STRUKTURA INWESTYCJI FINANSOWANYCH ZE ŚRODKÓW UNIJNYCH A CZYNNIKI ROZWOJU W OBSZARACH WZROSTU W POLSCE

Paweł Churski 1, Anna Borowczak 1, Robert Perdał 1 STRUKTURA INWESTYCJI FINANSOWANYCH ZE ŚRODKÓW UNIJNYCH A CZYNNIKI ROZWOJU W OBSZARACH WZROSTU W POLSCE Wstęp Obszary wzrostu stanowią miejsce polaryzacji efektów rozwojowych w przestrzeni ekonomicznej. Jest to konsekwencja naturalnego różnicowania się procesu rozwoju w przestrzeni, co znajduje swoje potwierdzenie w założeniach nurtu teorii ekonomii opartej na koncepcji ścieżki rozwoju nierównomiernego, rozwiniętej na gruncie krytyki paradygmatu równowagi gospodarczej i zrównoważonego wzrostu [Hansen 1972; Todd 1974]. Temat ten był podejmowany zarówno w tradycyjnych koncepcjach teoretycznych (m.in. Perroux 1955; Friedmann i Alonso 1964; Friedmann 1967, 1974), jak i w ich współczesnych adaptacjach oraz nowych podejściach teoretyczno-metodologicznych (m.in. Romer 1986, 1990, 1994; Lucas 1988; Krugman 1991, 1995). Szczególne znaczenie obszarów wzrostu w kształtowaniu ogólnego poziomu rozwoju regionów zaznacza się w nowym podejściu do polityki rozwoju. Przyjmuje się, że wobec braku oczekiwanej efektywności dotychczasowego podejścia wyrównawczego podejmowana interwencja europejskiej polityki spójności powinna się opierać na reorientacji celów z niwelowania różnic na uzyskiwanie korzyści z występowania zróżnicowania, m.in. przy kształtowaniu powiązań funkcjonalnych obszarów wzrostu z ich otoczeniem, wykorzystaniu specyficznych zasobów endogenicznych każdego z obszarów i służącej poprawie efektywności podejmowanej interwencji terytorialnej koordynacji polityk (m.in. Growing Unequal 2008; Barca 2009; Reshaping Economic 2009; Regional 1 Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Instytut Geografii Społeczno- -Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej, Zakład Analizy Regionalnej. Maluszynska - T1 - Polska - 2b kor.indd 183 2015-02-24 13:13:18

184 Paweł Churski, Anna Borowczak, Robert Perdał Development 2010; Barca i in. 2012). Uwzględniając fakt, że większość obszarów wzrostu stanowią tereny miast i aglomeracji miejskich, a występujące tendencje do polaryzacji prowadzą do koncentracji na tych obszarach zdecydowanej większości mieszkańców europejskich regionów, szczególne znaczenie dla skuteczności polityki spójności zyskuje polityka miejska [Pakiet legislacyjny 2013]. Jest ona ukierunkowana na wzrost konkurencyjności gospodarczej oraz poprawę poziomu i warunków życia mieszkańców, a z drugiej strony zwiększanie powiązań funkcjonalnych i zasięgu oddziaływania na obszary otaczające powinno być zgodne ze specyficznymi dla tych obszarów czynnikami rozwoju [Założenia 2013]. Jest to tym bardziej ważne, gdy obszary te nie są wolne od wewnętrznych problemów rozwojowych i nie wykazują odporności na zjawiska kryzysowe [Ósme sprawozdanie 2013]. Celem analizy jest ocena wielkości i struktury inwestycji finansowanych ze środków unijnych w kontekście ich zgodności z potrzebami obszarów wzrostu w Polsce wynikającymi z tworzenia i wzmacniania czynników rozwoju. Przedmiotem badań są obszary wzrostu wyznaczone metodą analizy skupień przeprowadzonej na podstawie wartości wskaźnika syntetycznego. Na początku postępowania badawczego identyfikuje się rozkład przestrzenny obszarów wzrostu w układzie powiatów w Polsce. Następnie, w układzie analizowanych jednostek, określa się poziom i strukturę wykorzystania funduszy unijnych w latach 2004 2010, zarówno ogółem, jak i w podziale odpowiadającym badanym aspektom rozwoju społeczno-gospodarczego. Na trzecim etapie określa się czynniki rozwoju obszarów wzrostu gospodarczego w ujęciu całościowym i częściowym tego procesu. Ostatnim etapem postępowania jest analiza stopnia dopasowania wielkości i struktury pozyskanych funduszy unijnych do zidentyfikowanych czynników rozwojowych obszarów wzrostu. Analiza odnosi się do układu powiatowego (NUTS4), a jej zakres determinowany jest przede wszystkim dostępnością danych statystycznych. W postępowaniu badawczym wykorzystano wszystkie dane udostępniane przez Główny Urząd Statystyczny w ramach Banku Danych Lokalnych. Okres analizy obejmuje lata 2000 2010. Prezentowane wyniki stanowią rezultat jednego z etapów badań przeprowadzonych w ramach projektu Rozwój społeczno-gospodarczy a kształtowanie się obszarów wzrostu i obszarów stagnacji gospodarczej, który jest finansowany przez Narodowe Centrum Nauki (N N306 791940). Projekt realizuje zespół pracowników Zakładu Analizy Regionalnej Instytutu Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej UAM w Poznaniu, do którego należą autorzy niniejszego artykułu. Maluszynska - T1 - Polska - 2b kor.indd 184 2015-02-24 13:13:18

Struktura inwestycji finansowanych ze środków unijnych a czynniki rozwoju 185 1. Obszary wzrostu w układzie powiatów na tle zróżnicowania procesów rozwojowych w Polsce w latach 2000 2010 Podstawą identyfikacji rozkładu obszarów wzrostu w układzie powiatów w Polsce w latach 2000 2010 była analiza stanu i zmian procesu rozwoju społeczno-gospodarczego, która została przeprowadzona w ujęciu częściowym obejmującym pięć aspektów: (1) ludność i osadnictwo, (2) rynek pracy i struktura gospodarki, (3) infrastruktura techniczna i dostępność przestrzenna, (4) sytuacja finansowa i poziom zamożności, (5) innowacyjna gospodarka i otoczenie biznesu, oraz ujęciu całościowym traktującym powyższe aspekty łącznie. W postępowaniu badawczym wykorzystano metodę wskaźnika syntetycznego J. Perkala oraz metodę analizy skupień (Tryon 1939; Kostrubiec 1965; Smith 1972; Chojnicki i Czyż 1991; Dymnicki i Henry 2011). Liczba cech źródłowych opisujących analizowane aspekty procesu rozwoju społeczno- -gospodarczego wynosiła 49 i wahała się od trzech (innowacyjna gospodarka i otoczenie biznesu) do 16 (sytuacja finansowa i poziom zamożności) (tabela 1). Powiaty sklasyfikowano ze względu na ich społeczno-gospodarczy poziom rozwoju [Churski i in. 2012]. Analiza zmienności uzyskanych rozkładów przestrzennych typów rozwojowych powiatów w ujęciu całościowym pozwoliła dokonać ich klasyfikacji według kryterium zmienności przynależności do danej klasy. W tym celu przeprowadzono klasyfikację jednostek bazującą na wzorcu przedstawionym na rysunku 1. Podstawowym kryterium tej klasyfikacji była długość okresu pozostawania danej jednostki w jednej z trzech klas: obszary wzrostu obszary przejściowe obszary stagnacji, w analizowanych latach 2000 2010 w ujęciu całościowym procesu rozwoju społeczno-gospodarczego. Założono, że grupę obszarów wzrostu będącą przedmiotem analizy w pracy będą stanowić powiaty zaliczane do klasy I stałego wzrostu (11 lat w grupie obszarów wzrostu) oraz do klasy II obszary wzrostu (7 10 lat w grupie obszarów wzrostu) (rysunek 1). Zbiór powiatów należących do tak zdefiniowanej klasy obszarów wzrostu obejmuje 83 powiaty, co stanowi 22% ogólnej liczby jednostek. W strukturze tego zbioru znajduje się 69 powiatów (18,2%) zaklasyfikowanych w ujęciu całościowym rozwoju społeczno-gospodarczego jako obszary stałego wzrostu (klasa I) oraz 14 powiatów (3,7%), które co najmniej siedmiokrotnie klasyfikowano jako obszary wzrostu (klasa II) (rysunek 1). W układzie funkcjonalno-przestrzennym wyróżnione obszary obejmują: 18 powiatów grodzkich ośrodków miejskich o randze krajowej; 7 powiatów ziemskich stanowiących obszary metropolitalne tych ośrodków; 44 powiaty grodzkie lub ziemskie, w których Maluszynska - T1 - Polska - 2b kor.indd 185 2015-02-24 13:13:18

186 Paweł Churski, Anna Borowczak, Robert Perdał Tabela 1. Struktura zredukowanej geograficznej bazy obserwacji przyjętej w badaniu w układzie powiatów (NUTS 4) Wyszczególnienie Wyjściowy zestaw cech Zredukowany zestaw cech Ujęcie częściowe Ludność I osadnictwo 19 10 Rynek pracy i struktura gospodarki 16 8 Infrastruktura techniczna i dostępność przestrzenna 28 12 Sytuacja finansowa i poziom zamożności 26 16 Innowacyjna gospodarka i otoczenie biznesu 3 3 Ujęcie całościowe Razem 92 49 Rysunek 1. Rozkład przestrzenny klas obszarów wzrostu i stagnacji gospodarczej w ujęciu całościowym w układzie jednostek NUTS4 granicach są zlokalizowane ośrodki miejskie o znaczeniu regionalnym lub subregionalnym; 14 powiatów grodzkich i ziemskich, w których granicach są zlokalizowane znaczące zakłady przemysłowe, jednostki te charakteryzuje więc przewaga monofunkcyjnej struktury gospodarki. Uzyskany rozkład prze- Maluszynska - T1 - Polska - 2b kor.indd 186 2015-02-24 13:13:18

Struktura inwestycji finansowanych ze środków unijnych a czynniki rozwoju 187 strzenny obszarów wzrostu oraz ich struktura funkcjonalno-przestrzenna pozwalają sądzić, że mimo względnie najwyższego poziomu rozwoju społeczno- -gospodarczego w ujęciu całościowym nie stanowią one jednorodnej grupy. Analiza klasyfikacji tych obszarów w ujęciu dynamicznym (tj. w podziale na klasy rozwojowe) w poszczególnych częściowych ujęciach procesów rozwoju wskazuje na strukturalne problemy charakterystyczne dla poszczególnych grup obszarów wzrostu [Churski i in. 2013]. W aspekcie ludność i osadnictwo do grupy obszarów wzrostu nie kwalifikowały się niektóre ośrodki o znaczeniu krajowym (np. Bydgoszcz, Katowice, Łódź, Poznań, Wrocław, Szczecin, Kielce), a także byłe miasta wojewódzkie o mało zdywersyfikowanej strukturze gospodarki (np. Bielsko-Biała, Częstochowa, Jelenia Góra, Kalisz, Piotrków Tryb., Tarnów, Przemyśl, Włocławek), powiaty surowcowe i z tradycyjnym przemysłem ciężkim (Bytom, Chorzów, Dąbrowa Górn., Gliwice, Piekary Śl., Ruda Śl., Siemianowice Śl., Sosnowiec, Jaworzno, kędzierzyńsko-kozielski, oświęcimski, krapkowicki, bełchatowski, lubiński, polkowicki, zgorzelecki). Obszary te w analizowanym okresie charakteryzowały się ujemnym saldem migracji, wynikającym głównie z intensyfikacji procesów suburbanizacji. W aspekcie rynek pracy i struktura gospodarki w klasie obszarów wzrostu nie znalazły się różnej rangi ośrodki miejskie, zlokalizowane przeważnie w Polsce wschodniej. Grupę ta tworzyły zarówno ośrodki o znaczeniu krajowym (np. Białystok, Olsztyn, Lublin, Kielce, Rzeszów), jak i byłe miasta wojewódzkie (np. Biała Podlaska, Chełm, Krosno, Nowy Sącz, Ostrołęka, Siedlce, Zamość, Przemyśl, Włocławek, Płock, Konin), a także niektóre powiaty o monofunkcyjnej strukturze gospodarki (bełchatowski, kwidzyński). Rozkład obszarów w tym aspekcie procesów rozwoju był więc powiązany ze zróżnicowaniem struktury gospodarczej obszarów i potwierdzał niekorzystne diagnozy społeczno-gospodarcze dla wschodniej części kraju. W aspekcie infrastruktura techniczna i dostępność przestrzenna do grupy obszarów wzrostu nie kwalifikowały się powiaty stanowiące obszary metropolitalne największych aglomeracji miejskich (poznański, piaseczyński, pruszkowski, warszawski zach., grodziski, legionowski), powiaty przemysłowe lub o monofunkcyjnej strukturze gospodarki (głogowski, lubiński, polkowicki, zgorzelecki, kwidzyński, bełchatowski, kędzierzyńsko-kozielski, krapkowicki, policki, gdański, Mysłowice, Jaworzno) oraz niektóre byłe miasta wojewódzkie (np. wałbrzyski, Płock, Suwałki). W aspekcie innowacyjna gospodarka i otoczenie biznesu w grupie obszarów wzrostu nie znalazły się przede wszystkim powiaty aglomeracji miejskich (poznański, gdański, piaseczyński, pruszkowski, warszawski zach., grodziski, legionowski) oraz powiaty silnie uprzemysłowione lub o monofunkcyjnej strukturze gospodarki (Rybnik, Żory, Świętochłowice, Maluszynska - T1 - Polska - 2b kor.indd 187 2015-02-24 13:13:18

188 Paweł Churski, Anna Borowczak, Robert Perdał Mysłowice, Sosnowiec, bieruńsko-lędziński, mikołowski, oświęcimski, policki, głogowski). Niższa pozycja tych obszarów w zakresie poziomu rozwoju innowacyjnej gospodarki i otoczenia biznesu jest powiązana z relatywnie wczesnym etapem procesów rozwojowych, zachodzących w tym aspekcie [Dominiak 2013]. Obecnie wyraźna koncentracja usług dla biznesu w Polsce występuje niemal wyłącznie w ośrodkach miejskich o randze krajowej, i choć w analizowanym okresie można zaobserwować proces ich dyfuzji, zachodzi on bardzo wolno. W aspekcie sytuacja finansowa i poziom zamożności, który charakteryzuje się wysoką dynamiką i znaczną polaryzacją, do grupy obszarów wzrostu należały jedynie Warszawa, Płock, powiaty lubiński, polkowicki, zgorzelecki i bełchatowski, tj. obszary, w których siedzibę mają duże i dobrze prosperujące zakłady przemysłowe (najczęściej wydobycie kopalin, ich przerób i energetyczne wykorzystanie). Podsumowując należy stwierdzić, że rozkład przestrzenny powiatów zaliczonych do klasy obszarów wzrostu ma charakter mozaikowaty i jest determinowany przede wszystkim układem sieci osadniczej, występowaniem surowców naturalnych oraz lokalizacją największych w kraju podmiotów gospodarczych. 2. Poziom i struktura wykorzystania funduszy UE na obszarach wzrostu w ujęciu całościowym i częściowym Analiza wielkości i struktury inwestycji finansowanych ze środków unijnych w kontekście ich zgodności z potrzebami obszarów wzrostu w Polsce wynikającymi z tworzenia i wzmacniania czynników rozwoju składała się z następujących kroków: przeprowadzenie kwerendy projektów realizowanych w okresie objętym analizą tj. w latach 2004 2010, ustalenie rozkładu przestrzennego projektów odpowiadającego przyjętemu układowi analizy, tj. poziomowi NUTS4, ustalenie struktury inwestycji w podziale na analizowanych pięć aspektów procesu rozwoju społeczno-gospodarczego oraz wyodrębnienie i systematyzacja inwestycji realizowanych w wyróżnionych obszarach wzrostu, tj. w 83 powiatach. U podstaw kwerendy projektów realizowanych w ramach dwóch perspektyw finansowych na lata 2004 2006 oraz 2007 2013 leżały następujące założenia. W zbiorze projektów podlegających analizie nie uwzględniono inwestycji realizowanych przy wsparciu Funduszu Spójności, który nie jest funduszem strukturalnym. W analizie pominięto inwestycje realizowane w latach 2004 2006 ze środków programów SPO Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego i rozwój obszarów wiejskich i SPO Rybołówstwo i przetwórstwo ryb (o łącznym udziale ok. 10% w NPR na lata Maluszynska - T1 - Polska - 2b kor.indd 188 2015-02-24 13:13:18

Struktura inwestycji finansowanych ze środków unijnych a czynniki rozwoju 189 2004 2006). Rezygnacja z analizy inwestycji przeprowadzonych w ramach tych programów pozwoliła zachować homogeniczny układ finansowania polityki regionalnej w obu perspektywach finansowych. Ze zbioru projektów podlegających analizie wykluczono także inwestycje realizowane ze środków pomocy technicznej (zarówno w kontekście indywidualnych programów operacyjnych, jak i priorytetów poszczególnych programów). Przyjęto, że równoważą one koszty związane z obciążeniem administracji rządowej i regionalnej związane z obsługą programów unijnych. W konsekwencji przyjętych założeń analizie podlegał zbiór 88,5 tys. projektów o łącznej wartości 86,8 mld zł (tabela 2). W ogólnej liczbie projektów realizowanych do końca 2010 r. wyraźnie zaznacza się przewaga inwestycji realizowanych w perspektywie 2007 2013, jednakże pod względem ich wartości udział projektów tej perspektywy wynosi jedynie ok. 30%. Przyczyną tego stanu jest relatywnie niski stopnień zaawansowania realizacji NSRO 2007 2013 pod koniec 2010 r. Tabela 2. Uwzględniony w analizie zakres interwencji strukturalnych polityki spójności w Polsce w układzie programów operacyjnych w latach 2004 2010 Programy operacyjne Wartość ogółem (w zł) Liczba projektów (w szt.) Infrastruktura i środowisko 972 237 168,19 282 Innowacyjna gospodarka 3 059 143 329,27 3 512 Kapitał ludzki 4 301 586 014,20 28 903 Rozwój Polski Wschodniej 162 436 504,30 10 Regionalne programy operacyjne 18 777 431 626,46 11 149 Perspektywa finansowa 2007 2013 a 27 272 834 642,42 48 856 Rozwój zasobów ludzkich 8 049 139 250,29 8 997 Transport 9 694 664 346,37 1 872 Wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw 19 774 823 512,74 17 930 ZPORR 21 992 797 754,68 15 927 Perspektywa finansowa 2004 2006 59 511 424 864,08 44 726 Razem 86 784 259 506,50 88 582 a Dla porównania poziom kontraktacji środków w programach operacyjnych NSRO 2007 2013 wynosił w 06.2011 r.: POIŚ 14%, POIG 19%, POKL 33%, RPW 21%, RPO 33% [Sprawozdanie z realizacji 2011]. Źródło: na podstawie danych Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, stan na 31.12.2010 r. Identyfikacja przestrzennego podziału środków w układzie jednostek NUTS4 wymagała ustalenia lokalizacji i zasięgu każdej z uwzględnionych w badaniu inwestycji. Przyjęto, że w przypadku gdy inwestycję realizowano na szczeblu centralnym lub regionalnym podział środków w układzie odpowiednich powia- Maluszynska - T1 - Polska - 2b kor.indd 189 2015-02-24 13:13:18

190 Paweł Churski, Anna Borowczak, Robert Perdał tów (tj. krajowym lub regionalnym) powinien odpowiadać proporcji wynikającej z ich liczby mieszkańców. W ten sposób uzyskano rozkład wartości środków europejskich pozyskanych w ramach podjętej interwencji analizowanych programów operacyjnych, którego zróżnicowanie per capita przedstawia rysunek 2. Rysuenk 2. Rozkład przestrzenny wartości pozyskanych środków UE per capita w układzie powiatów w latach 2004 2010 Źródło: na podstawie danych Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, stan na 31.12.2010 r. Ustalenie tematycznej struktury nakładów w podziale na uwzględnione w niniejszej pracy aspekty rozwoju społeczno-gospodarczego wymagało szczegółowego przeglądu dokumentów programowych. Podziału inwestycji dokonano na poziomie działań lub poddziałań poszczególnych programów operacyjnych. Ogólne zasady tej systematyzacji można określić następująco. Do aspektu ludność i osadnictwo zakwalifikowano inwestycje dotyczące infrastruktury społecznej, poprawy warunków życia na obszarach zagrożonych marginalizacją (obszary wiejskie, obszary restrukturyzacji przemysłu, działania związane z rewitalizacją), inwestycje wspierające dziedzictwo kulturowe. Do aspektu rynek pracy i struktura gospodarki zakwalifikowano działania służące zmianie struktury zatrudnienia (np. reorientacja zawodowa osób odchodzą- Maluszynska - T1 - Polska - 2b kor.indd 190 2015-02-24 13:13:18

Struktura inwestycji finansowanych ze środków unijnych a czynniki rozwoju 191 cych z rolnictwa), zwalczaniu bezrobocia w różnych grupach społecznych oraz w kontekście systemowym, adaptacja zasobów pracy do wyzwań nowoczesnej gospodarki, a także inwestycje w konkretne branże gospodarki (np. turystykę). Do aspektu infrastruktura techniczna i dostępność przestrzenna zakwalifikowano inwestycje związane z modernizacją i rozbudową systemów transportu oraz infrastruktury ochrony środowiska. Do aspektu sytuacja finansowa i poziom zamożności zakwalifikowano inwestycje służące poprawie dostępu do kapitału dla przedsiębiorstw. Do aspektu innowacyjna gospodarka i otoczenie biznesu zakwalifikowano działania o charakterze proinnowacyjnym: wsparcie instytucjonalne otoczenia biznesu, tworzenie regionalnych strategii innowacyjnych, rozwój specjalistycznych usług o wysokim nasyceniu wiedzą (np. e-usługi), transfer technologii oraz działania związane z tworzeniem społeczeństwa informacyjnego. W rezultacie zastosowania przedstawionych zasad struktura wydatków polityki spójności w skali kraju w badanym okresie, w układzie analizowanych aspektów rozwoju społeczno-gospodarczego przedstawiała się następująco: 14,5 mld zł, tj. 17% środków przeznaczono na ludność i osadnictwo; 8,5 mld zł, tj. 10% środków na wsparcie rynku pracy i struktury gospodarki; 26 mld zł, tj. 30% środków na infrastrukturę techniczną i dostępność przestrzenną; 27 mld zł, tj. 32% środków na poprawę sytuacji finansowej i poziomu zamożności; natomiast 9,2 mld zł, czyli 11% środków na innowacyjną gospodarkę i otoczenie biznesu. Uzyskane wyniki wskazują, że największa koncentracja nakładów środków strukturalnych udostępnionych w ramach interwencji programów operacyjnych krajowej polityki spójności w latach 2004 2010 dotyczyła na poziomie powiatowym przedsięwzięć kształtujących i wzmacniających czynniki rozwoju związane z sytuacją finansową i poziomem zamożności oraz infrastrukturą techniczną i dostępnością przestrzenną. Na tym tle 83 wydzielone obszary wzrostu, stanowiące 22% wszystkich powiatów w Polsce, przeprowadziły ok. 45% ogółu inwestycji, których wartość wyniosła ok. 39 mld zł. Mimo że powiaty te stanowią miejsca znacznej koncentracji ludności, charakteryzują się one wysokimi, przekraczającymi średnie krajowe wartościami wskaźników per capita. Poziom inwestycji na obszarach wzrostu był wyższy o 19% niż przeciętny w kraju, co pozwala sądzić, że faktyczna aktywność beneficjentów polityki spójności, realizowanej zgodnie z podejściem wyrównawczym, odbiega od jej zakładanej koncentracji na obszarach słabszych ekonomicznie. Struktura środków pozyskanych przez obszary wzrostu jest podobna do struktury krajowej z dominującą jednak pozycją nakładów na infrastrukturę techniczną i dostępność przestrzenną, na którą na tych obszarach przeznaczono aż 13 mld zł, tj. 50% całkowitej puli środków wydatkowanych na ten cel w kraju (tabela 3). Maluszynska - T1 - Polska - 2b kor.indd 191 2015-02-24 13:13:18

192 Paweł Churski, Anna Borowczak, Robert Perdał Tabela 3. Wielkość i struktura interwencji polityki spójności na obszarach wzrostu w Polsce w latach 2004 2010 Aspekty Polska ogółem (w mld zł) Obszary wzrostu (Polska=100%) Polska per capita (w zł) Obszary wzrostu per capita (Polska = 100%) Ludność i osadnictwo 14,5 5,4 mld zł (37%) 380 368 zł (97%) Rynek pracy i struktura gospodarki 8,5 3,4 mld zł (40%) 224 236 zł (105%) Infrastruktura techniczna i otoczenie biznesu 26 13 mld zł (50%) 696 900 zł (130%) Sytuacja finansowa i poziom zamożności 27 12,1 mld zł (43%) 728 829 zł (114%) Innowacyjna gospodarka i otoczenie biznesu 9,2 5,5 mld zł (60%) 242 375 zł (155%) Razem 86,7 39,1 mld zł (45%) 2271 2710 zł (119%) Źródło: na podstawie danych Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, stan na 31.12.2010 r. Zajmują one także pierwsze miejsce w strukturze inwestycji zrealizowanych wyłącznie na obszarach wzrostu, stanowiąc 30% wartości zainwestowanych tam środków. Istotnymi kierunkami interwencji programów operacyjnych w badanym okresie na obszarach wzrostu w Polsce okazały się także działania wspierające sytuację finansową i poziom zamożności (tj. de facto dotacje dla przedsiębiorstw) oraz inwestycje w innowacyjną gospodarkę i otoczenie biznesu, które można powiązać z wyższą od przeciętnej koncentracją tego rodzaju działalności gospodarczej oraz lepszą kondycją finansową podmiotów gospodarczych na tych obszarach. Nie bez znaczenia jest także prawdopodobnie większa motywacja podmiotów zlokalizowanych w granicach obszarów wzrostu do uruchamiania procesów inwestycyjnych i występowania o środki europejskie w procedurach konkursowych, która z jednej strony stanowi efekt większego poziomu konkurencji, a drugiej strony może stanowić rezultat efektów aglomeracji. 3. Nakłady środków europejskich a czynniki rozwoju obszarów wzrostu Identyfikacja istotnych czynników rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wzrostu została przeprowadzona w dwóch ujęciach: całościowym i częściowym. W ujęciu całościowym analizę oparto na analizie korelacji kanonicznych (Krzyśko i Ratajczak 1978; Parysek 1982) pozwalającej na badanie Maluszynska - T1 - Polska - 2b kor.indd 192 2015-02-24 13:13:18

Struktura inwestycji finansowanych ze środków unijnych a czynniki rozwoju 193 związku między dwoma zbiorami zmiennych. W postępowaniu badawczym z jednej strony uwzględniono zbiór wskaźników każdego z badanych aspektów, a z drugiej zbiór jednoelementowy wartość globalną wskaźnika syntetycznego poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego. Dla dalszego wnioskowania użyto wartości pierwszej korelacji kanonicznej pokazującej siłę związku najlepszej kombinacji cech źródłowych danego aspektu z wartościami wskaźnika syntetycznego. Uzyskane wartości (z uwzględnieniem ich statystycznej istotności) pozwoliły na uporządkowanie aspektów rozwoju społeczno-gospodarczego uwzględniających zmienności ich siły w zależności od wartości wskaźnika syntetycznego, co interpretuje się jako siłę kształtowania całościowego procesu rozwoju i jego zróżnicowania przestrzennego. W ten sposób określono hierarchię czynników (utożsamianych w tym ujęciu z aspektami rozwoju) wpływających na poziom rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wzrostu. Natomiast w ujęciu częściowym do identyfikacji czynników rozwoju wykorzystano analizę regresji wielokrotnej krokowej postępującej, w której równaniu zmienną zależną jest wartość wskaźnika syntetycznego w danym aspekcie, a zmiennymi niezależnymi wartości cech źródłowych opisujących wszystkie pozostałe aspekty, prowadzącą do estymacji istotnych statystycznie czynników rozwoju danego aspektu w każdym roku z okresu analizy obejmującym lata 2000 2010 (utożsamianych w tym ujęciu z cechami opisującymi własności sterowalne w interwencji podejmowanej w ramach polityki rozwoju). Należy podkreślić, że jako istotne czynniki rozwoju traktowano nie tylko te spełniające warunek istotności w sensie statystycznym, lecz także te, które nie były pochodną jedynie tzw. efektu statystycznego oraz przynajmniej sześć razy w ciągu 11 analizowanych lat występowały w równaniach regresji jako istotne. Uwzględniając wyniki analizy zróżnicowania nakładów środków UE w układzie badanych aspektów (czynników) rozwoju, należy stwierdzić, że w ujęciu całościowym infrastruktura i dostępność przestrzenna w obszarach wzrostu w Polsce, pomimo największego poziomu tych nakładów, charakteryzuje się najniższymi wartościami pierwszej korelacji kanonicznej (ok. 0,61 0,68) (rysunek 3). Zatem aspekt ten (czynnik), pomimo relatywnie największych nakładów środków europejskich w porównaniu do pozostałych aspektów (czynników) rozwoju społeczno-gospodarczego, względnie najmniej wpływa na proces kształtowania i różnicowania obszarów wzrostu w Polsce. W ujęciu częściowym procesu rozwoju, w wyniku estymacji modeli regresyjnych dla każdego z aspektów rozwoju społeczno-gospodarczego otrzymano istotne statystycznie cechy źródłowe, które reprezentowały poszczególne czynniki rozwoju. Próbując zidentyfikować miejsce infrastruktury technicznej Maluszynska - T1 - Polska - 2b kor.indd 193 2015-02-24 13:13:18

194 Paweł Churski, Anna Borowczak, Robert Perdał (a ściślej infrastruktury drogowej i infrastruktury komunalnej) charakteryzującej się największymi nakładami środków UE w strukturze czynników rozwoju, stwierdzono, że jest ona istotnym czynnikiem rozwoju, we wszystkich badanych aspektach, tj. ludność i osadnictwo, rynek pracy i struktura gospodarki, sytuacja finansowa i poziom zamożności oraz innowacyjna gospodarka i otoczenie biznesu. Zatem w ujęciu częściowym procesu rozwoju społeczno-gospodarczego wykazano, że infrastrukturę techniczną i dostępność przestrzenną w obszarach wzrostu należy uznać za jeden z ważniejszych czynników rozwoju tego typu obszarów. 0,85 I korelacja kanoniczna 0,80 0,75 0,70 0,65 0,60 0,55 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 LiO RPiSG ITiDP SFiPZ IGiOB Rysunek 3. Zmienność wartości pierwszej korelacji kanonicznej w układzie aspektów procesu rozwoju społeczno-gospodarczego w obszarach wzrostu w Polsce w latach 2000 2010 Zidentyfikowane na wcześniejszym etapie postępowania badawczego najwyższe w obszarach wzrostu nakłady środków europejskich na infrastrukturę techniczną i dostępność przestrzenną, traktowane jako czynniki zmian badanych aspektów rozwoju społeczno-gospodarczego, pozwalają sformułować hipotezę o występowaniu związku pomiędzy nakładami finansowymi na infrastrukturę techniczną i dostępność przestrzenną (zł/os.) a dynamiką rozwoju analizowanych aspektów rozwoju społeczno-gospodarczego 2. Weryfikację tak sformułowanej hipotezy przeprowadzono dwuetapowo. Na pierwszym etapie zbadano poziom korelacji pomiędzy wielkością nakładów 2 Dynamikę poziomu rozwoju w poszczególnych aspektach obliczono dla lat 2006 2010 w sposób względny, tj. w odniesieniu do roku poprzedniego, a nie bazowego. Dla każdej jednostki przestrzennej obliczono średnią geometryczną (pierwiastek 5. stopnia z iloczynu wartości dynamiki w pięciu latach). Wskaźnik dynamiki stanowi średnią arytmetyczną ze średnich geometrycznych. Maluszynska - T1 - Polska - 2b kor.indd 194 2015-02-24 13:13:18

Struktura inwestycji finansowanych ze środków unijnych a czynniki rozwoju 195 środków UE na infrastrukturę techniczną i dostępność przestrzenną a dynamiką rozwoju w analizowanych aspektach rozwoju społeczno-gospodarczego. Na drugim etapie skonstruowano proste liniowe modele regresyjne także opisujące tę zależność. W wyniku analizy korelacji potwierdzono występowanie zależności (istotnej statystycznie) jedynie pomiędzy wielkością nakładów na infrastrukturę techniczną i dostępność przestrzenną a sytuacją finansową i poziomem zamożności (r = 0,43; p < 0,0000). Potwierdzeniem tej zależności jest wynik modelowania regresyjnego, który wykazał istotność statystyczną modelu opisującego wpływ nakładów środków UE na infrastrukturę techniczną i dostępność przestrzenną na dynamikę zmian sytuacji finansowej i poziomu zamożności obszarów wzrostu w postaci: Y 103,82 0, 434ITiDP 4,36, R 0,19. dsfipz Względnie niska wartość współczynnika determinacji oznacza wyjaśnienie badanej zmienności jedynie w ok. 20%. Należy zatem wnioskować, że dynamikę zmian sytuacji finansowej i poziomu zamożności obszarów wzrostu wzmacniają jeszcze inne poza nakładami środków UE na infrastrukturę i dostępność przestrzenną, nieuwzględnione w modelu własności. W celu rozpoznania pełnego wpływu oddziaływania nakładów środków UE na sytuację finansową i poziom zamożności obszarów wzrostu w modelowaniu regresyjnym (regresja wieloraka krokowa postępująca) uwzględniono także wielkość nakładów środków UE w pozostałych aspektach rozwoju społeczno-gospodarczego, otrzymując równanie: Y 102, 45 0,284IGiOB 0,235RPiSG 0,216ITiDP 3,87, R 0,35. dsfipz Jego wynik potwierdza istotność wpływu nakładów infrastrukturalnych na wzmacnianie sytuacji finansowej i poziomu zamożności na badanych obszarach wzrostu. Wyższa wartość skorygowanego współczynnika determinacji w tym modelu wskazuje na jego lepsze dopasowanie niż w przypadku wyizolowania samych tylko nakładów infrastrukturalnych, nadal jednak ujawnia istnienie własności oddziałujących na dynamikę sytuacji finansowej i poziomu zamożności, których nie uwzględniono w modelu. Nakłady środków UE na poszczególne aspekty (czynniki) rozwoju społeczno-gospodarczego nie są najwyraźniej jedynymi stymulatorami dynamiki rozwoju sytuacji finansowej i poziomu zamożności tych obszarów, a tym samym nie należy ich w każdym przypadku traktować jako swego rodzaju remedium będącego podstawą polityki rozwoju. 2 Maluszynska - T1 - Polska - 2b kor.indd 195 2015-02-24 13:13:19

196 Paweł Churski, Anna Borowczak, Robert Perdał Zakończenie Uzyskane wyniki badania prowadzą do wniosku, że inwestycje publiczne finansowane ze środków polityki spójności w latach 2004 2010 w istotnym stopniu koncentrują się na ograniczonej liczbie obszarów wzrostu. Polityka regionalna, zgodnie z modelem wyrównawczym zmierzającym do redukcji przestrzennych zróżnicowań rozwoju społeczno-gospodarczego, zakładała jej implementację głównie w układzie regionalnym, promującym zwiększenie nakładów finansowych per capita w relatywnie mniej zamożnych obszarach wschodniej części kraju. W ujęciu lokalnym rozpatrywanym w układzie obszarów wzrostu i stagnacji gospodarczej realizacja polityki według założeń tego modelu wydaje się w niewielkim stopniu spełniona. Stanowi to z pewnością konsekwencję przyjętego trybu konkursowego rozdziału środków, który przyczynił się do większej absorpcji środków przez najbardziej konkurencyjne regiony i zlokalizowanych w ich granicach beneficjentów. Głównym kierunkiem inwestycji na obszarach wzrostu jest infrastruktura techniczna, która jednak w porównaniu do innych aspektów rozwoju społeczno-gospodarczego w relatywnie najmniejszym stopniu różnicuje ogólny poziom rozwoju w grupie obszarów wzrostu. Obszary wzrostu cechują się naturalnie wysoką gęstością i dostępnością infrastruktury, wynikającą z dużej koncentracji ludności obsługiwanej przez jej poszczególne systemy. Fakt zainwestowania znacznych środków w infrastrukturę techniczną tych obszarów nie zmienia zatem ich relatywnej pozycji rozwojowej w układzie analizowanych jednostek. Poprawa jakości infrastruktury prowadzi jednak w konsekwencji do innych zjawisk, np. do poprawy warunków i jakości życia ludności zamieszkującej obszary wzrostu, co eliminując niekorzystne efekty uboczne procesów rozwoju na tych obszarach (w tym rosnącą kongestię), pozytywnie kształtuje sytuację w pozostałych rozpatrywanych aspektach. Zależność tę potwierdza przeprowadzona weryfikacja ogólnego wpływu infrastruktury technicznej jako czynnika determinującego dynamikę rozwoju we wszystkich analizowanych aspektach procesu rozwoju społeczno-gospodarczego. W relatywnie krótkim okresie objętym analizą impulsy inwestycyjne, powiązane z nakładami na infrastrukturę techniczną na obszarach wzrostu, przyczyniają się przede wszystkim do zdynamizowania sytuacji finansowej i poziomu zamożności tych obszarów, co należy traktować jako bezpośredni efekt interwencji o charakterze popytowym [Rosik i Komornicki 2013]. Z dużym prawdopodobieństwem związek ten można rozpatrywać nie tyle w kategoriach materialnych produktów inwestycji infrastrukturalnych (np. poprawy infrastruktury jako czynnika lokalizacji nowych przedsiębiorstw), Maluszynska - T1 - Polska - 2b kor.indd 196 2015-02-24 13:13:19

Struktura inwestycji finansowanych ze środków unijnych a czynniki rozwoju 197 ile w powiązaniu z samym procesem inwestycyjnym uwalnianjącym środki publiczne o dużej skali, w których uczestniczyły przedsiębiorstwa zlokalizowane na obszarach wzrostu. Można przypuszczać, że wpływ ten nie zachodził równomiernie w analizowanej grupie obszarów. Przyczyn tej sytuacji można poszukiwać nie tylko w zróżnicowaniu poziomu inwestycji infrastrukturalnych, lecz także w wewnętrznej różnorodności obszarów wzrostu pod względem funkcjonalno-przestrzennym, różnicującej intensywność odziaływania poszczególnych czynników rozwoju na tych obszarach. W długim okresie, który z pewnością posłuży lepszej ocenie zasadności wybranych kierunków inwestycyjnych, wyniki przeprowadzonej analizy pozwalają oczekiwać empirycznej weryfikacji pozytywnych zależności pomiędzy nakładami na infrastrukturę techniczną a dynamiką zjawisk opisywanych przez inne aspekty rozwoju. Choć poziom samej infrastruktury w niewielkim stopniu różnicuje rozwój społeczno-gospodarczy obszarów wzrostu, siła jej oddziaływań na poszczególne aspekty rozwoju społeczno-gospodarczego będzie ostatecznie determinować efekty podażowe, tj. korzyści uzyskiwane przez poszczególne obszary w długim okresie, związane z lokalizacją inwestycji produkcyjnych lub usługowych (np. obiektów magazynowych) czy intensyfikacją procesów urbanizacyjnych [Rosik i Komornicki 2013]. Także pod tym względem należy oczekiwać, że wielkość tego wpływu okaże się przestrzennie zróżnicowana w zależności od wrażliwości poszczególnych obszarów, opisanej za pośrednictwem indywidualnych kombinacji czynników rozwoju. Bibliografia Aumayr, Ch.M., 2007, European Region Types in EU-25, The European Journal of Comparative Economics, 4/2, s. 109 147. Barca, F., 2009, An Agenda for a Reformed Cohesion Policy, A Place-based Approach to Meeting European Union Challenges and Expectations, Independent Report. Barca, F., McCann, P., Rodriguez-Pose, A., 2012, The Case for Regional Development Intervention: Place-based versus Place-neutral Approaches, Journal of Regional Science, 52, 1, s. 134 152. Chojnicki, Z., Czyż, T. (red.), 1991, Zróżnicowanie przestrzenne poziomu i warunków życia ludność, Biuletyn KPZK PAN, z. 153, Warszawa. Churski, P., Borowczak, A., Dolata, M., Dominiak, J., Hauke, J., Perdał, R., Konecka-Szydłowska, B., 2012, Identyfikacja obszarów wzrostu i obszarów stagnacji gospodarczej w Polsce na poziomie regionalnym i subregionalnym, Raport II, Wyniki projektu badawczego Narodowego Centrum Nauki NN 306 79 19 40: Rozwój społeczno-gospodarczy a kształtowanie się obszarów wzrostu i obszarów stagnacji gospodarczej, Zakład Analizy Regionalnej, IGSEiGP UAM. Poznań. Maluszynska - T1 - Polska - 2b kor.indd 197 2015-02-24 13:13:19

198 Paweł Churski, Anna Borowczak, Robert Perdał Churski, P., Borowczak, A., Dolata, M., Dominiak, J., Hauke, J., Perdał, R., Konecka-Szydłowska, B., 2013, Analiza procesu rozwoju obszarów wzrostu i obszarów stagnacji gospodarczej w Polsce na poziomie regionalnym i subregionalnym, Raport III, Wyniki projektu badawczego Narodowego Centrum Nauki NN 306 79 19 40: Rozwój społeczno-gospodarczy a kształtowanie się obszarów wzrostu i obszarów stagnacji gospodarczej, Zakład Analizy Regionalnej, IGSEiGP UAM, Poznań. Dominiak, J., 2013, Rola otoczenia biznesu w rozwoju regionalnym w Polsce, w: Zioło, Z., Rachwał, T. (red.), Uwarunkowania rozwoju gospodarczego układów przestrzennych, Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego, nr 22, Warszawa, Kraków, s. 22 64. Dymnicki, A.B., Henry, D.B., 2011, Use of Clustering Methods to Understand More about the Case, Methodological Innovations Online, no. 6 (2) s. 6 26, http://www.pbs.plym.ac.uk/ mi/pdf/31 08 11/2.%20Dymnicki%20-%20pp6 26.pdf. Friedmann, J., 1967, A General Theory of Polarized Development, Santiago, Ford Foundation, Urban and Regional Development Advisory Program in Chile, op. 81. Friedmann, J., 1974, Ogólna teoria rozwoju spolaryzowanego, w: Rościszewski, M. (red.), Przestrzeń krajów trzeciego świata problemy metodologiczne, PZLG, IGiPZ PAN, Warszawa. Friedmann, J., Alonso, W., 1964, Introduction, w: Friedmann, J., Alonso, W. (eds.), Regional Development and Planning, A Reader, Mass: MIT Press, Cambridge, s. 1 13. Growing Unequal? Income Distribution and Poverty in OECD Countries, 2008, OECD Report, Paris. Hansen, N.M., 1972, Criteria for Growth Center Policy, w: Kukliński, A. (ed.), Growth Poles and Growth Centers in Regional Planning, Mouton, Paris, s. 103 124. Identyfikacja i delimitacja obszarów problemowych i strategicznej interwencji w Polsce, Wnioski z analiz, 2009, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa. Kostrubiec, B., 1965, Klasyfikacja dynamiczna i wielocechowa województw Polski, Biuletyn KPZK PAN, z. 35, Warszawa, s. 28 49. Kronhalter, F., 2003, A Study of the Competitiveness of Regional Based on a Cluster Analysis. The Example of East Germany, Halle Institute for Economic Research, Halle/Saale. Krugman, P., 1991, Increasing Returns and Economic Geography, Journal of Political Economy, 99, 3, s. 483 499. Krugman, P., 1995, Development Geography, and Economic Theory, Ohlin Lectures, MIT Press, Cambridge London. Krzyśko, M., Ratajczak, W., 1978, Analiza kanoniczna, Listy biometryczne, Polskie Towarzystwo Biometryczne, s. 65 67. Lucas, R.E., 1988, On the Mechanics of Economic Development, Journal of Monetary Economics, 22, 1, s. 3 42. Morrison, D.F., 1990, Wielowymiarowa analiza statystyczna, PWN, Warszawa. Ósme sprawozdanie z postępów w dziedzinie spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej, Sprawozdanie Komisji dla Parlamentu Europejskiego i Rady. Regionalny i miejski wymiar kryzysu, {SWD (2013) 232 final}, COM (2013) 463 final, Bruksela, 26.6.2013. Pakiet legislacyjny 2014 2020, 2013, Dziennik Urzędowy UE, L347, t. 56, 20 grudnia, Bruksela. Palme, G., 1995, Divergenz regionaler Konvergenzclub, WIFO Monatsberichte, Nr 12, s. 769 781. Parysek, J.J., 1982, Modele klasyfikacji w geografii, Seria Geografia, nr 31, UAM, Poznań. Maluszynska - T1 - Polska - 2b kor.indd 198 2015-02-24 13:13:19

Struktura inwestycji finansowanych ze środków unijnych a czynniki rozwoju 199 Perroux F., 1955, Note sur la nation de pole de croissancie, Economie Appliquee, 8, 1 2, s. 307 320. Regional Development Policies in OECD Countries, 2010, OECD Report, Paris. Reshaping Economic Geography, 2009, World Development Report, The World Bank, November. Romer, P., 1986, Increasing Returns and Long-run Growth, Journal of Political Economy, 94, 5, s. 1002 1037. Romer, P., 1990, Endogenous Technological Change, Journal of Political Economy, 98, 5, part II, s. 71 102. Romer, P., 1994, The Origins of Endogenous Growth, The Journal of Economic Perspectives, 8(1). Rosik, P., Komornicki, T. (red.), 2013, Wpływ budowy autostrad i dróg ekspresowych na rozwój społeczno-gospodarczy i terytorialny Polski, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, s. 215. Todd, D., 1974, An Appraisal of the Development Pole Concept in Regional Analysis, Environment and Planning, A, 6, 3, s. 291 306. Tryon, R.C., 1939, Cluster Analysis. Edwards Bros, Oxford. Sprawozdanie z realizacji w 2010 r. Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia, stan na 12.06.2011, 2011, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa. Smith, D., 1972, Geography and Social Indicators, South African Geographical Journal, no. 54, s. 43 57. Szymla, Z., 2000, Determinanty rozwoju regionalnego, Ossolineum, Wrocław. Założenia Krajowej Polityki Miejskiej do 2020 roku. Przyjęte przez Radę Ministrów na posiedzeniu w dniu 16 lipca 2013 r., 2013, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, lipiec. Maluszynska - T1 - Polska - 2b kor.indd 199 2015-02-24 13:13:19