Podniesienie kwalifikacji kadr kultury w obiektach należących do Szlaku Zabytków Techniki w Województwie Śląskim

Podniesienie kwalifikacji kadr kultury w obiektach należących do Szlaku Zabytków Techniki w Województwie Śląskim 1

PROGRAM SZKOLENIOWY PRZEWODNIKÓW INDUSTRIALNYCH Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu Międzynarodowe Centrum Dokumentacji i Badań nad Dziedzictwem Przemysłowym dla Turystyki Samorząd Przewodników Turystycznych PTTK Województwa Śląskiego 2 3

PROGRAM SZKOLENIOWY PRZEWODNIKÓW INDUSTRIALNYCH Wprowadzenie Szlak Zabytków Techniki Województwa Śląskiego jest obecnie jedynym profesjonalnie zarządzanym sieciowym produktem turystycznym w Polsce opartym o dziedzictwo przemysłowe. Zarówno standardy usług oferowanych turystom w naszych obiektach, jak również procedury ich audytowania, sposoby promocji i identyfikacji wizualnej oraz wspólnie organizowana INDUSTRIADA wskazują na systematyczne doskonalenie integracji naszego szlaku. Inicjatywą zmierzającą do doskonalenia oferty obiektów Szlaku Zabytków Techniki jest propozycja wspólnego ramowego programu szkoleniowego dla kadry przewodnickiej rozumianej tu, jako wszelkiego rodzaju osoby związane z obsługą klienta w naszych obiektach, tj. animatorów, organizatorów wydarzeń kulturalnych, osób prowadzących zajęcia edukacyjne, a także tradycyjnie rozumianych przewodników oprowadzających turystów indywidualnych bądź grupy w obiektach należących do Szlaku Zabytków Techniki. Innowacyjność planowanego przedsięwzięcia polega na opracowaniu programu we współpracy z przedstawicielami zainteresowanych szlakowych obiektów w formie roboczych konsultacji prowadzonych zarówno w formie bezpośrednich konwersatoriów, jak również trybie korespondencyjnym. Ramowy program szkoleniowy nie jest zatem materiałem o charakterze akademickim, opracowanym przez zewnętrznych ekspertów, ale materiałem własnym obiektów szlakowych, opartym na ich wspólnych doświadczeniach. Ujednolicenie standardów szkolenia kadr przewodnickich w naszych obiektach przyczyni się do dalszego doskonalenia Szlaku. Zawód przewodnika turystycznego został objęty pierwszą transzą tzw. deregulacji Gowina, która w zakresie zmian w ustawie o usługach turystycznych (art. 10 ustawy z dnia 13 czerwca 2013, Dz.U. poz. 829 ) weszła w życie 1 stycznia 2014 r. Sytuacja ta jest szansą na to, aby przemyśleć i uporządkować na nowo standardy szkolenia osób zajmujących się obsługą klienta w obiektach Szlaku Zabytków Techniki. Materiał został opracowany przez zespół Międzynarodowego Centrum Dokumentacji i Badań nad Dziedzictwem Przemysłowym dla Turystyki (dział Muzeum Górnictwa Węglowego) w Zabrzu Program szkoleniowy, przeznaczony dla obecnych i przyszłych kadr przewodnickich w obiektach industrialnych województwa śląskiego, składa się z części teoretycznej i praktycznej, a zajęcia przewidziane są do realizacji zarówno w trybie stacjonarnym jak i wyjazdowym. Łączna liczba godzin wszystkich zaplanowanych zajęć wynosi 60. Realizacja programu Coraz powszechniej uważa się, że odbiorcy oferty turystycznej, w tym zwłaszcza oferty obiektów industrialnych otwartych na działalność turystyczną, oczekują dziś profesjonalnej usługi opartej o zasadę 3E: Entertainment Excitement Education (rozrywka przeżycie edukacja). Aby sprostać tym oczekiwaniom kadry przewodnickie muszą swobodnie poruszać się nie tylko w obszarze merytorycznej wiedzy o poszczególnych obiektach ale także umiejętnie odnajdywać nawiązania między narracją historyczną, techniczną a innymi zakresami bliskimi doświadczeniom życiowym odbiorców. Szczegółowe powiązania treści programu z innymi zakresami wiedzy obejmują m.in.: historię śląska, w tym historię rozwoju przemysłu na Górnym Śląsku, elementy psychologii, socjologii grupy i pedagogiki, wiedzę o kulturze z elementami wiedzy o zarządzaniu obiektami kultury. Program został tak pomyślany, aby dzięki formule szkolenia przybliżyć uczestnikom szeroki, wspólny kontekst procesów społeczno gospodarczych, w ramach których prowadzona jest współcześnie działalność turystyczna w obiektach industrialnych w województwie śląskim. Dobór metod pracy podczas szkoleń będzie uzależniony od specyfiki grupy. Przewiduje się w szczególności takie metody/ techniki pracy jak: wykład, pogadanka, analiza przypadków, drama, praca w grupach zadaniowych, dyskusja. Jako kryteria oceny i metody sprawdzania osiągnięć uczestników przewiduje się zaliczenia każdego rodzaju zajęć w formie uzgodnionej w prowadzącym oraz egzamin ustny na zakończenie całości kursu obejmujący serię losowanych pytań z zakresu wszystkich rodzajów zrealizowanych zajęć. Uczestnicy szkolenia, którzy zakończą udział w kursie pozytywnie zdanym egzaminem, zostaną uwzględnieni w zasobie kandydatów na przewodników w obiektach industrialnych województwa śląskiego poprzez zamieszczenie ich nazwisk na stronie informacyjnej Szlaku Zabytków Techniki www.zabytkitechniki.pl. 4 5

PROGRAM SZKOLENIOWY PRZEWODNIKÓW INDUSTRIALNYCH Ewaluacja programu Przewiduje się ewaluację cząstkową w formie ankiet (wzór str. 7) po zakończeniu realizacji każdego rodzaju zajęć. Prowadzący zajęcia powinien ewaluować swoją pracę poprzez pozyskiwanie od uczestników informacji na temat sposobu prowadzenia zajęć i przydatności poruszanych zagadnień. PRZYKŁAD ANKIETY Temat zajęć: PYTANIE tak nie nie wiem 1. Czy zajęcia były ciekawe? 2. Czy zajęcia były zorganizowane prawidłowo? 3. Czy zajęcia były prowadzone w sposób zrozumiały? 4. Czy był/a Pan/Pani aktywny/a na zajęciach? 5. Czy wiedza i umiejętności poruszane w ramach zajęć, będą Pana/Pani zdaniem przydatne w pracy przewodnika? Proszę opisać krótko mocne strony przeprowadzony zajęć:... Proszę opisać krótko słabe strony przeprowadzonych zajęć: Proszę opisać krótko zagadnienia, o które należałoby Pana/Pani zdaniem uzupełnić prowadzone zajęcia: Jeśli posiada Pan/Pani inne uwagi dotyczące realizowanego szkolenia prosimy zapisać je na odwrocie. Dziękujemy za wypełnienie ankiety! Zespołu Międzynarodowego Centrum Dokumentacji i Badań nad Dziedzictwem Przemysłowym dla Turystyki, Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu 6 7

PROGRAM SZKOLENIOWY PRZEWODNIKÓW INDUSTRIALNYCH TREŚCI PROGRAMU Szkolenie specjalistyczne 1 2 3 4 Szkolenie podstawowe Temat zajęć liczba godzin Historia ziem wchodzących w skład obecnego województwa śląskiego (2h) Kultura i sztuka w województwie śląskim ze szczególnym uwzględnieniem oferty muzealnej Szlaki tematyczne w Polsce i w Europie, z uwzględnieniem szlaków industrialnych Historia przemysłu na terenie obecnego województwa śląskiego Treść Dawne dzieje regionu, historia Górnego Śląska w XIX i XX w.; wybrane obszary funkcjonowania woj. śląskiego: gospodarka, struktura społeczna; wybrane wskaźniki (demograficzne, dot. rynku pracy, edukacji ); Muzea, pomniki, place, aleje, ulice; zabytki architektury, rzeźby, malarstwa; parki i ogrody; instytucje kultury; placówki naukowo badawcze; wyższe uczelnie; najważniejsze elementy oferty instytucji kultury w woj. śląskim ze szczególnym uwzględnieniem muzeów Prezentacja nie mniej niż 5 wybranych szlaków tematycznych w Polsce i w 5 w Europie: struktura prawna, funkcjonowanie, promocja, perspektywy rozwoju, zasady pełnienia funkcji przewodników; Początki przemysłu na Górnym Śląsku; rody wielkich przemysłowców; przeobrażenia społeczno gospodarcze w ostatnich dekadach; struktura przemysłu w Województwie Śląskim współcześnie, najważniejsze podmioty przemysłowe i usługowe oraz ich produkcja/usługi; zrównoważony rozwój i ekologia w woj. śląskim (sukcesy i wyzwania); Szczegółowe cele szkolenia; po szkoleniu uczestnik: zna historię i najważniejsze etapy rozwoju województwa potrafi scharakteryzować wybrane wskaźniki ilustrujące zachodzące w województwie procesy opisuje działalność najważniejszych instytucji kultury mających siedzibę na terenie woj. śląskiego rozróżnia pojęcia szlak kulturowy, tematyczny, itp.; rozpoznaje i opisuje konstytutywne elementy sieciowych produktów turystycznych na podstawie poznanych przykładów zna etapy industrializacji i przeobrażeń społeczno gospodarczych na terenie woj. śląskiego Temat zajęć liczba godzin Wiedza o turystyce Działalność turystyczna w wybranych obiektach przemysłowych w Polsce i na świecie (6h) Szlak Zabytków Techniki Województwa Śląskiego Metodyka pracy przewodnika Historia i oferta obiektu (indywidualnie) Treść Kodeks etyki z turystyce, akty prawne obowiązujące i archiwalne, prezentacja organizacji branżowych, zasady prowadzenia działalności turystycznej, odpowiedzialność prawna przewodnika (karna, cywilna, służbowa); rodzaje usług turystycznych; metodyka i technika pracy przewodnika; Architektura przemysłowa; obiekty przemysłowe jako atrakcje turystyczne; Prezentacja przykładów turystyki w wybranych (czynnych i nieczynnych) obiektach przemysłowych: oferta stała lub sezonowa, standardy obsługi turystów, statystyki; badania; doświadczenia francuskie i niemieckie; Geneza szlaku; zasady rekrutacji obiektów i funkcjonowania; audyt i certyfikacja; identyfikacja wizualna i wspólne przedsięwzięcia; statystyki; perspektywy rozwoju; Geneza szlaku; zasady rekrutacji obiektów i funkcjonowania; audyt i certyfikacja; identyfikacja wizualna i wspólne przedsięwzięcia; statystyki; perspektywy rozwoju; Program oprowadzania w zasobach wybranego obiektu Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego oraz inne elementy związane ze specyfiką obiektu; Szczegółowe cele szkolenia; po szkoleniu uczestnik: stosuje procedury i przepisy, na podstawie których prowadzona jest działalności turystyczna proponuje możliwości zastosowania sprawdzonych gdzie indziej rozwiązań w pracy własnej rozpoznaje działalność wszystkich obiektów SZT; opisuje zasady funkcjonowania SZT jako przykładu sieciowego produktu turystycznego stosuje w praktyce metody pracy przewodnika turystycznego posiada szczegółową wiedzę na temat wybranego obiektu SZT i jego integralnie rozumianych walorów 5 6 7 8 9 8 9

PROGRAM SZKOLENIOWY PRZEWODNIKÓW INDUSTRIALNYCH Szkolenie praktyczne Szkolenie praktyczne Temat zajęć liczba godzin Treść Szczegółowe cele szkolenia; po szkoleniu uczestnik: Temat zajęć liczba godzin Treść Szczegółowe cele szkolenia; po szkoleniu uczestnik: 10 11 12 Pierwsza pomoc przedmedyczna Ćwiczenia z emisji głosu Sytuacje problemowe na trasie oprowadzania (8h) Postępowania przed przybyciem służb medycznych w wypadku omdlenia, zadławienia, krwawienia itp. sytuacji Zajęcia grupowe z aktorem ćwiczenia z zakresu dykcji, artykulacji, emisji głosu Zajęcia grupowe polegają na odpowiednio zaplanowanym symulowaniu zwiedzania przez kandydatów z jednym z nich w roli przewodnika. Zajęcia powinny stworzyć możliwość sprawdzenia i oceny zachowania przewodnika w różnych sytuacjach wg określonych kryteriów * potrafi prawidłowo udzielić pierwszej pomocy przedmedycznej umie operować głosem w sposób odpowiedni do specyfiki wykonywanych zadań przewodnickich prezentuje poprawne sposoby reagowania w sytuacjach problemowych, zgodnie z zasadami psychologii, pedagogiki, socjologii grupy. Samodzielne (nadzorowane) oprowadzenie grupowe/indywidualne w wybranym obiekcie Prezentacja praktycznych aspektów pracy przewodników w obiektach industrialnych subregion północny woj. śląskiego Zajęcia indywidualne samodzielne oprowadzenie przez kandydata grupy/turystów indywidualnych w wybranym obiekcie. Przewodnik po przekazaniu zwiedzającym informacji o specyfice oprowadzania, wchodzi w rolę zwiedzającego. W razie potrzeby przewodnik podejmuje niezbędne działania. Częstochowa: Muzeum Historii Kolei, Muzeum Produkcji Zapałek, Muzeum Górnictwa Rud Żelaza Stosuje w praktyce wiedzę i umiejętności nabyte podczas realizacji programu szkoleniowego zajęcia wyjazdowe identyfikuje i analizuje charakterystyczne elementy pracy przewodnika; bierze udział w dyskusji na temat mocnych i słabych stron pracy przewodników w obiektach industrialnych 15 16 13 14 Obserwacja uczestnicząca (obserwacja pracy przewodnika) Oprowadzenie fragmentu trasy zwiedzania w wybranym obiekcie Zajęcia indywidulne polegają na obserwowaniu przez kandydata pracy przewodnika wraz z udokumentowanym omówieniem przebiegu obserwowanych zajęć. Kandydat jest jednym ze zwiedzających. Zajęcia indywidualne polegają samodzielnym prowadzeniu przez kandydata określonej części trasy zwiedzania oraz obserwację w innych częściach. Kandydat jest asystentem przewodnika, może podejmować w porozumieniu z przewodnikiem także inne czynności pomocnicze związane z prowadzeniem zwiedzania. analizuje wyciąga wnioski z obserwowanych zadania wykonywanych przez zawodowych przewodników stosuje w praktyce (w określonym zakresie) elementy wiedzy i umiejętności nabytych podczas realizacji programu szkoleniowego Prezentacja praktycznych aspektów pracy przewodników w obiektach industrialnych subregion centralny woj. śląskiego Prezentacja praktycznych aspektów pracy przewodników w obiektach industrialnych subregion południowy woj. śląskiego Katowice Nikiszowiec, Łaziska Muzeum Energetyki, Tychy Browarium Bielsko Biała: Muzeum Techniki i Włókiennictwa, Żywiec Browar j. w. j. w. 17 18 10 11

PROGRAM SZKOLENIOWY PRZEWODNIKÓW INDUSTRIALNYCH OPINIE NA TEMAT KURSU SZKOLENIOWEGO PRZEWODNIKÓW INDUSTRALNYCH 12 13

OPINIE NA TEMAT KURSU SZKOLENIOWEGO PRZEWODNIKÓW INDUSTRALNYCH OPINIA NA TEMAT PROJEKTU PROGRAMU KURSU SZKOLENIOWEGO PRZEWODNIKÓW INDUSTRIALNYCH OPRACOWANEGO PRZEZ MUZEUM GÓRNICTWA WĘGLOWEGO W ZABRZU NA POTRZEBY ORGANIZACJI SZKOLEŃ PRZEWODNIKÓW I KANDYDATÓW NA PRZEWODNIKÓW W OBIEKTACH INDUSTRIALNYCH WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO, W SZCZEGÓLNOŚCI W OBIEKTACH NALEŻĄCYCH DO SZLAKU ZABYTKÓW TECHNIKI Przedłożony do zaopiniowania projekt składa się pięciu części wprowadzenia, opisu realizacji programu, ewaluacji programu oraz zasadniczej części, jaką jest opis treści programu zawarta w tabeli. Ostatnią częścią jest załączony wybór literatury. Wprowadzenie zawiera uzasadnienie tworzenia innowacyjnego projektu szkolenia kadry przewodnickiej i animatorów oraz organizatorów wydarzeń kulturalnych związanych z Szlakiem Zabytków Techniki Województwa Śląskiego (SZT). Wzrost zainteresowania turystyką kulturową, w tym w obiektach industrialnych i postindustrialnych, oraz zwiększająca się z roku na rok popularność SZT i towarzyszących wydarzeń kulturalnych na tym szlaku były impulsem dla stworzenia tego projektu. Warto podkreślić, że projekt opracowany przez Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu we współpracy z Międzynarodowym Centrum Dokumentacji i Badań nad Dziedzictwem Przemysłowym dla Turystyki i Samorządem Przewodników Turystycznych Województwa Śląskiego był konsultowany z gestorami wszystkich zainteresowanych obiektów wchodzących w skład sieciowego produktu turystycznego jakim jest SZT. Opiniowany program szkolenia kierowany jest do osób zajmujących się obecnie oprowadzaniem po obiektach techniki (przewodników po obiektach przemysłowych muzeach), jak i dla przyszłych kadr przewodnickich oraz organizatorów wydarzeń kulturalnych. Wprowadzona z dniem 1 stycznia 2014 r. deregulacja zawodu przewodnika turystycznego jest impulsem do tworzenia nowych programów kształcenia kadr dla obsługi ruchu turystycznego, wdrażania standardów sprawdzania wiedzy oraz certyfikacji w odniesieniu do przewodnictwa miejskiego, terenowego i pilotów wycieczek. W obiektach typu muzea, zakłady pracy oprowadzanie odwiedzających pozostaje w gestii dyrekcji tych placówek. Nic nie stoi zatem na przeszkodzie od strony formalnej na drodze realizacji ocenianego projektu. Program szkolenia kierowany jest również do animatorów i organizatorów wydarzeń kulturalnych na Szlaku Zabytków Techniki. Termin animator upowszechniony przez jego zastosowanie w różnych dziedzinach życia społecznego i w organizacjach, w m.in. w dziedzinie artystycznej, pracy socjalnej i religijnej (jako animator grup), w powszechnym odbiorze oznacza osobę nie tylko (czasem nawet nie tyle) kierującą, co przede wszystkim inspirującą, aktywizującą innych do podejmowania różnorodnych działań, do konkretnych zachowań. We współczesnej turystyce animatorem jest najczęściej pilot wycieczek, jednak w niektórych formach zwiedzania ta rola przypada także przewodnikowi. W jego przypadku wyraża się ona głównie w kreowaniu określonych sytuacji oraz w osobistym przykładzie i zachęcie do określonych zachowań. Szczególnie mocno ta funkcja przewodnika zaznacza się w zwiedzaniu fabularyzowanym (gdzie przejawia się ona z różną intensywnością w zależności od przydzielonej mu roli) w warsztatach tematycznych, w obiektach i grach turystycznych w przestrzeni miejskiej, jednak także w zwiedzaniu klasycznym preferencje nowych turystów w pewien sposób wymuszają szereg animacyjnych zachowań przewodnika. W związku z tymi tendencjami w programie szkolenia praktycznego powinno się uwzględnić symulacje takich scen, a w programie zajęć teoretycznych w dziale szkolenia specjalistycznego powinno się znaleźć miejsce na omówienie zasad interpretacji dziedzictwa kulturowego 1. Prawidłowa praca przewodnika nie może polegać jedynie na wykładzie miejsc i historii. Jedną z form zapewnienia tej interaktywności jest kreowanie tam, gdzie to tylko możliwe, spontanicznych spotkań i wchodzenia w dialog z osobami, którymi mogą być pracownicy zakładu, personel muzeów, pełniący służbę na ulicach, przysłuchujący się spacerowi przechodnie, z których niektórzy czasem nawet sami spontanicznie włączają się w akcję. Oceniany projekt nawiązuje do pewnych specjalizacji, jakie powstają w przewodnictwie turystycznym. Jedną z nich jest specjalizowanie się w obsłudze turystów motywowanych reguła 3XE (edukacja, rozrywka, przeżycie), podobne rozwiązania stosowane są w Polsce na innych szlakach kulturowych np. Szlaku Piastowskim czy Szlaku Architektury Drewnianej w Małopolsce. Reasumując - wyodrębnienie przewodnictwa po obiektach industrialnych jako specjalizacji przewodnickiej uważam za celowe, innowacyjne i merytorycznie uzasadnione. Załączony w formie tabelarycznej program szkolenia podzielony został na cztery części szkolenie podstawowe, specjalistyczne, praktyczne oraz zajęcia w formie wyjazdów- wycieczek do trzech odmiennych subregionów woj. śląskiego. Tabela zawiera tematy zajęć i proponowaną liczbę godzin, opis syntetyczny treści wykładu oraz przewidywane efekty realizacji danego tematu w zakresie wiedzy, umiejętności i kwalifikacji. W ten sposób opracowany projekt programu nawiązuje do standardów opisów programów kształcenia przewidziany dla sektorowej ramy kwalifikacji kadr w branży turystycznej. 1 Zasady te są omówiono w podręczniku Kompendium pilota wycieczek, red. Z. Kruczek, Proksenia 2013, w odrębnym rozdziale, str. 207-2212 14 15

OPINIE NA TEMAT KURSU SZKOLENIOWEGO PRZEWODNIKÓW INDUSTRALNYCH Zakres i układ treści programu szkolenia podstawowego i specjalistycznego: Na realizację kursu przewidziano łącznie 60 godzin, z tego 14 godzin przeznaczono na szkolenie podstawowe, a 18 na specjalistyczne. W sumie szkolenie teoretyczne konsumuje nieco ponad 50% limitu godzin. Taka proporcja w wypadku szkolenia przewodnickiego jest prawidłowa. Liczba godzin odbiega co prawda od tej, jaką zakładał stosowany w szkoleniu przewodników miejskich i terenowych program ramowy, ale założyć można, że projekt zawiera program tylko szkolenia specjalistycznego kierowanego do osób, które są już przewodnikami i mają opanowane podstawy warsztatu przewodnickiego. Treści szkolenia podstawowego obejmują tematy związane z przekazaniem wiedzy z zakresu historii i gospodarki regionu województwa śląskiego z szczególnym uwzględnieniem historii przemysłu. Osobny temat to prezentacja atrakcji turystycznych woj. śląskiego, z naciskiem na obiekty muzealne. Słusznie wyeksponowana została problematyka szlaków kulturowych, program zakłada poznanie 5 podobnych szlaków kultury przemysłowej w Polsce i 5 szlaków Europie. Szkolenie specjalistyczne zawiera przede wszystkim tematy związane z funkcjonowaniem Szlaku Zabytków Techniki - od jego genezy po perspektywy rozwoju. Problematyka ta realizowana jest w nawiązaniu do przykładów obsługi turystów w podobnych obiektach przemysłowych stanowiących najważniejsze atrakcje turystyczne. Szkolenie specjalistyczne zawiera również podstawy metodyki pracy przewodnika zasady komunikacji, konflikty, prawa i obowiązki przewodnika. Jest to ważne z punktu widzenia efektywnego oprowadzania turystów, udzielania informacji i opieki nad turystami. Wskazane jest aby zajęcia z metodyki oprowadzania grup turystycznych były powiązane z wyborem grup docelowych jakie pojawiają się najczęściej na tym szlaku. Badania marketingowe sugerują, że na Szlaku Zabytków Techniki pojawiają się m.in. rodziny z dziećmi, młodzież szkolną, uczestnicy eventów, pasjonaci dawnych form przemysłu. Warto dodać w programie informacje o możliwościach zwiedzania obiektów SZT przez osoby niepełnosprawne wraz z demonstracją tej tematyki w zajęciach praktycznych. W czasie warsztatowych zajęć metodycznych szczególną uwagę należy zwrócić na specyfikę, zachowania i potrzeby tych grup docelowych. Liczba i charakter tych grup pokazuje, że przewodników oprowadzających po Szlaku powinna cechować duża elastyczność i umiejętność dostosowywania przekazu do konkretnej grupy odbiorców. Zakres i organizacja szkolenia praktycznego: Na zajęcia praktyczne w projekcie przeznaczono 16 godzin, dodatkowo przewidziano 12 godzin na zajęcia realizowane w formie wyjazdów. W programie zajęć praktycznych znalazły się tematy związane z emisją głosu, udzielaniem pierwszej pomocy, rozwiązywanie problemów i sytuacji awaryjnych. Na szczególną uwagę zasługują zajęcia polegające na obserwacji pracy przewodników, pełnieniu roli asystenta przewodnika a następnie samodzielnym oprowadzaniu po obiekcie. Takie ćwiczenia i praktyka służą nabywaniu odpowiednich kompetencji przez przewodników lub kandydatów na przewodników. Szkolenie praktyczne przewidziane w formie zajęć terenowych ma na celu poznanie przez uczestników kursu Szlaku Zabytków Techniki. Projekt organizacyjny szkoleń, w tym przewidywane liczby godzin: Opiniowany projekt kursu przewodników zawierający 60 godzin szkolenia pilotażowego należy rozpatrywać w kategoriach kursu uzupełniającego, pewnej specjalizacji przewodnickiej w zakresie obsługi turystyki industrialnej. Ma on zapewnić poszerzenie wiedzy na temat specyfiki obsługi turystów odwiedzających obiekty przemysłowe i poprzemysłowe. W związku z takim założeniem proponowana liczba godzin jest wystarczająca na realizację treści specjalizacyjnych. Warto dodać, że w proponowanym projekcie zakłada się wykorzystanie wielu metod nauczania, zajęcia maja być prowadzone nie tylko w formie wykładów ale przewidziano również warsztaty, pogadanki, analizy przypadków, dramy, pracę w grupach zadaniowych oraz wycieczki. Znaczna część z nich ma charakter aktywizujący uczestników kursu. Ta różnorodność sposobów prowadzenia zajęć zapewnia ich atrakcyjność dla słuchaczy i tym samym efektywność szkolenia. Za racjonalny należy uznać wybór obiektów położonych w trzech różnych subregionach województwa, a uwzględnienie w wyborze zostały różne typu obiektów muzeów, układy przestrzenne typu osiedla (Nikiszowiec Giszowiec), funkcjonujących zakładów przemysłowych i takie, w których ta funkcja już wygasła. Dobrano również obiekty reprezentujące też różne formy własności. Ten wykaz obiektów proponowanych do wykorzystania w czasie zajęć terenowych można moim zdaniem uzupełnić o flagową atrakcję Szlaku Zabytków Techniki, jaką jest masowo odwiedzane przez grupy młodzieży szkolnej Muzeum Chleba, Szkoły i Ciekawostek w Radzionkowie. Ewaluacja programu: Ewaluacja szkolenia jest bardzo ważna dla oceny każdego programu szkolenia, a tym bardziej pilotażowego. Skonstruowana na potrzeby projektu ankieta pozwala na pozyskanie opinii od osób biorących udział w szkoleniu. Istotne jest zróżnicowanych ocen w odniesieniu do uczestników będących już przewodnikami oraz tych, którzy zaczynają dopiero swoją pracę w tym charakterze. Wskazane byłoby dla pełnego obrazu ewaluacji dodanie metryczki, zawierającej zarówno podstawowe dane demograficzne (płeć, wiek, wykształcenie), ale i posiadane uprawnienia przewodnickie lub podobne (przodownik, instruktor, animator) wska- 16 17

OPINIE NA TEMAT KURSU SZKOLENIOWEGO PRZEWODNIKÓW INDUSTRALNYCH zujące na dotychczasowe doświadczenie w obsłudze ruchu turystycznego. Sama ankieta ewaluacyjna projektu programu jest dobrze skonstruowana pod względem merytorycznym. Rozpoczyna się pytaniami zamkniętymi, a kończy na pytaniach otwartych. Sugerowałbym jednak w pytania zawartych w tabelce (od 1 do 5) zastosować bardziej wymierną skalę Likerta niż odpowiedzi: tak nie nie wiem. Literatura W załączonym do projektu wykazie literatury znajdują się jedynie pozycje związane z wiedzą o regionie oraz obiektami przemysłowymi, brakuje opracowań z zakresu warsztatu metodycznego oprowadzania wycieczek, jak i dotyczące nowych form oprowadzania turystów. Sugeruje dodanie do tego wykazu taki opracowań jak: 1. Buczkowska K., Turystyka kulturowa. Przewodnik metodyczny. AWF Poznań 2008. 2. Kruczek Z., Kurek A., Nowacki M., Krajoznawstwo. Teoria i praktyka. Proksenia, Kraków 2012. 3. Mikos von Rohrscheidt A., Turystyka kulturowa. Fenomen, potencjał, perspektywy. Gniezno: KMB Druk, 2008. 4. Mikos von Rohrscheid A., Regionalne szlaki tematyczne. Idea, potencjał, organizacja. Proksenia, Kraków 2012 5. Obsługa ruchu turystycznego, red. Z. Kruczek, Proksenia, Kraków 2009. 6. Specjalizacja i profesjonalizacja we współczesnym pilotażu i przewodnictwie. Materiały z VII Forum Pilotażu i Przewodnictwa. red. Z. Kruczek, Proksenia Kraków, 2012, 7. Kompendium pilota wycieczek., red. Z. Kruczek, Proksenia, Kraków 2013 Wskazane byłoby przygotowanie podręcznika dedykowanego przyszłym przewodnikom po Szlaku Zabytków Techniki, zawierającego zarówno informacje krajoznawcze o szlaku, jak i wskazówki metodyczne. Podsumowanie Moim zdaniem przedłożony do oceny projekt kursu szkoleniowego dla przewodników industrialnych można oceniać jako poprawny zarówno pod względem zakresu tematycznego, jak i zasad organizacji szkolenia. Przewidziana w projekcie liczba godzin szkolenia oraz proponowane tematy zajęć są wystarczające dla osiągnięcia niezbędnej wiedzy o Szlaku Zabytków Techniki, jak i umiejętności metodycznych oprowadzania grup po obiektach poprzemysłowych. Proponowane formy prowadzenia zajęć są ciekawe, nowoczesne i aktywizujące, zapewnić mogą wykształcenie niezbędnych dla przewodnika umiejętności i osiągnięcie wymaganych kompetencji. Realizacja ocenianego projektu przyczyni się do podniesienia atrakcyjności Szlaku Zabytków Techniki i powinna być jednym z elementów komercjalizacji tego sieciowego produktu turystycznego. Sugestie: 1. W programie zajęć powinna znaleźć się problematyka z zakresu interpretacji dziedzictwa w wymiarze 2 godzin (realizowana np. w ramach tematu Metodyka pracy przewodnika) oraz symulacje scen animacji zdarzeń i aktywności kulturalnych w czasie szkolenia praktycznego (w temacie Sytuacje problemowe na trasie zwiedzania), 2. Warto pomyśleć o opracowaniu podręcznika krajoznawczo-metodycznego dla uczestników szkolenia, 3. Dla pełnego efektu przewodnicy po Szlaku Zabytków Techniki powinni mieć odpowiednią identyfikację (odznaki, legitymacje, certyfikaty), na stronie SZT dostępna powinna być baza danych certyfikowanych przewodników po szlaku wraz z danymi kontaktowymi i specjalizacjami. Opracowany program jest przedsięwzięciem innowacyjnym w zakresie przewodnictwa turystycznego wartym upowszechnienia w odniesieniu do podobnych tematycznych szlaków kulturowych w Polsce. Katowice 12.08.2014 18 19

OPINIE NA TEMAT KURSU SZKOLENIOWEGO PRZEWODNIKÓW INDUSTRALNYCH Opinia na temat projektu programu kursu szkoleniowego przewodników industrialnych opracowanego przez Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu. Projekt kursu szkoleniowego dla przewodników industrialnych opracowanego przez Międzynarodowe Centrum Dokumentacji i Badań nad Dziedzictwem Przemysłowym dla Turystyki działającego w ramach Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu, należy uznać za ważny krok w podnoszeniu atrakcyjności oferty turystycznej województwa śląskiego. W projekcie szczególny nacisk położono na obiekty położone na Szlaku Zabytków Techniki, który docelowo ma stać się flagowym produktem turystycznym regionu, stanowiącym jego wyróżnik. Za realizacją projektu szkolenia przemawia kilka czynników. Po pierwsze jak piszą autorzy projektu, jest to inicjatywa oddolna, wspólnie zainicjowana przez przedstawicieli obiektów znajdujących się na Szlaku Zabytków Techniki. W analizie SWOT zawartej Planie Marketingowym dla Szlaku 2, zwracano uwagę na konieczność lepszej integracji obiektów na Szlaku i ich wzajemnej promocji. Podkreślano również, że problemem Szlaku jest brak możliwości zwiedzania niektórych obiektów z przewodnikiem (np. dawnych kolonii i osiedli robotniczych). Podniesienie wiedzy pracowników obiektów, będących przewodnikami na pewno przyczyni się do poprawy tych aspektów i zniwelowania, jeśli nie wyeliminowania tych słabych stron. Większa wiedza na temat obiektów sprzyjać będzie wzajemnemu promowaniu oferty Szlaku, a dostępność informacji na temat bazy przewodnickiej na stronie internetowej Szlaku spowoduje, że turyści będą mogli zwiedzić każdy znajdujący się na nim obiekt z przewodnikiem. Za realizacją kursu przemawia również fakt deregulacji jaka została dokonana z dniem 1 stycznia 2014 i objęła swoim zakresem usługi przewodnickie. Stworzenie certyfikowanej bazy przewodników pozwoli na zapewnienie obsługi przewodnickiej na Szlaku o odpowiedniej jakości, a jednocześnie ten produkt turystyczny zyska istotny element z punktu widzenia komercjalizacji, który z pewnością ułatwi zainteresowanym touroperatorom przygotowywanie wycieczek po Szlaku Zabytków Techniki. Biorąc pod uwagę powyższe, ideę organizacji opisywanego kursu należy uznać za bardzo korzystną z punktu widzenia budowania szeroko pojętej konkurencyjności oferty turystycznej województwa śląskiego. W dalszej części ocenione zostały poszczególne aspekty programu zakres i układ treści merytorycznych, zakres i organizacja zajęć praktycznych, projekt organizacyjny szkoleń oraz ewaluacja programu. Zakres i układ treści merytorycznych programu Całość kursu obejmuje łącznie 60 godzin, nie licząc indywidualnych zadań dla uczestników szkoleń. Spośród wspomnianych 60 godzin największa część poświęcona będzie na szkolenie specjalistyczne (18 godzin) następnie zajęcia praktyczne (16 godzin), szkolenie podstawowe (14 godzin), a najmniej na zajęcia wyjazdowe (12 godzin). W treści szkolenia podstawowego główny nacisk położono na kwestie związane z przekazaniem wiedzy na tematy dotyczące historii regionu województwa śląskiego, w tym historii przemysłu jak również poszerzenie wiedzy uczestników kursu w kwestii podobnych szlaków kultury przemysłowej jakie funkcjonują w Polsce i Europie. W treściach specjalistycznych szkolenia zwrócono uwagę nie tylko na kwestie merytoryczne związane z samym Szlakiem Zabytków Techniki, ale również te przygotowujące uczestników do pracy przewodnika od strony metodycznej. W cyklu zajęć praktycznych położono nacisk na zdobywanie wiedzy dotyczącej aspektów związanych z emisją głosu, dbaniem o bezpieczeństwo grupy, jak również doskonalenie kompetencji przewodników w trakcie oprowadzania grup po obiektach, kiedy to kursanci będą mieli okazje wcielić się zarówno w przewodników, jak również ocenić pracę innych w tej roli i wymienić swoje spostrzeżenia. Część obejmująca zajęcia terenowe w całości przeznaczona jest na zapoznanie uczestników kursu ze Szlakiem Zabytków Techniki jego wybranymi obiektami zlokalizowanym w różnych częściach województwa. Zaproponowany zakres i układ treści merytorycznych programu należy ocenić pozytywnie. Wynika to z faktu, iż do podstawowych zadań przewodnika turystycznego należą takie działania jak metodyczne oprowadzanie wycieczek połączone z udzielaniem informacji o odwiedzanych miejscach i regionie, jak również sprawowanie opieki nad grupą turystów. Zaproponowany program obejmuje swoim zakresem wszystkie te zagadnienia. Ponadto program nawiązuje on swoim układem do sprawdzonego programu kursów przewodnickich jaki obowiązywał przed deregulacją z dnia 1 stycznia 2014 roku. Szkolenie podstawowe pozwoli posiąść wiedzę o regionie, szkolenie specjalistyczne pogłębić tą wiedzę, jak również zdobyć informacje na temat metodyki oprowadzania grup wycieczkowych. Szkolenie praktyczne poza tymi samymi elementami co część poprzednia pozwoli na uzyskanie informacji jak dbać o bezpieczeństwo uczestników, natomiast zajęcia terenowe na bezpośrednie zapoznanie się z ofertą wybranych obiektów. Na uznanie zasługuje fakt, iż w proponowanym projekcie zakłada się wykorzystanie wielu metod i technik nauczania takich jak wykłady, pogadanki, analiza przypadków, dramy, prace w grupach zadaniowych oraz wycieczek. Znaczna część z nich ma charakter aktywizujący uczestników kursu. W związku z tym, że autorzy projektu zwracają uwagę na wzrastające znaczenie modelu 3E w uprawianiu turystyki, odwołującym się do edukacji, rozrywki, pobudzenia turystów, można w części zajęć podkreślić znaczenie nowych form oprowadzania turystów, które wpisują się w ten model. Wydaje się to istotne ze 2 Plan Marketingowy i Wytyczne Strategiczne Promocji dla Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego, Opracowanie: Market Place, Grupa Eskadra 2009 20 21

OPINIE NA TEMAT KURSU SZKOLENIOWEGO PRZEWODNIKÓW INDUSTRALNYCH względu na specyfikę turystyki w obiektach przemysłowych i poprzemysłowych. Mimo wzrastającej popularności wciąż należy ją uznać za turystykę niszową, co z drugiej strony powoduje, że uprawiający ją turyści są bardziej wymagający i lepiej przygotowani do zwiedzania. W związku z tym oczekują oni unikatowych produktów, tworząc niekoniecznie duże grupy zwiedzających. Oprowadzanie takich kilkunastoosobowych grup daje możliwość zastosowania nowych, aktywizujących form oprowadzania wykorzystujących zwiedzanie z fabułą, questing czy gry miejskie. By podnieść konkurencyjność osób kończących kurs na rynku przewodników, wydaje się zasadnym zapoznanie ich z takimi nowymi formami oprowadzania. Przydatne mogą się tu okazać publikacje: - A. Mikos von Rohrscheidt: Klasyczne i nowoczesne formy zorganizowanego zwiedzania miasta [w:] Obcy w Poznaniu. Historyczna metropolia jako ośrodek turystyki kulturowej, red. A. Mikos von Rohrscheidt, Wydawnictwo KulTour/Proksenia,Poznań/Kraków 2011; - B. Kazior: Questing Nowa metoda odkrywania dziedzictwa miejsca [w:] Ekoturystyka i odkrywanie dziedzictwa. Zbiór dobrych praktyk, red. D. Zaręba, Fundacja Fundusz dla Partnerstwa, Kraków 2008. Konieczne jest również by prowadzący zajęcia z metodyki oprowadzania grup turystycznych mieli na uwadze podstawowe grupy docelowe jakie wyodrębniono w Planie Marketingowym dla Szlaku Zabytków Techniki, wśród których wskazano m.in. na rodziny z dziećmi, młodzież szkolną, firmy eventowe i przedstawicieli firm, osoby młode. Prowadząc zajęcia należy szczególną uwagę zwrócić na specyfikę, zachowania i potrzeby tych grup docelowych. Liczba i charakter tych grup pokazuje, że przewodników oprowadzających po Szlaku powinna cechować duża elastyczność i umiejętność dostosowywania przekazu do konkretnej grupy odbiorców. Zakres i organizacja zajęć praktycznych Zajęcia praktyczne stanowią znaczną część programu tj. 28 z 60 godzin. Proporcja zajęć praktycznych do ogółu zajęć zaplanowanych w ramach kursu wynosi niespełna 50% co zbliżone do standardowego udziału zajęć praktycznych w kursach przewodnickich. Na korzyść proponowanego projektu z pewnością działa fakt wykorzystania zróżnicowanych form prowadzenia zajęć praktycznych, które będą miały zarówno charakter indywidualny jak i grupowy. Odnosząc się do grup docelowych wyodrębnionych w strategii marketingowej dla Szlaku Zabytków Techniki, może warto rozważyć by każdy z kursantów spróbował oprowadzić fragment trasy tak jak zrobił by to dla różnych grup docelowych najważniejszych z punktu widzenia całości Szlaku Zabytków Techniki. Zgodnie z zapisami harmonogramu kursu uczestnicy w ramach zajęć wyjazdowych odwiedzą 9 obiektów, w poszczególnych częściach województwa śląskiego północnej, centralnej i południowej. Stanowi to dokładnie jedną czwartą wszystkich obiektów jakie znajdują się na Szlaku Zabytków Techniki (stan na sierpień 2014). Należy tu jednak zwrócić uwagę nie tylko na lokalizację obiektów w różnych częściach województwa śląskiego, ale również na ich zróżnicowanie jeśli chodzi o charakter miejsca czy jego ofertę. Mamy zatem w projekcie uwzględnione obiekty, w których brak jest stałej oferty przewodnickiej (Osiedle Nikiszowiec), jak również obiekty, które taką ofertę posiadają. Zróżnicowanie wynika również z wielkości obiektów, a w konsekwencji ich przystosowania do obsługi ruchu turystycznego. Na liście obiektów do zwiedzania w ramach zajęć terenowych znalazły się duże obiekty, zaliczone do gwiazd techniki, a więc punktów kotwicznych Szlaku posiadających najszerszą ofertę, takie jak Tyskie Browarium czy Browar w Żywcu, odwiedzane rocznie przez dziesiątki tysięcy turystów. Uwzględniono na niej również obiekty średniej wielkości takie jak Muzeum Energetyki w Łaziskach Górnych, Muzeum Techniki i Włókiennictwa w Bielsku-Białej i obiekty małe - Muzeum Historii Kolei czy Muzeum Górnictwa Rud Żelaza w Częstochowie. Wśród obiektów znajdują się obiekty prywatne, prowadzone przez pasjonatów czy obiekty prowadzone przez instytucje sektora publicznego. Obiekty są również zróżnicowane pod względem ich odniesienia do przemysłu, mamy więc czynne zakłady przemysłowe (Żywiec), gdzie turysta wchodzi na linię produkcyjną (Tychy, Łaziska Górne, Częstochowa), jak również obiekty muzealne lub takie, których funkcja przemysłowa już wygasła. Taki dobór obiektów ułatwi uczestnikom kursu zapoznanie się różnorodną ofertą Szlaku Zabytków Techniki i specyfiką funkcjonowania i oprowadzania turystów po różnych obiektach. Można jedynie rozważyć czy nie należałoby uzupełnić istniejącej listy zajęć terenowych o jedną z galerii sztuki jakie znajdują się na Szlaku, np. w ramach oprowadzania przygotowanego przez uczestników kursu, tego typu obiekty często również nie mają stałej oferty przewodnickiej, a często mają ciekawą historię i ekspozycję. Z uwagi na charakter głównych grup docelowych dla Szlaku Zabytków Techniki, można uwzględnić w proponowanej liście obiekty, dla których grupy szkolne stanowią podstawową grupę odbiorców, a do takich obiektów z pewnością należy zaliczyć Muzeum Chleba, Szkoły i Ciekawostek w Radzionkowie. Te zasygnalizowane obiekty mogłyby stanowić cel odwiedzin w ramach zajęć indywidualnych. Projekt organizacyjny szkoleń, w tym przewidywane liczby godzin Szkolenia obejmują działania przygotowane przez organizatorów kursu, jak również zadania do indywidualnego zrealizowania lub przygotowania przez jego uczestników. Takie podejście należy uznać za prawidłowe ze względu na aktywizujące podejście do zajęć. 22 23

OPINIE NA TEMAT KURSU SZKOLENIOWEGO PRZEWODNIKÓW INDUSTRALNYCH Na całość kursu przewidziano 60 godzin, to mniej godzin niż do tej pory obejmowały kursy przewodnickie. Należy jednak zauważyć, że projekt ten jak wynika z opisu, w pierwszym etapie ma charakter pilotażowy i przygotowany jest z myślą o aktualnych przewodnikach i pracownikach obiektów znajdujących się na Szlaku Zabytków Techniki. W związku z tym są to osoby, które posiadają już określoną wiedzę na temat regionu, obiektów przemysłowych, a także często są zaangażowane w obsługę ruchu turystycznego na terenie ich własnych obiektów co powoduje, że metodyka oprowadzania grup turystów nie jest im obca. Proponowany projekt kursu pilotażowego należy zatem ujmować w kategoriach kursu doszkalającego, sprofilowanego na turystykę industrialną, który ma zapewnić poszerzenie wiedzy w kwestii historii regionu i obsługi ruchu turystycznego, a nie zdobywanie jej od początku i w takim ujęciu liczba godzin wydaje się wystarczająca. Ewaluacja programu Na podstawie przedstawionej w opisie charakterystyki ewaluacji programu szkolenia, można dostrzec, że będzie ona bazować zarówno na zebraniu danych ilościowych jak i jakościowych od uczestników. Zebraniu informacji ilościowej służyć będzie ankieta zgodnie z przedstawionym wzorem, natomiast zebraniu informacji jakościowej część ankiety zawierająca pytania otwarte oraz dyskusje prowadzących z uczestnikami po zakończeniu zajęć. Całość programu ewaluacyjnego jest niezwykle istotna w związku z tym, że proponowany projekt kursu dotyczy kursu pilotażowego. Ze względu na to, że uczestniczą w nim specjaliści w omawianej problematyce, ważne by służył on dopracowaniu zagadnień poruszanych w otwartych szkoleniach, z drugiej strony, należy mieć na uwadze, że opinie, potrzeby osób, które już są przewodnikami mogą się znacząco różnić od tych reprezentowanych przez osoby, które dopiero zaczynają swoją pracę w obsłudze ruchu turystycznego. Przedstawiona ankieta ewaluacyjna programu jest poprawnie skonstruowana od strony merytorycznej. Rozpoczyna się pytaniami zamkniętymi, a kończy na pytaniach otwartych. W pytaniach 1-5 można jednak zasugerować zastosowanie skali innej niż dychotomiczna, w związku z tym, że będzie to subiektywna ocena uczestnika. W konsekwencji do oceny 1-5 można zastosować pięciostopniową skalę Likerta, gdzie zamiast odpowiedzi tak/nie uczestnicy kursu mieliby możliwość zaznaczenia odpowiedzi zdecydowanie tak/raczej tak/ani tak ani nie/raczej nie/ zdecydowanie nie. Tego typu skale lepiej odpowiadają pytaniom o oceny, niż skale dychotomiczne, które powinny odnosić się do pytań o fakty. Jeśli organizatorzy kursu chcieliby głębiej przeanalizować oceny uczestników, można dodać część metryczkową, w której uczestników zapytano by o płeć, wiek, staż przewodnicki, itp.. Wydaje się istotne rozpoznanie czy są jakieś grupy, którym proponowana forma zajęć odpowiada bardziej lub mniej. Inne sugestie W proponowanej literaturze wskazano jedynie pozycje, które umożliwiają poszerzenie wiedzy na temat historii regionu oraz obiektów związanych z turystyką industrialną, brakuje natomiast pozycji pozwalających na stała poprawę warsztatu metodycznego oprowadzania wycieczek, takich jak wspomniane wcześniej pozycje dotyczące nowych form oprowadzania turystów, a także: E. Jarosz, Vademecum pilotażu wycieczek i obsługi turystycznej, Pracownia Psychoprofilaktyki, Katowice 2002; Obsługa ruchu turystycznego, red. Z. Kruczek, Proksenia, Kraków 2006. K. Podemski:, Socjologia podróży, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2004. J. Sobczak-Matysiak:, Psychologia kontaktu z klientem, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 1998. Dbając o markę produktu turystycznego jakim jest Szlak Zabytków Techniki można rozważyć by informacje o przewodnikach były nie tylko zawarte na stronie internetowej Szlaku, ale również wydawanie specjalnej legitymacji/odznaki przewodnika po Szlaku Zabytków Techniki, której wzór byłby zintegrowany z Systemem Identyfikacji Wizualnej dla Szlaku. Podsumowanie Podsumowując przedłożony projekt kursu szkoleniowego dla przewodników industrialnych należy uznać za dobrze opracowany zarówno pod względem merytorycznym jak i organizacyjnym. Proponowana liczba godzin oraz zakres tematyczny zajęć powinien pozwolić na zdobycie wymaganej wiedzy na temat oprowadzania grup po obiektach poprzemysłowych, a samo pojawienie się przewodników po Szlaku Zabytków Techniki z pewnością zwiększy jego atrakcyjność dla turystów, jak również przyczyni się do komercjalizacji tego produktu turystycznego. 24 25