pierwszym z nich jest przekonanie, Ŝe uda się odnieść sukces; drugim natomiast, Ŝe sukces będzie związany z własnymi kompetencjami. Pierwsze przekonanie konstytuuje składnik nadziei zwany silną wolą, drugie zaś przekonanie buduje składnik nadziei zwany umiejętnością znalezienia rozwiązań. Tak scharakteryzowana nadzieja nie jest wyłącznie strukturą poznawczą. Snyder (2002) określa ją jako pozytywny stan motywacyjny. Warto zwrócić uwagę Ŝe zarówno Antonowsky (2005), charakteryzując konstrukty psychologiczne, zbliŝone do poczucia koherencji, jak Trzebiński (Łaguna, Trzebiński, Zięba, 2005), poszukując konstruktów zbliŝonych do nadziei na sukces wskazywali na przekonanie o własnej skuteczności Bandury. Fakt ten pośrednio świadczy o pokrewieństwie koncepcji, mimo Ŝe autorzy koncepcji koherencji i nadziei nie powołują się na siebie nawzajem. W literaturze polskiej pojawiła się niedawno koncepcja nadziei J. Kozieleckiego (2006), która jakkolwiek sytuuje się w tradycji raczej Snydera niŝ Eriksona, nie jest toŝsama z ujęciem nadziei w kategoriach nadziei na sukces. Kozielecki (2006) proponuje analizę nadziei jako wielowymiarowej struktury poznawczej, której centralnym składnikiem jest przekonanie o osiągnięciu w 10
przyszłości poŝądanych celów. Kozielecki omawia elementy składające się na ową strukturę: składnik poznawczy, emocjonalny, temporalny, afiliatywny i sprawczy. NiezaleŜnie od składników budujących nadzieję jako wielowymiarową strukturę, proponuje Kozielecki jej podział na rodzaje według kryterium aktywności i ogólności. W ten sposób wyszczególnia nadzieję aktywną, zbliŝoną do tego, co Trzebiński (2008) za Snyderem nazywał nadzieją na sukces oraz nadzieję pasywną, raczej niefunkcjonalną, polegającą na bierności i braku inicjatywy. Wykorzystując kryterium ogólności, wyodrębnia Kozielecki (2006) nadzieję partykularną oraz generalną. Pierwsza z nich związana jest z konkretnym celem, którego realizacja szacowana jest z danym (wysokim) prawdopodobieństwem. Nadzieja generalna natomiast jest uogólnionym stosunkiem człowieka do własnej przyszłości. Jak pisze autor: MoŜna ją ująć w zdaniu: Ja Ŝywię nadzieję. Nie odnosi się ona do Ŝadnego konkretnego wyniku czy celu. Ludzie mówią: Z ufnością myślę o nadchodzących latach lub Mam nadzieję, która pozwala mi Ŝyć. Nadzieja generalna jest trwałym, ogólnym przekonaniem, Ŝe w przyszłości, bliŝszej lub dalszej, zrodzą się nowe, waŝne zadania, których rozwiązanie nasycone będzie pozytywnymi wartościami i dobrami (Kozielecki, 2006, s. 41). W badaniach zaprezentowanych poniŝej nadzieja rozumiana jest jako nadzieja generalna w ujęciu Kozieleckiego. Jej charakterystyka pozwala ująć ją jako aspekt światopoglądu (Cieciuch, 2007), więc jej przewidywana rola moderatora związków poczucia koherencji z preferencjami wartości jest spójna z koncepcją Antonovsky ego (2005). W związku z tym postawiono drugą hipotezę: Hipoteza 2: Nadzieja generalna (jako aspekt światopoglądu) jest moderatorem związku wartości z poczuciem koherencji. PoniewaŜ są to badania eksploracyjne, nie sformułowano hipotezy kierunkowej, opisującej konkretne związki poczucia koherencji z wartościami u osób o niskiej i wysokiej nadziei generalnej. Niemniej jednak, jeśli nadzieja jest moderatorem takiego związku, oczekuje się, Ŝe układ zaleŝności między poczuciem koherencji a preferencjami wartości przybierze kształt sinusoidy. 11
4. Metoda Badania przeprowadzono w 2008 roku w grupie 110 osób (51% kobiet oraz 49% męŝczyzn). Badani byli studentami kilku uczelni warszawskich w wieku od 20 do 25 lat (m=22, 7, SD=1,2). Prezentowane badania stanowią fragment większego programu, którego jednym z celów jest polska adaptacja Kwestionariusza Portretów PVQ S. Schwartza. Kwestionariusz ten otrzymałem od S. Schwartza w wersji polskojęzycznej, wraz ze zgodą na wykorzystanie go w badaniach oraz pracach normalizacyjnych. Kwestionariusz składa się z 40 krótkich, dwuzdaniowych opisów ludzi. Zadaniem badanego jest oszacowanie podobieństwa opisywanego człowieka do siebie na skali 6-stopniowej (od zupełnie niepodobny do mnie do bardzo podobny do mnie). Kwestionariusz umoŝliwia oszacowanie preferencji kaŝdego z 10 typów wartości. Zgodnie z zaleceniami Schwartza (2006) w obliczeniach wyników dokonano tak zwanej procedury ipsatyzacji, której celem jest wyeliminowanie sposobu wykorzystania skali przez badanych. Uzyskany wskaźnik preferencji danego typu wartości jest róŝnicą średniego oszacowania podobieństwa w itemach budujących dany typ oraz średniego oszacowania podobieństwa we wszystkich itemach całego kwestionariusza. Wskaźnikiem poczucia koherencji była średnia z 13 itemów składających się na skróconą wersję Kwestionariusza Orientacji śyciowej A. Antonovsky ego (2005). Kwestionariusz składa się z samoopisowych itemów, wobec których badany ustosunkowuje się na 7-stopniowej skali. Klucz pozwala na obliczenie zarówno ogólnego poczucia koherencji, jak i osobno jego trzech, opisanych we wprowadzeniu składowych poczucia zrozumiałości, zaradności i sensowności. PoniewaŜ obecne w literaturze wyniki analiz czynnikowych (Zwoliński, 2000) nie potwierdziły teoretycznie załoŝonego podziału, w niniejszych analizach wykorzystano wyłącznie ogólny wynik poczucia koherencji. Za wskaźnik nadziei generalnej w ujęciu Kozieleckiego (2006) przyjęto średnią czterech itemów pochodzących z pełnej wersji Kwestionariusza Orientacji śyciowej A. Antonovsky ego (2005), które jednakowoŝ nie wchodziły w skład wykorzystanej do pomiaru poczucia koherencji wersji skróconej. Za przyjęciem 12
takiego wskaźnika przemawiają następujące argumenty: Po pierwsze - analiza semantyczna itemów pozwoliła przyjąć, Ŝe odzwierciedlają one istotę nadziei generalnej w ujęciu Kozieleckiego (2006). Po drugie wykonano analizę czynnikową na skróconej wersji Kwestionariusza Orientacji śyciowej Antonovsky ego (13 itemów) oraz 4 itemach mierzących nadzieję. Wyselekcjonowane do pomiaru nadziei itemy ukonstytuowały osobny czynnik. Nawiasem mówiąc był to pierwszy czynnik, wyjaśniający aŝ 29,5% wariancji, natomiast pozostałe czynniki nie pokrywały się z trzema teoretycznymi składnikami poczucia koherencji. Po trzecie - dokonano dodatkowej weryfikacji proponowanego tu wskaźnika nadziei poprzez obliczenie wskaźnika rzetelności dla wyselekcjonowanych do pomiaru nadziei 4 itemów. Alfa Cronbacha wyniosła 0,77, co jest wynikiem zadowalającym. Biorąc powyŝsze argumenty pod uwagę, uznać moŝna proponowany wskaźnik nadziei za dostateczne uzasadniony teoretycznie oraz satysfakcjonujący psychometrycznie. 5. Wyniki Średnie oraz odchylenia standardowe ipsatywnych wskaźników preferowanych wartości przedstawiono w tabeli 1 oraz na wykresie 1. Tabela 1. Średnie oraz odchylenia standardowe ipsatywnych wskaźników preferencji wartości w całej grupie badanej ipsatywny wskaźnik preferencji odchylenie standardowe kierowanie sobą,62,73 Ŝyczliwość,55,61 uniwersalizm,29,58 osiągnięcia,03,81 stymulacja -,01,92 hedonizm -,05 1,16 przystosowanie -,12 1,53 bezpieczeństwo -,14,70 tradycja -,34,85 władza -,85 1,02 13
Do najbardziej preferowanych wartości naleŝały w badanej grupie: kierowanie sobą, Ŝyczliwość oraz uniwersalizm, natomiast do najmniej preferowanych: tradycja i władza. Wskaźniki preferencji ze znakiem plus lub minus, uzyskane w procedurze ipatyzacji wyników oznaczają usytuowanie preferencji danej wartości w systemie wartości badanego, przy czym średnia preferencja wynosi zero. Preferencje ze znakiem plus oznaczają zatem preferencje wyŝszą niŝ średnia preferencja wartości danej osoby, natomiast wskaźniki ze znakiem minus oznaczają preferencje poniŝej średniej preferencji danej osoby. Wykres 1. Hierarchia wartości w badanej grupie. Hipotezę pierwszą weryfikowano obliczając korelację poczucia koherencji z preferencją dziesięciu typów wartości. Okazało się, Ŝe istotne (jednostronnie) korelacje wystąpiły wyłącznie między poczuciem koherencji a samokierowaniem (r=0,16; p,0,05), stymulacją (r=0,19, p<0,05) oraz hedonizmem (r=-0,21, p<0,05). Taki wynik uznać moŝna za częściowe potwierdzenie hipotezy pierwszej. Oczekiwany negatywny związek z wartościami przystosowania, tradycji i bezpieczeństwa nie wystąpił. Zaobserwowano natomiast pozytywny związek poczucia koherencji z 14
wartościami leŝącymi po przeciwległej stronie koła wartości Schwartza (samokierowanie i stymulacja). Pozostałe korelacje oscylowały wokół zera, zatem nie moŝna orzec, Ŝe układ zaleŝności zgadzał się z załoŝonym układem wynikającym z sinusoidalnego kształtu zaleŝności, co przedstawiono na wykresie 2. Wykres 2. Korelacje poczucia koherencji z preferencjami wartości w całej grupie badanej Taki układ współczynników korelacji sugeruje zasadność poszukiwań moderatora związku poczucia koherencji z preferencjami wartości. W celu weryfikacji hipotezy drugiej, według której jednym z poszukiwanych moderatorów jest nadzieja, podzielono badaną grupę na osoby, których wskaźnik nadziei generalnej przyjął wartości powyŝej średniej (m=5,6) oraz osoby, których wskaźnik nadziei usytuował się poniŝej średniej. Pierwsza grupę stanowiły zatem osoby o wysokiej nadziei, drugą natomiast osoby o niskiej nadziei. Następnie obliczono współczynniki korelacji poczucia koherencji z preferencjami wartości dla kaŝdej z grup oddzielnie. Wyniki przedstawiono w tabeli 2 i na wykresie 3. 15
Tabela 2. Współczynniki korelacji poczucia koherencji z preferencjami wartości w grupie niskiej i wysokiej nadziei. niska nadzieja wysoka nadzieja r p dwustronne r p dwustronne przystosowanie 0,15 tradycja - 0,06 Ŝyczliwość - 0,13 uniwersalizm - 0,16 0,3-0,2 0,7-0,16 0,4 0, 02 0,3 0, 25 0,1 0,2 0,9 0,06 kierowanie - 0,9 0, 0,06 sobą 0,02 25 stymulacja 0,12 hedonizm - 0,16 osiągnięcia - 0,02 władza 0,14 bezpieczeństwo 0,04 0,4 0, 24 0,3-0,24 0,9-0,01 0,3-0,02 0,8 0, 04 0,06 0,06 0,9 0,9 0,8 Wprawdzie Ŝadna korelacja nie przekroczyła poziomu istotności 0,05, jednak kilka związków uzyskało wskaźniki pozwalające mówić o tendencji statystycznej. Warto w dalszych analizach wziąć pod uwagę dwie okoliczności. Po pierwsze badane grupy po podziale według kryterium nadziei nie były zbyt liczne (grupa niskiej nadziei n=51, grupa wysokiej nadziei n=59), co miało negatywny wpływ na 16
oszacowanie istotności współczynników korelacji. Po drugie model kołowy wartości Schwartza zakłada część korelacji nieistotnych, w pozostałych przypadkach natomiast uzasadnia oczekiwanie przeciwnych znaków współczynników korelacji w odniesieniu do par wartości leŝących po przeciwległych stronach koła. Biorąc powyŝsze pod uwagę, uznać moŝna, Ŝe mimo iŝ uzyskane współczynniki korelacji z trudem osiągają poziom tendencji statystycznej, układ ich kierunków wydaje się dość interesujący i warty analizy. Uzyskane wyniki przedstawione są na wykresie 3, który w wyraźny sposób ukazuje zróŝnicowanie grup, wyodrębnionych według kryterium nadziei. Wykres 3. Współczynniki korelacji poczucia koherencji z preferencjami wartości w grupie niskiej i wysokiej nadziei Uzyskano zupełnie inny układ zaleŝności między preferowanymi wartościami a poczuciem koherencji w grupach osób charakteryzujących się nadzieją wysoką i niską. W obu grupach utrzymał się analogiczny układ przeciwnych znaków współczynników korelacji konformizmu i uniwersalizmu z poczuciem koherencji; jednakŝe w grupie nadziei wysokiej wystąpiła negatywna korelacja z konformizmem 17
i pozytywna z uniwersalizmem, natomiast w grupie nadziei niskiej - pozytywna korelacja z konformizmem i negatywna z uniwersalizmem. Dyskusja wyników Uzyskane wyniki trudno uznać za jednoznaczne potwierdzenie hipotezy o moderacyjnym charakterze nadziei w związku poczucia koherencji z preferowanymi wartościami, gdyŝ współczynniki korelacji są dość niskie, jednak analizowane powyŝej względy uzasadniają przyjęcie takiej sugestii. Na podstawie zaprezentowanych wyników moŝna zatem przypuszczać, Ŝe osoby o niskiej nadziei poczucie koherencji budują raczej w wartościach związanych z przystosowaniem, koncentracją na przestrzeganiu społecznych reguł, szacunkiem wobec starszych i posłuszeństwem wobec tradycji. Wzrost preferencji tych wartości wiąŝe się ze wzrostem poczucia koherencji. Zupełnie odwrotnie jest u osób, których światopogląd cechuje się wysoką nadzieją. W tej grupie - wzrost poczucia koherencji wiąŝe się ze spadkiem wartości przystosowania i wzrostem preferencji wartości związanych z otwartością na zmiany i przekraczaniem siebie, czyli uniwersalizmu, kierowania sobą i stymulacji. Szczególnie interesującą pozycję zajmuje preferencja uniwersalizmu poczucie koherencji wiąŝe się w grupie o wysokiej nadziej ze wzrostem preferencji wartości uniwersalizmu, natomiast w grupie osób o niskiej nadziei ze spadkiem preferencji uniwersalizmu. Teza o związku niskiego poczucia koherencji z wartościami motywowanymi lękiem, za jakie Schwartz (2006) uznał między innymi przystosowanie byłaby zatem do utrzymania jedynie u osób charakteryzujących się wysoką nadzieją. U osób o niskiej nadziei wartości przystosowania, czyli według Schwartza motywowane lękiem, stanowić mogą podstawę wzmacniającą poczucie koherencji. W obu grupach, wyodrębnionych ze względu na wskaźnik nadziei, współczynniki korelacji układają się w kształt zbliŝony do przewidywanego modelem kołowym, czyli kształt sinusoidy. Taki układ wyników, mimo Ŝe korelacje były stosunkowo niskie i na granicy jedynie tendencji statystycznej, interpretować moŝna jako potwierdzenie teorii wartości Schwartza. Zarazem jednak zaobserwowano odstępstwa od zakładanego układu. W obu badanych grupach 18
hedonizm uzyskał znak współczynnika korelacji z poczuciem koherencji przeciwny do znaku współczynnika korelacji stymulacji z poczuciem koherencji, mimo Ŝe stymulacja i hedonizm usytuowane są w bezpośrednim sąsiedztwie na kole wartości. W grupie wysokiej nadziei dodatkowo oba typy wartości uzyskały najwyŝsze współczynniki korelacji, na poziomie wyraźnej tendencji statystycznej. Taki wynik moŝe sugerować konieczność rewizji teorii Schwartza. Istotą owej rewizji byłoby uznanie za róŝnicę indywidualną nie tylko preferencji wartości, ale równieŝ ich struktury. W badanej grupie hedonizm sytuował się bowiem w opozycji do stymulacji, wbrew teoretycznie załoŝonej strukturze, w której te wartości powinny być preferowane ze zbliŝoną siłą. BIBLIOGRAFIA Antonovsky, A. (2005). Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować? Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii. Baron, R., Kenny, D. (1986). The moderator-mediator variable distinction in social psychological research: conceptual, strategic and statistical consideration. Journal of Personality and Social Psychology, 51, 6, 1173-1182. Brzozowski, P. (1995). Skala Wartości Schelerowskich. Podręcznik. Warszawa: Pracowanie Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Cieciuch, J. (2007a). Relacje między systemami wartości a przekonaniami światopoglądowymi w okresie dorastania. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Cieciuch, J. (2007b). Relacje syntagmatyczne i paradygmatyczne między elementami systemu wartości młodzieŝy. Wystąpienie na XVI Ogólnopolskiej Konferencji Psychologii Rozwojowej, Poznań. Kozielecki, J. (2006). Psychologia nadziei. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie śak. Łaguna, M., Trzebinski, J., Zięba, M. (2005). Kwestionariusz nadziei na sukces. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych. Rokeach, M. (1973). The nature of human values. New York: The Free Press. Schwartz, S. (2006) Basic human values: theory measurement and pplications. Revue francaise de sociologie, 47, 4, 929-968. 19
Schwartz, S. H., & Bilsky, W. (1987). Toward a psychological structure of human values. Journal of Personality and Social Psychology, 53, 550-562. Schwartz, S., Caprara, G., Capanna, C., Vecchione, M., Barbaranelli, C. (2006). Personality and Politics: Values, Traits, and Political Choice. Political Psychology, 27, 1, 1-28. Snyder, C. (2002). Hope theory: rainbows in the mind. Psychological Inquiry,13, 4, 249-275. Snyder, C. (2005). Hope and the meaningful life: theoretical and empirical associations between goal-directed thinking and life-meaning. Journal of Social and Clinical Psychology, 24, 3, 401-421. Trzebiński, J. (2008). Dwie nadzieje. w: M. Plopa, M. BłaŜek (red.) Współczesny człowiek w świetle dylematów i wyzwań: perspektywa psychologiczna, 19-27. Kraków: Impuls. Trzebiński, J., Zięba (2004). Basic hope as a world-view: an outline of a concept. Polish Psychological Bulletin, 35, 3, 173-182. Trzebiński, J., Zięba, M. (2003). Kwestionariusz nadziei podstawowej. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych. Wojciszke, B. (2004). Systematycznie modyfikowane autorepliakcje: logika programu badań empirycznych w psychologii. w: J. Brzeziński (red.). Metodologia badań psychologicznych. Wybór tekstów, 44-68. Warszawa: PWN. Zwoliński, M. (2000). Kontrowersje dotyczące struktury czynnikowej Kwestionariusza Orientacji śyciowej (skali SOC) A. Antonovsky ego. Przegląd Psychologiczny, 43, 3, 291-308. 20