Zamówienia prosimy sk³adaæ pod adresem elektronicznym: publikacje@ceo.org.pl

Niniejsze Scenariusze lekcji towarzysz¹ podrêcznikowi do nauczania podstaw przedsiêbiorczoœci w szko³ach ponadgimnazjalnych, który powsta³ na podstawie programu Zekonomi¹naty. Numer dopuszczenia podrêcznika 390/03. Korekta: Eulalia askawiec Projekt ok³adki: Agnieszka Czy owska-nyka ISBN 83-89240-20-3 Centrum Edukacji Obywatelskiej Zamówienia prosimy sk³adaæ pod adresem elektronicznym: publikacje@ceo.org.pl

SPIS TREŒCI 1. M³ody przedsiêbiorczy... 5 2. M³odzi próbuj¹ siê porozumieæ... 8 3. M³odzi pracuj¹ i wspó³pracuj¹... 11 4. M³ody ekonomista, czyli jak zrozumieæ gospodarkê... 14 5. M³ody Polak a systemy gospodarcze,... 18 6. M³ody cz³owiek a rynek, czyli sk¹d siê bior¹ ceny... 22 7. M³ody konsument, czyli kupuj z g³ow¹... 25 8. M³ody cz³owiek a bud et, czyli jak zaplanowaæ dochody i wydatki... 29 9. M³ody cz³owiek myœli o przysz³oœci... 32 10. M³ody szuka pracy... 36 11. M³ody pracownik... 39 12. M³ody cz³owiek w œwiecie pieni¹dza... 43 13. M³ody inwestor, czyli co robiæ z pieniêdzmi... 47 14. M³ody mened er... 51 15. M³ody przedsiêbiorca... 54 16. M³ody cz³owiek w œwiecie marketingu i reklamy... 59 17. M³ody rolnik... 64 18. Makroekonomia, czyli gospodarka z lotu ptaka... 67 19. Pañstwo w gospodarce... 71 20. M³ody podatnik, czyli jak yæ w zgodzie z fiskusem... 75 21. M³ody cz³owiek a ubezpieczenia... 79 22. M³ody Polak a œwiatowa gospodarka... 83 23. ABC europejskiej gospodarki... 87 24. M³ody Polak w Europie... 91 25. M³ody cz³owiek a etyka pracy i biznesu... 95 26. M³ody Polak przeciw korupcji... 99

1. M³ody przedsiêbiorczy Cele Po zajêciach uczeñ powinien umieæ: wyjaœniæ, co to jest przedsiêbiorczoœæ: jako zjawisko ekonomiczne oraz cecha ludzkiego dzia³ania wskazaæ, w jaki sposób mo na rozwijaæ tê cechê wyjaœniæ, jak osobowoœæ i motywacja wp³ywaj¹ na poziom przedsiêbiorczoœci podaæ przyk³ady przedsiêbiorczoœci gospodarczej i spo³ecznej m³odych wyjaœniæ, jak podejmuje siê racjonalne decyzje. Co bêdzie potrzebne na lekcji? przyk³ady gospodarczych i spo³ecznych przedsiêwziêæ m³odych ludzi Metodyitechnikipracy dyskusja rozwi¹zanie problemu decyzyjnego. Jak mo na przeprowadziæ zajêcia? 1. Zapytaj uczniów, z czym kojarzy im siê s³owo przedsiêbiorczoœæ. Wypiszcie skojarzenia na tablicy, staraj¹c siê je porz¹dkowaæ. Poleæ nastêpnie przeczytanie tekstu Potêga przedsiêbiorczoœci i sprawdzenie, jak pojêcie to rozumiane jest w podrêczniku. Wyjaœnij, e choæ w toku nauki przedmiotu podstawy przedsiêbiorczoœci bêdziecie u ywaæ tego pojêcia przede wszystkim w kontekœcie ekonomicznym, to przecie w yciu równie wa na jest przedsiêbiorczoœæ spo³eczna, rozumiana jako gotowoœæ i umiejêtnoœæ skutecznego dzia³ania na scenie ycia publicznego w szkole, swojej wspólnocie mieszkaniowej, mieœcie, pañstwie, a nawet na œwiecie... Cz³owiek przedsiêbiorczy, to ktoœ, kto potrafi stawiaæ sobie cele i je skutecznie realizowaæ, wspó³pracowaæ z innymi, podejmowaæ ryzyko, jakie wi¹ e siê z tym dzia³aniem nie tylko w sferze gospodarki, ale w³aœciwie we wszystkich dziedzinach. 2. Poproœ uczniów, by przyjrzeli siê wykresowi prezentuj¹cemu w³aœciwoœci cz³owieka przedsiêbiorczego i ewentualnie dodali do tego zestawu inne, nie wymienione tam cechy i umiejêtnoœci. Poleæ, by w parach przeanalizowali poszczególne w³aœciwoœci i przypomnieli sobie sytuacje, gdy oni sami wykazali siê t¹ cech¹, a nastêpnie zastanowili siê, w jaki sposób ich rówieœnicy i inni m³odzi ludzie mog¹ rozwijaæ tê cechê. Poproœ, by podali kilka recept, a nastêpnie podzielili siê swoimi pomys³ami z reszt¹ klasy. Mo ecie te wspólnie zastanowiæ siê, które z cech ludzi przedsiêbiorczych mog¹ byæ dla nich i ich otoczenia niebezpieczne, gdy ktoœ rozwinie je w stopniu nadmiernym (np. ambicja, gotowoœæ ponoszenia ryzyka, spryt). 3. Przedstaw pouczaj¹c¹ historiê twórców komunikatora Gadu-Gadu jednego z najbardziej po ytecznych i zabawnych wynalazków internetowych ostatnich lat. Mo esz tak e zapytaæ, czy uczniowie znaj¹ inne przyk³ady przedsiêbiorczych m³odych ludzi, którzy wpadli na jakiœ dobry pomys³ i zrealizowali go. Kilka takich przypadków opi-

6 M³ody przedsiêbiorczy sano w ksi¹ ce Kapitalizm do lat osiemnastu patrz fragment zamieszczony pod niniejszym scenariuszem. Podyskutujcie o szansach, jakie stoj¹ obecnie przed m³odymi ludÿmi, którzy maj¹ dobre pomys³y czy zdaniem uczniów ³atwo czy trudno siê przebiæ? Jak to zrobiæ? Kto mo e pomóc? 4. Poleæ, by uczniowie zapoznali siê z treœci¹ æwiczenia Przedsiêbiorczy, ale po co? i spróbowali odpowiedzieæ na zawarte w nim pytania. Ka dy wypisuje na kartce najwa niejsze dla niego w yciu rzeczy i zastanawia siê najpierw sam, a potem z pomoc¹ kolegi z ³awki, a jaki sposób bycie przedsiêbiorczym mo e mu pomóc zrealizowaæ te w³aœnie wartoœci. Poproœ o podanie kilku przyk³adów, a komentuj¹c je powstrzymaj siê od oceniania, na ile wybrane przez uczniów wartoœci s¹ obiektywnie wa ne np. jeœli ktoœ stwierdzi, e dla niego najwa niejsza w yciu jest muzyka, to nauczyciel nie powinien tego kwestionowaæ. Mo e jedynie zareagowaæ, gdy wartoœci te s¹ sprzeczne z normami moralnymi lub gdy uczniowie nie potraktuj¹ zadania ca³kiem serio. 5. Odwo³uj¹c siê do poprzedniego æwiczenia, zwróæ uwagê, e przedsiêbiorczoœæ mo e odnosiæ siê do ró nych obszarów ycia prywatnego i spo³ecznego kilka przyk³adów uczniowie znajd¹ w rubryce Coœ z ycia. Na podstawie tekstu Poznaj samego siebie przedstaw zwi¹zek miêdzy osobowoœci¹ i motywacj¹ a przedsiêbiorczoœci¹. Zaproponuj krótk¹ dyskusjê o tym, co u³atwia, a co utrudnia m³odym ludziom dzia³anie, co wzmacnia, a co os³abia ich motywacjê. 6. Wyjaœnij, e jedn¹ z umiejêtnoœci, niezbêdnych ludziom przedsiêbiorczym jest podejmowanie racjonalnych decyzji czasem indywidualnych, czasem zespo³owych. Zwykle zreszt¹ ju samo wykonanie pierwszego kroku w tym kierunku wymaga podjêcia decyzji. Tego w³aœnie dotyczy tekst O decydowaniu i towarzysz¹ce mu æwiczenie. Przedstaw krótko informacje z tekstu i poproœ o zapoznanie siê z wykresem z str.14. Nastêpnie przeanalizujcie wspólnie jakiœ problem decyzyjny przy u yciu tego schematu, a potem poleæ, by ka dy samodzielnie wykona³ æwiczenie Wejœæ w to, czy nie?. Przedstawcie sobie nawzajem swoje decyzje i omówcie przes³anki, jakimi poszczególne osoby siê kieruj¹, dokonuj¹c wa nych yciowych wyborów. Jak¹ wagê im przypisuj¹? Czy sk³onnoœæ do ponoszenia ryzyka (ale na rozs¹dnym poziomie) jest cech¹ ludzi przedsiêbiorczych? 7. Podsumowuj¹c lekcjê wykorzystaj pytania zawarte w rubryce SprawdŸ siê, zanim sprawdz¹ ciê inni. Wiedzieæ wiêcej* Myœl, e dzieci powinny siê tylko bawiæ, jest dla nich obraÿliwa. Kiedy m³ody cz³owiek postanawia robiæ coœ innego ni zabawa, to przypuszczalnie dlatego e to, co wybra³, jest bardziej interesuj¹ce, przyjemniejsze. Kiedy znajdziesz coœ, na co mia³byœ wiêcej ochoty ni na zabawê, jesteœ ju dostatecznie doros³y, eby przestaæ siê bawiæ i zacz¹æ znajdowaæ radoœæ w czymœ innym. Niektórzy spoœród starszych mog¹ powiedzieæ, e to wstyd, e nie zachowujesz siê jak dziecko, skoro jeszcze mo esz. A mo e nie lubi¹ swojej pracy? Czy jest coœ, co sprawia ci wiêksz¹ radoœæ ni dzieciêca zabawa? Jeœli tak powinieneœ to robiæ! Równie wówczas, kiedy jest to praca. Jeœli chcesz zarabiaæ na tym pieni¹dze, powinieneœ spróbowaæ. Ale jeœli chcesz to robiæ! Równie wówczas, kiedy jest to praca. Ale jeœli chcesz to robiæ bez zarabiania pieniêdzy i mo esz znaleÿæ na to sposób to te œwietnie. Chodzi * W sekcji Wiedzieæ wiêcej zamieszczamy ciekawe teksty rozwijaj¹ce omawiany na lekcji temat.

M³ody przedsiêbiorczy 7 o to, e im wczeœniej zaczniesz robiæ coœ, co lubisz, coœ, co móg³byœ robiæ nawet wtedy, kiedy bêdziesz starszy, tym lepiej dla ciebie. Nigdy nie jest za póÿno na to, eby zacz¹æ. Dlaczego nie zacz¹æ od dzisiaj? (...) Kim Moriary i Julie Tervo z Lancaster w stanie Massachusetts za³o y³y swój w³asny interes o nazwie Wiejskie Koty. Kiedy mia³y po dwanaœcie lat, zaczê³y robiæ zwierz¹tka z ga³ganków. Robi³y du e koty jako stopery do drzwi i ma³e kociaki jako maskotki i zabawki na choinkê. Pracowa³y po lekcjach, a w czasie wakacji przez ca³y dzieñ. Julie zszywa³a kawa³ki materia³u na maszynie, a Kim malowa³a rêcznie kocie mordki. Od³o y³y nieco zarobionych pieniêdzy i kupi³y za nie wiêksz¹ iloœæ materia³ów. Interes szed³ bardzo dobrze. Po jakimœ czasie przerzuci³y siê na misie z perkalu. Dziewiêcioletni Jesse Bartels z Laguna Beach w Kalifornii robi³ z gliny r¹czki do szczotek do zêbów. Uchwyty by³y w kszta³cie potworków, jakie Jesse widzia³ na filmach albo sam wymyœla³. Jego ojciec jest artyst¹ ceramikiem i ma pracowniê blisko domu. Jesse sprzedaje swoje wyroby na miejscowym targu rzemieœlniczym. Nick i Alex Karvounis, czternastoletnie bliÿniaki z Timonium w stanie Maryland, onglowali i wykonywali magiczne sztuczki na dzieciêcych przyjêciach urodzinowych. Czêœæ swoich zysków ch³opcy od³o yli na op³acenie szko³y, a czêœæ na nowe przybory magiczne. Trzy dziewczynki w wieku 11, 12 i 13 lat prowadzi³y w³asny interes w Bexley, w stanie Ohio. W okolicznych pojemnikach na œmiecie znajdowa³y przedmioty wymagaj¹ce jedynie drobnych napraw, odmalowania, zszycia, wyczyszczenia lub innej niewielkiej reperacji. Nastêpnie dziewczynki sprzedawa³y to do sklepu z tanimi towarami prowadzonego przez Towarzystwo Walki z Rakiem, a zyski dzielone by³y z t¹ organizacj¹ po po³owie. (...) Hal Abrams z Denver w stanie Colorado mia³ czternaœcie lat, kiedy nakrêci³ swój pierwszy trzyminutowy film i sprzeda³ go telewizji. Zrobienie filmu zajê³o mu tylko parê tygodni. Film opowiada³ o psie stepowym yj¹cym w okolicy. Javier Corral Jurado z Ciudad Juarez z Meksyku mia³ zaledwie 13 lat, gdy zosta³ za³o- ycielem, reporterem, fotografem, redaktorem i wydawc¹ El Chisme ( Plotka ). Jego pismo ukazywa³o siê co dwa tygodnie, maj¹c 1500 czytelników. Szósta klasa szko³y podstawowej w Buckingham w stanie Pensylwania za³o y³a w³asn¹ firmê w ramach zajêæ przewiduj¹cych naukê prowadzenia interesów. Dzieci postanowi³y ozdabiaæ nadrukami koszulki sportowe. Sprzedawa³y je do ró nych firm drog¹ pocztow¹. Zarobione pieni¹dze posz³y na cele dobroczynne, na zakup ksi¹ ek do szko³y i op³acenie wycieczek klasowych. (...) Kiedy Carlson Levit z Belveder w Kalifornii mia³ czternaœcie lat, od³o y³ ju tysi¹c dolarów z pracy przy roznoszeniu gazet. Po przeczytaniu ksi¹ ki o inwestowaniu w akcje zainteresowa³ siê gie³d¹. Zainwestowa³ swój tysi¹c, a czternaœcie miesiêcy póÿniej jego inwestycja warta by³a ju osiemnaœcie tysiêcy dolarów. Inwestowanie wymaga wiele ciê kiej pracy. Muszê badaæ wszelkie firmy, w które inwestujê powiedzia³ Carlson. Kiedy bêdzie starszy, chce byæ koszykarzem i bankierem. K. Hess, Kapitalizm do lat osiemnastu czyli jak staæ siê panem w³asnego losu, Warszawa 1991.

2. M³odzi próbuj¹ siê porozumieæ Cele Po zajêciach uczniowie powinni umieæ: przedstawiæ, na czym polega proces porozumiewania siê i co mo e go zak³ócaæ podaæ warunki skutecznej autoprezentacji wyjaœniæ, co to jest asertywnoœæ i podaæ przyk³ady zachowañ asertywnych i nieasertywnych opisaæ, na czym polegaj¹ negocjacje oraz jakie s¹ ich g³ówne etapy okreœliæ, jak¹ rolê w realizowaniu w³asnych celów i przedsiêwziêæ odgrywaj¹ umiejêtnoœci komunikacyjne, w tym autoprezentacji oraz negocjacji. Co bêdzie potrzebne na lekcji? ewentualnie: przyk³ady sytuacji negocjacyjnych znanych z historii, literatury i filmu Metodyitechnikipracy æwiczenia w zakresie autoprezentacji symulacja negocjacji Jak mo na przeprowadziæ zajêcia? 1. Zapytaj uczniów, czy ich zdaniem umiejêtnoœæ porozumiewania siê ma jakieœ znaczenie z punktu widzenia przedsiêbiorczoœci, a jeœli tak, to jakie. Wypiszcie na tablicy sytuacje z dziedziny ycia gospodarczego, w których skuteczne i jasne komunikowanie siê to warunek powodzenia (np. szukanie pracy, negocjowanie ceny, zatrudnianie pracownika, zawieranie kontraktu, badanie rynku, reklamowanie produktu itp.) 2. Zaproponuj teraz wykonanie æwiczenia Ty nic nie rozumiesz!, a nastêpnie omówcie wspólnie informacje zawarte w tekœcie Trudna sztuka porozumiewania siê. Poproœ, by uczniowie w parach przeanalizowali schemat ilustruj¹cy proces porozumiewania siê, a nastêpnie odegrali krótk¹ scenkê ilustruj¹c¹ go jedna z osób wchodzi w rolê nadawcy, druga - odbiorcy. Komunikat powinien dotyczyæ ycia szkolnego! Omawiaj¹c æwiczenie uœwiadom uczniom rolê komunikatów niewerbalnych i zilustrujcie to przyk³adami. 3. Æwiczenie Co to znaczy? odnosi siê do jednej z mo liwych przyczyn trudnoœci w porozumiewaniu siê pos³ugiwania siê jêzykiem (b¹dÿ nawet pojedynczymi s³owami), którego nie rozumiej¹ inni uczestnicy rozmowy. Zadanie Jêzyki m³odych ma dodatkowo zwróciæ uwagê uczniów na to, e oni sami czêsto mówi¹ w sposób niezrozumia³y nie tylko dla doros³ych, ale tak e swych rówieœników... 4. Nastêpny element lekcji to æwiczenia zwi¹zane z autoprezentacj¹ wprowadzeniem do nich mo e byæ æwiczenie Ja, Frodo Baggins.... Nieco trudniejsze, ale bardzo rozwijaj¹ce jest æwiczenie Nie wstydÿ siê pochwaliæ, w ramach którego uczniowie

M³odzi próbuj¹ siê porozumieæ 9 buduj¹ w³asne autoprezentacje zadbaj, by wziêli oni pod uwagê takie wymienione w tekœcie warunki, jak pozytywny charakter prezentacji, wiarygodnoœæ, atrakcyjnoœæ, branie pod uwagê odbiorcy, a wreszcie styl mówienia i gestykulacja. Uwaga: swoj¹ prezentacjê powinni przedstawiæ jedynie ochotnicy, nauczyciel nie powinien nikogo do tego zmuszaæ. Musi te zadbaæ o pozytywne nastawienie do prezentuj¹cych siê kolegów osoby, które np. naœmiewaj¹ siê z kolegów powinny zostaæ zdyscyplinowane lub po prostu wyproszone za drzwi. 5. Specjaliœci uwa aj¹, e nie sposób odnieœæ sukces w biznesie (i w yciu ) nie bêd¹c osob¹ asertywn¹, czyli stanowcz¹. Wska dziesiêæ osób, które odczytaj¹ kolejno dziesiêæ wskazówek, które siê z tym wi¹ ¹ ka da z nich mo e z kolei wskazaæ kolegê, który poda przyk³ad sytuacji, w jakiej mo na tê radê zastosowaæ. Nastêpnie uczniowie wykonuj¹ w parach æwiczenie Naucz siê prosiæ i odmawiaæ i omawiaj¹ je. 6. Zwróæ uwagê, e aby odnieœæ sukces nie wystarczy dobry pomys³ i dobra autoprezentacja, trzeba tak e umieæ przekonaæ innych. Specjaliœci w dziedzinie technik negocjacyjnych zwykli mawiaæ: W biznesie podobnie jak w yciu dostajesz nie to, na co zas³ugujesz, lecz to, co wynegocjujesz... O sztuce prezentowania swoich racji i rozwi¹zañ mówi w³aœnie tekst Sztuka negocjacji. Przedstaw zawarte w nim wiadomoœci, a nastêpnie poproœ o podsumowanie w kilku zdaniach najwa niejszych w¹tków. Zapowiedz, e kolejne æwiczenie bêdzie dotyczy³o umiejêtnoœci dogadywania siê i negocjowania. 7. Uczniowie dziel¹ siê na osiem zespo³ów cztery to organizatorzy obozu sportowego, a cztery w³aœciciele oœrodków wypoczynkowych, w których obóz ten ma siê odbyæ. Poleæ zapoznanie siê z instrukcj¹ do æwiczenia Jedziemy na obóz oraz krótkim opisem najwa niejszych etapów negocjacji. Po odegraniu scenek wszystkie cztery pary zespo³ów prezentuj¹ klasie swoje ustalenia i relacjonuj¹ krótko przebieg negocjacji. Omówcie wspólnie æwiczenie i podsumowuj¹c je wypiszcie na tablicy kilka dobrych rad dla negocjatorów (np. gdy nie wiesz, jak siê zachowaæ - poproœ o przerwê ; nie spieraj siê o drobiazgi ). Uœwiadom tak e uczniom, e umiejêtnoœci negocjacyjne przydaj¹ siê nie tylko w sytuacjach biznesowych, ale w³aœciwie stale w rozmowach uczniów z nauczycielami na temat terminu sprawdzianu semestralnego, czy w negocjacjach z bratem na temat tego, kto ma odgarn¹æ sprzed domu œnieg... 8. Podsumowuj¹c lekcjê wykorzystaj pytania zawarte w rubryce SprawdŸ siê, zanim sprawdz¹ ciê inni. Wiedzieæ wiêcej Negocjacje to jedna z niewielu umiejêtnoœci, których trzeba siê nauczyæ, gdy s¹ niezbêdne w yciu, bo pozwalaj¹ nam osi¹gaæ to, co chcemy, i prowadzimy je codziennie. Termin negocjacje kojarzy siê zwykle ze skomplikowanymi, d³ugimi debatami, prowadzonymi przez dyplomatów szukaj¹cych rozwi¹zania miêdzynarodowego konfliktu, prawników ustalaj¹cych zasady zawi¹zania nowej spó³ki czy przedstawicieli zwi¹zku zawodowego i pracodawcy staraj¹cych siê okreœliæ warunki pracy i p³ac w firmie. Rzeczywiœcie, s¹ to negocjacje. Jednak negocjacje to równie a dla wiêkszoœci z nas przede wszystkim zwyk³a, codzienna czynnoœæ, niemal tak czêsta jak spanie czy jedzenie. Ka dy z nas czy tego chce, czy nie musi byæ negocjatorem. Gdy umawiasz siê z szefem, w jakim czasie wykonasz powierzone ci zadanie. Dyskutujesz z rodzin¹, dok¹d pojechaæ na urlop w góry czy nad morze. Ustalasz, kto w domu pozmywa naczynia, a kto wyprowadzi

10 M³odzi próbuj¹ siê porozumieæ psa na spacer. Ka da z tych sytuacji jest polem do negocjacji. K³opot polega na tym, e czêsto nie zdajemy sobie sprawy, i w³aœnie toczymy negocjacje. Jeœli nawet to wiemy, nie potrafimy umiejêtnie ich poprowadziæ. Ta niewiedza kosztuje. Szczególnie wysokie koszty ponosz¹ przedsiêbiorstwa i przedsiêbiorcy, którzy nie potrafi¹ porozumieæ siê ze swymi partnerami. W gospodarce rynkowej firmy yj¹ z tego, co i jak wynegocjuj¹. Niezale nie bowiem od tego, jaki produkt sprzedaj¹, ich wyniki finansowe s¹ bezpoœrednim efektem zawartych porozumieñ uzgodnieñ co do ceny, jakoœci, terminu p³atnoœci, wielkoœci dostawy, oprocentowania kredytu bankowego. Wielu ludzi, nawet œwiadomych korzyœci, jakie daj¹ negocjacje, odnosi siê do nich niechêtnie lub wrêcz siê ich boi. Wolimy rozwi¹zywaæ nasze problemy w mi³ej, przyjaznej atmosferze, sympatycznie ze sob¹ rozmawiaj¹c. Tymczasem negocjacje kojarz¹ siê z konfliktem, sporem, k³ótni¹, a wiêc mog¹ byæ nieprzyjemne. Mimo to obawy takie trzeba prze³amywaæ i to z wielu powodów. Konfliktów nie da siê unikn¹æ, a kto mimo wszystko próbuje to czyniæ, przegrywa. Jeœli twój szef wie, e nigdy nie bêdziesz walczyæ o swoje, nie przyzna ci podwy ki bo po co. Negocjacje nie musz¹ byæ walk¹ boksersk¹, w której ka da strona stara siê znokautowaæ przeciwnika. Wrêcz przeciwnie, krwawe k³ótnie wpêdzaj¹ zwykle w œlepy zau³ek. Negocjacje nie musz¹ byæ meczem pi³karskim, w którym wygrana jednej dru yny oznacza przegran¹ drugiej. Wynik rozmów jest z regu³y akceptowalny dla obu stron. Twój szef zaakceptuje zakup wymarzonego przez ciebie telefonu komórkowego, bo dziêki temu bêdzie móg³ siê z tob¹ zawsze skontaktowaæ. Negocjacje opieraj¹ siê na wymianie informacji, co bardzo czêsto daje mo liwoœæ znalezienia korzystnych dla obu stron, niestandardowych rozwi¹zañ. Na przyk³ad, jeœli dwie siostry siêgaj¹ równoczeœnie po jedyn¹ le ¹c¹ na stole pomarañczê, to co mog¹ zrobiæ? Czy tylko przekroiæ owoc na pó³! Jeœli porozmawiaj¹ ze sob¹ i dowiedz¹ siê, e jedna chce wycisn¹æ z mi¹ szu sok, a druga usma yæ skórkê pomarañczow¹, podzia³ staje siê oczywisty i zarazem wyraÿnie lepszy od innych. Czym wiêc s¹ negocjacje? To sposób uzyskania od innych tego, co chcemy. To dwustronny proces komunikowania siê, którego celem jest osi¹gniêcie porozumienia, a wiêc podjêcie wspólnej decyzji o przysz³ym dzia³aniu w sytuacji, gdy przynajmniej niektóre interesy zaanga- owanych stron s¹ konfliktowe. Negocjacje nie wymagaj¹ szczególnych predyspozycji. Wbrew powszechnemu mniemaniu dobry negocjator nie musi byæ ani elokwentny, ani przebieg³y. Sztuka negocjowania w swej istocie nie jest sztuk¹, a raczej rzemios³em, którego mo na siê nauczyæ, jak zarz¹dzania. atwo wskazaæ osoby, które nigdy nie uczêszcza³y do szko³y biznesu, a dziœ obracaj¹ milionami czy miliardami dolarów, ale takich ludzi jest niewielu. Mo na natomiast wymieniæ tysi¹ce firm, które splajtowa³y na skutek braku wiedzy swych w³aœcicieli. Podobnie jest z negocjacjami. Umiejêtnoœæ przygotowania siê do nich, wyboru strategii i negocjacyjnej i w³aœciwego poprowadzenia rozmów znacz¹co zwiêksza prawdopodobieñstwo sukcesu. R. A. Rz¹dca, P. Wujec, Negocjacje, Warszawa 2001.

3. M³odzi pracuj¹ i wspó³pracuj¹ Cele Po zajêciach uczeñ powinien umieæ: wyjaœniæ, jakie znaczenie ma praca w yciu ka dego cz³owieka oraz jak¹ rolê odegra³a w rozwoju cywilizacji wskazaæ, co najbardziej zachêca, a co zniechêca m³odych ludzi do dzia³ania podaæ zasady pracy w zespole zaplanowaæ przedsiêwziêcie zespo³owe, zdobyæ niezbêdne informacje, podzieliæ siê zadaniami itp. Co bêdzie potrzebne na lekcji? przyk³ady przedsiêwziêæ (nie tylko gospodarczych) podejmowanych przez m³odych ludzi w waszym mieœcie lub okolicy informacje dotycz¹ce problemów i dzia³añ podjêtych przez uczniów. Metodyitechnikipracy analiza przypadku praca w grupach planowanie wspólnego dzia³ania. Jak mo na przeprowadziæ zajêcia? 1. Zapytaj, dlaczego w³aœciwie ludzie pracuj¹? Wypiszcie na tablicy najwa - niejsze powody, dla których ludzie pracuj¹. Czy tylko z przyczyn finansowych? Skomentuj uczniowskie wypowiedzi, odwo³uj¹c siê do tekstu Bez pracy nie ma ko³aczy... i nie tylko. 2. Poproœ uczniów, by zapoznali siê z przys³owiami o pracy zamieszczonymi w podrêczniku, a nastêpnie spróbowali u³o yæ w³asne maksymy na ten temat. Jedna powinna byæ powa na, druga mo e byæ artobliwa. Najlepsze mo ecie wywiesiæ na klasowej gazetce. 3. Streœæ informacje zamieszczone w tekœcie Jak zorganizowaæ pracê?. Podziel klasê na trzy grupy (uczniowie mog¹ jednak pozostaæ na swoich miejscach) nale ¹cy do pierwszej uczniowie sporz¹dzaj¹ notatkê dotycz¹c¹ ogólnych regu³ organizacji pracy (pierwszy fragment tekstu plus schemat na str. 23), drugiej zasad racjonalnej organizacji pracy, trzeciej technik zarz¹dzania. Nastêpnie nauczyciel wskazuje lub losuje jedn¹ osobê, która przedstawi swój fragment uczniom. 4. Wyjaœnij ewentualne w¹tpliwoœci i sprawdÿ, czy uczniowie zrozumieli, czym ró ni¹ siê poszczególne techniki zarz¹dzania poleæ, by wykonali zwi¹zane z tym æwiczenie ze str. 23. Zaproponuj, by ka dy wyobrazi³ sobie przedsiêbiorstwo, w którym chcia³by pracowaæ, a nastêpnie wymyœli³ przyk³ad zastosowania dwóch wybranych technik w pracy tej firmy.

12 M³odzi pracuj¹ i wspó³pracuj¹ 5. Poleæ zapoznanie siê z tekstem M³odzi do dzie³a i sporz¹dzenie krótkiej notatki na temat zasad wspólnego dzia³ania. Poproœ dwóch wskazanych uczniów o odczytanie notatki. 6. Najpierw indywidualnie, a potem w parach uczniowie przypominaj¹ sobie sytuacje, gdy wraz z innymi podjêli jakieœ uwieñczone powodzeniem wspólne dzia³anie. Sporz¹dŸcie na tablicy listê tych czynników, które zdecydowa³y o sukcesie takich przedsiêwziêæ. 7. Poproœ uczniów, by zapoznali siê z przyk³adami autentycznych inicjatyw m³odych ludzi z ró nych regionów Polski i wybrali spoœród nich te (nie wiêcej ni 3), w które chcieliby siê zaanga owaæ. Poproœ kilka osób, by uzasadni³y swój wybór. 8. Porozmawiaj z uczniami na temat roli przywódców we wspólnym dzia³aniu, zwracaj¹c uwagê, e we wspó³czesnym œwiecie, a zw³aszcza yciu gospodarczym wiele osób pe³ni tak¹ funkcjê i e wcale nie musz¹ to byæ charyzmatyczni dyktatorzy. Przywódca, czyli lider to ktoœ, kto potrafi zorganizowaæ pracê innych, wspieraæ ich i motywowaæ. Przedstaw informacje zawarte w tekœcie Byæ przywódc¹ i sporz¹dÿcie wspólnie mapê pojêciow¹ zbieraj¹c¹ te wiadomoœci. 9. Zwróæ uwagê, e aby skutecznie dzia³aæ, nie wystarczy chcieæ, trzeba jeszcze wiedzieæ, jak siê do tego zabraæ oraz jak zdobyæ wszystkie potrzebne informacje, które pozwol¹ oceniæ sytuacjê i rozstrzygn¹æ, jakie kroki nale y podj¹æ. Pracuj¹c w parach, uczniowie zastanawiaj¹ siê, co nale y ustaliæ i z jakimi przepisami warto siê zapoznaæ, by skutecznie i zgodnie z prawem zrealizowaæ przedstawione w æwiczeniu ( W co móg³byœ siê zaanga owaæ? ) przedsiêwziêcia. Poproœ uczniów, by przeczytali dobre rady Jak siê tego dowiedzieæ? zawarte w rubryce z czarodziejem. Zaproponuj tak e, by zajrzeli na stronê internetow¹ Centrum Edukacji Obywatelskiej, gdzie znaleÿæ mo na wiêcej przyk³adów dzia³añ podejmowanych przez m³odych ludzi oraz linki do stron zawieraj¹cych informacje prawne itp. 10. Zaproponuj teraz uczniom, by naprawdê spróbowali podj¹æ jakieœ wspólne dzia- ³anie. Mo e to byæ zarówno coœ, co dotyczy ycia szko³y i jej otoczenia (lub innego miejsca w waszej okolicy, gdzie m³odzi ludzie czêsto bywaj¹), jak i jeden z wczeœniej omawianych przyk³adów m³odzie owego dzia³ania. 11. Uczniowie dziel¹ siê na kilkuosobowe zespo³y i wykonuj¹ kroki opisane w æwiczeniu Zróbmy coœ sensownego. Oczywiœcie, czêœæ z tych zadañ trzeba wykonaæ po lekcjach. Zwróæcie uwagê na wzory pism i dokumentów zamieszczonych na koñcu podrêcznika (zw³aszcza nr 1 3), które mog¹ siê okazaæ pomocne. Wa ne jest, by wszystkie grupy ustali³y przewidywany termin zakoñczenia zadania. Pozwoli to nauczycielowi okreœliæ, kiedy odbêdzie siê lekcja, na której zespo³y zdadz¹ sobie nawzajem relacje ze swoich dzia³añ oraz oceni¹ je, bior¹c pod uwagê konkretne efekty, przebieg wspó³pracy, najwa niejsze bariery, jakie stanê³y uczniom na drodze, i sojuszników, jakich uda³o im siê znaleÿæ. 12. Podsumowuj¹c lekcjê, wykorzystaj pytania zawarte w rubryce SprawdŸ siê, zanim sprawdz¹ ciê inni.

Wiedzieæ wiêcej M³odzi pracuj¹ i wspó³pracuj¹ 13 Praca wyró nia go (cz³owieka) wœród reszty stworzeñ, których dzia³alnoœci zwi¹zanej z utrzymaniem ycia nie mo na nazwaæ prac¹ tylko cz³owiek jest do niej zdolny i tylko cz³owiek j¹ wykonuje, wype³niaj¹c równoczeœnie prac¹ swoje bytowanie na ziemi. Tak wiêc praca nosi na sobie szczególne znamiê cz³owieka i cz³owieczeñstwa, znamiê osoby dzia³aj¹cej we wspólnocie osób a znamiê to stanowi jej wewnêtrzn¹ kwalifikacjê, kontynuuje niejako sam¹ jej naturê. [...] Praca jest aspektem odwiecznym i pierwszoplanowym, zawsze aktualnym i wci¹ na nowo domagaj¹cym siê, by o niej myœleæ i œwiadczyæ. Coraz to nowe bowiem powstaj¹ pytania i problemy, coraz nowe rodz¹ siê nadzieje, ale tak e obawy i zagro enia zwi¹zane z tym podstawowym wymiarem ludzkiego bytowania, z którego ycie cz³owieka jest zbudowane na co dzieñ, z którego czerpie w³aœciw¹ sobie godnoœæ, ale w którym zawiera siê zarazem nieustaj¹ca miara ludzkiego trudu, cierpienia, a tak e krzywdy i niesprawiedliwoœci siêgaj¹cych g³êboko w ycie spo³eczne w obrêbie poszczególnych narodów i w zakresie miêdzynarodowym. Jeœli wiêc prawd¹ jest, e z pracy r¹k swoich po ywa cz³owiek chleb i to nie tylko ów chleb codzienny, którym utrzymuje siê przy yciu jego cia³o, ale tak e chleb wiedzy i postêpu, cywilizacji i kultury to równoczeœnie prawd¹ odwieczn¹ jest, e chleb ten po ywa w pocie czo³a to znaczy nie tylko przy osobistym wysi³ku i trudzie, ale tak e wœród napiêæ, konfliktów i kryzysów, jakie w zwi¹zku z rzeczywistoœci¹ pracy wstrz¹saj¹ yciem poszczególnych spo³eczeñstw, a tak e ca³ej ludzkoœci. [...] Praca rozumiana jako dzia³alnoœæ przechodnia to znaczy taka, która bior¹c pocz¹tek w ludzkim podmiocie, skierowana jest ku zewnêtrznemu podmiotowi, zak³ada swoje panowanie cz³owieka nad ziemi¹, z kolei zaœ panowanie to potwierdza i rozwija. Oczywiœcie, e przez ziemiê, o której mówi tekst biblijny, nale y rozumieæ przede wszystkim ten fragment widzialnego wszechœwiata, którego cz³owiek jest mieszkañcem, poœrednio jednak mo na rozumieæ ca³y œwiat widzialny, o ile mo e on znaleÿæ siê w zasiêgu wp³ywu cz³owieka i jego poszukiwañ w celu zaspokojenia w³asnych potrzeb. [...] Jeœli zdawaæ siê mo e, i w produkcji przemys³owej pracuje maszyna, a cz³owiek tylko j¹ obs³uguje, umo liwiaj¹c i podtrzymuj¹c na ró ne sposoby jej funkcjonowanie to równoczeœnie rozwój przemys³u stworzy³ w³aœnie podstawê do postawienia w nowy sposób problemu pracy ludzkiej. Zarówno pierwsza industrializacja, która wywo³a³a tak zwan¹ kwestiê robotnicz¹, jak i kolejne przemiany przemys³owe ukazuj¹ w sposób wymowny, e tak e w epoce pracy coraz bardziej zmechanizowanym w³aœciwym podmiotem pracy nadal pozostaje cz³owiek. [...] A przecie z tym ca³ym trudem a mo e nawet poniek¹d z jego powodu praca jest dobrem cz³owieka. Jeœli dobro to nosi na sobie znamiê bonum arduum wedle terminologii œw. Tomasza, to niemniej jako takie jest ono dobrem cz³owieka. I to nie dobrem tylko u ytecznym czy u ytkowym, ale dobrem godziwym, czyli odpowiadaj¹cym godnoœci cz³owieka, wyra- aj¹cym tê godnoœæ i pomna aj¹cym j¹. Chc¹c bli ej okreœliæ znaczenie etyczne pracy, trzeba mieæ przed oczami tê przede wszystkim prawdê. Praca jest dobrem cz³owieka dobrem cz³owieczeñstwa przez pracê bowiem cz³owiek nie tylko przekszta³ca przyrodê, dostosowuj¹c j¹ do swoich potrzeb, ale tak e urzeczywistnia siebie jako cz³owieka, a tak e poniek¹d bardziej staje siê cz³owiekiem. Jan Pawe³ II, Encyklika Laborem exercens O pracy ludzkiej, cyt za: M. Gensler, E. Krakowiak, Podstawy wiedzy o spo³eczeñstwie. Wybór tekstów, Warszawa 1984.

4. M³ody ekonomista, czyli jak zrozumieæ gospodarkê Cele Po zajêciach uczeñ powinien umieæ: wyjaœniæ, czym zajmuje siê ekonomia i w jaki sposób obecna jest w yciu ka dego cz³owieka oraz ca³ego spo³eczeñstwa zdefiniowaæ podstawowe pojêcia ekonomiczne dobra, us³ugi, zasoby, czynniki wytwórcze, koszt alternatywny itd. wyjaœniæ, co to jest i jakie ma konsekwencje rzadkoœæ dóbr scharakteryzowaæ najwa niejsze rodzaje podmiotów gospodarczych okreœliæ, na czym polega podejmowanie racjonalnych decyzji ekonomicznych izilustrowaætoprzyk³adami przedstawiæ okrê ny obieg p³atnoœci i dóbr w gospodarce. Co bêdzie potrzebne na lekcji? ogólnopolskie dzienniki i tygodniki strony internetowe zawieraj¹ce wiadomoœci gospodarcze. Metodyitechnikipracy mapamyœlowa pytania odpowiedzi praca z podrêcznikiem miniwywiady (z pracownikami instytucji bud etowych oraz przedsiêbiorstw prywatnych). Jak mo na przeprowadziæ zajêcia? 1. Uczniowie w czteroosobowych zespo³ach analizuj¹ przyniesione na lekcje ogólnopolskie dzienniki i tygodniki. Poszukuj¹ w nich informacji gospodarczych, przegl¹daj¹ dzia³ ekonomiczny, zwracaj¹c uwagê na sta³e rubryki i powtarzaj¹ce siê tematy. Próbuj¹ oszacowaæ, jaki procent miejsca w danej gazecie zajmuj¹ sprawy gospodarcze, a nastêpnie zastanawiaj¹ siê, na ile wa na jest tematyka ekonomiczna dla polskiej prasy (a tak e na podstawie w³asnych obserwacji dla innych mediów). Zwróæ uwagê, e wa nym, bo najœwie szym Ÿród³em informacji gospodarczych s¹ strony internetowe du ych agencji prasowych oraz gazet odeœlij uczniów do zamieszczonych na koñcu rozdzia³u adresów i poproœ, by tê listê rozszerzyli o inne wiarygodne Ÿród³a. Na koniec tego æwiczenia uczniowie wypisuj¹ terminy, które rozumiej¹, oraz innym kolorem (lub w drugiej kolumnie) te, których znaczenie nie jest dla nich jasne. Uczniowie mog¹ zachowaæ te zestawienia w toku nauki z pewnoœci¹ wiele z niezrozumia³ych dot¹d terminów bêd¹ mogli przenieœæ do rubryki To rozumiem.

M³ody ekonomista 15 2. Æwiczenie Dola redaktora polegaj¹ce na analizie krótkiej informacji prasowej o polskiej gospodarce i sporz¹dzeniu dziennikarskiego leadu warto wykonaæ na lekcji, jeœli nauczyciel nie dysponuje potrzebnymi do realizacji poprzedniego zadania egzemplarzami gazet. Mo e te byæ dobrym zadaniem domowym. 3. Przedstaw informacje zawarte w tekœcie Ekonomia komu to potrzebne?, prosz¹c uczniów o przyk³ady ilustruj¹ce omawiane w tekœcie pojêcia. Mo esz zaproponowaæ tak e, by ka dy uczeñ sporz¹dzi³ notatkê w formie mapy myœlowej zbieraj¹c¹ najwa niejsze wiadomoœci. SprawdŸ, czy uczniowie rozumiej¹ pojêcia ekonomia, rzadkoœæ dóbr i koszt alternatywny. 4. Uczniowie, wykonuj¹c æwiczenie Dobra i us³ugi, podaj¹ przyk³ady prywatnych i publicznych dóbr i us³ug. Zadaj kilka podchwytliwych pytañ, np. Do jakiej kategorii zaliczyæ szko³ê jêzykow¹, ³awki szkolne w szkole prywatnej, pracê szkolnego lekarza w szkole publicznej?. 5. Na podstawie rubryki z czarodziejem zastanówcie siê wspólnie nad zasobami, którymi dysponuj¹ m³odzi ludzie, a zw³aszcza najcenniejszym z nich czasem. Poleæ uczniom wykonanie æwiczenia Mam czas (na lekcji lub w domu), polegaj¹cego na wyliczeniu, ile czasu poœwiêcaj¹ na rozmaite zajêcia (sen, nauka, posi³ki, ogl¹danie telewizji itp.). Porównajcie swoje zestawienia zwróæcie uwagê na podobieñstwa i ró nice i wyci¹gnijcie wnioski na temat tego, jak m³odzi ludzie wykorzystuj¹ b¹dÿ trac¹ swój czas. Czy m³odzi ludzie umiej¹ dysponowaæ swym czasem? jakich wskazówek mog¹ sobie nawzajem udzieliæ w tej dziedzinie? 6. Pracuj¹c w parach, uczniowie podaj¹ przyk³ady decyzji ekonomicznych podejmowanych przez podmioty przedstawione w æwiczeniu Co wybraæ?. SprawdŸ, czy uczniowie trafnie okreœlili zasoby, jakimi te podmioty dysponuj¹ i jakie mo liwoœci decyzyjne wziêli pod uwagê. Zwróæ uwagê na najlepsze odrzucone mo liwoœci, przypominaj¹c, e to w³aœnie one stanowi¹ koszt alternatywny podjêtych decyzji. 7. Uczniowie zapoznaj¹ siê z tekstem ABC gospodarowania. Sprawdzaj¹c, w jakim stopniu zapamiêtali zawarte w nim informacje, poproœ, by kolejno zadawali pytania na temat tekstu. Mo na to zrobiæ w formie krótkiej gry: uczeñ A zadaje pytanie, na które odpowiada uczeñ B gdy udzieli b³êdnej odpowiedzi, odpada i na to samo pytanie odpowiada uczeñ C. Pomó uczniom w analizie wykresu obiegu okrê nego wska miejsce ich gospodarstwa domowego, szko³y i dowolnego przedsiêbiorstwa. Ten, kto odpowie poprawnie, sam z kolei formu³uje nastêpne pytanie. Zwróæ uwagê na schemat zamieszczony poni ej tekstu poproœ o podanie przyk³adów wymienionych w nim dziedzin gospodarowania. 8. Poproœ teraz, aby ka dy uczeñ wype³ni³ w tabelce z æwiczenia Ró ne podmioty, ró ne decyzje rubryki dotycz¹ce gospodarstwa domowego. Resztê tabelki uczniowie powinni uzupe³niæ w ramach pracy domowej po rozmowach z osobami prowadz¹cymi przedsiêbiorstwa i szko³y b¹dÿ w nich pracuj¹cymi. 9. Na zakoñczenie poleæ wykonanie æwiczenia Marysia, Mary, Maria, Mai, Mae.... Pokazuje ono, w jaki sposób decyzje podmiotów gospodarczych w tym nawet pojedynczych ludzi wp³ywaj¹ na obieg okrê ny dóbr, us³ug i p³atnoœci oraz stan gospodarki wogóle. 10. Zwróæ uwagê na zdjêcie ze str. 36 zwi¹zane z za³amaniem gospodarczym, jakie w 2001 r. prze y³a Argentyna. Wyjaœnij, e dramatyczny wzrost cen by³ tylko jednym

16 M³ody ekonomista z elementów kryzysu, który polega³ na spiralnym spadku dochodów, konsumpcji i inwestycji wszystkich uczestników obiegu okrê nego. 11. Poproœ uczniów, eby przyjrzeli siê teraz wykresowi pt. Dziedziny gospodarowania, i poleæ, by podali przyk³ady firm i gospodarstw domowych, które gospodaruj¹ w ka dej z czterech wymienionych na wykresie dziedzin. 12. Przedstaw wiadomoœci zawarte w tekœcie Gospodarstwo domowe, prosz¹c uczniów o wynotowanie najwa niejszych pojêæ, a nastêpnie okreœlenie, do jakiej kategorii mo na zaliczyæ ich gospodarstwo domowe. 13. Uczniowie maj¹ za zadanie oszacowanie wartoœci prac œwiadczonych na rzecz gospodarstwa domowego przez jego cz³onków, takich jak gotowanie, sprz¹tanie, zakupy. Chêtni mog¹ napisaæ w domu krótk¹ rozprawkê Kobieta niepracuj¹ca prawda czy mit. 14. Poleæ wykonanie na lekcji lub w domu æwiczenia Ró ne podmioty, ró ne decyzje. Mo esz te zaproponowaæ wybranym uczniom przeprowadzenie czterech wywiadów z przedstawicielami wymienionych w æwiczeniu podmiotów gospodarczych w celu uzyskania pog³êbionych informacji na temat ich dzia³alnoœci gospodarczej. 15. Uœwiadom uczniom, e do niedawna w polskich szko³ach nie uczono podstaw przedsiêbiorczoœci i ekonomii. Obecnie potrzebê edukacji ekonomicznej dostrzegaj¹ nie tylko instytucje oœwiatowe, ale tak e gospodarcze, w tym miêdzy innymi Narodowy Bank Polski i Gie³da Papierów Wartoœciowych. Przedstaw portal edukacyjny NBP, zachêcaj¹c uczniów do korzystania z umieszczanych tam materia³ów. 16. Podsumowuj¹c lekcjê, wykorzystaj pytania zawarte w rubryce SprawdŸ siê, zanim sprawdz¹ ciê inni. Wiedzieæ wiêcej Ekonomia jest nauk¹ spo³eczn¹: bada problemy, w obliczu których staj¹ spo³eczeñstwa wskutek tego, e jednostki chc¹ konsumowaæ wiêcej dóbr i us³ug, ni ich maj¹ do swojej dyspozycji, co stwarza problem wzglêdnego niedoboru. Potrzeby s¹ na ogó³ nieograniczone i wyraÿnie nienasycone, podczas gdy œrodki na ich zaspokojenie (które czêsto dzieli siê na ziemiê, si³ê robocz¹, kapita³ i przedsiêbiorczoœæ) s¹ ograniczone. eby stawiæ czo³o problemowi niedoboru, potrzebny jest spo³eczny mechanizm dzielenia tych ograniczonych zasobów miêdzy nieograniczone warianty. Jeden z aspektów tego procesu wi¹ e siê z ograniczeniem indywidualnych potrzeb i pobudzeniem gotowoœci do dostarczania zasobów. Z historycznego punktu widzenia do rozwi¹zywania problemu niedoboru stosowano cztery mechanizmy. Najdawniejszym jest przemoc, która istnia³a w niektórych pierwotnych spo³eczeñstwach i jest wci¹ stosowana obecnie (przyk³adami z pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych s¹ Somalia i Boœnia). Nastêpnym jest tradycja, zgodnie z któr¹ przywi¹zuje siê du ¹ wagê do utartych sposobów alokacji zasobów. Wraz z postêpem cywilizacji pojawi³ siê nowy spo- ³eczny mechanizm alokacji, mianowicie w³adza instytucji rz¹dowych i koœcielnych. Najnowsz¹ spo³eczn¹ instytucj¹ alokacji zasobów jest rynek, który z biegiem czasu rozwija³ siê i sta³ siê g³ównym mechanizmem lokacyjnym w Europie Zachodniej, w miarê jak zanika³ feudalizm i tworzy³y siê rynkowo zorientowane spo³eczeñstwa przemys³owe. Mechanizmy te nie wykluczaj¹ siê wzajemnie ani te ich dzia³anie w spo³ecznoœciach nie nastêpowa³o w kolejnoœci. Nowoczesne spo³eczeñstwa rynkowe nadal pos³uguj¹ siê si³¹, tradycj¹ i w³adz¹, tak jak rynkami. We wczesnych latach XX wieku pewna liczba spo³eczeñstw przestawi³a siê na

M³ody ekonomista 17 centralne planowanie, z którym zwi¹zana by³a alokacja pod kontrol¹ pañstwa. Od niedawna spo³eczeñstwa te zwracaj¹ siê bardziej ku rynkom i stosowaniu si³y. Nowoczesna teoria ekonomiczna bada, w jaki sposób wspó³czesne spo³eczeñstwa stawiaj¹ czo³o problemom wynikaj¹cym ze zjawisk wzglêdnego niedoboru. Skupia siê ona przewa nie na procesach rynkowych, które zast¹pi³y koœció³, tradycje i pañstwo w ich funkcjach pierwotnych mechanizmów alokacyjnych. Przechodzenie od gospodarek tradycyjno-pañstwowo- -koœcielnych do gospodarek rynkowych nie przebiega³o w sposób liniowy i z udzia³em wszystkich spo³eczeñstw w œwiecie. Niektóre obszary, niemal ca³e kontynenty, s¹ nadal zamkniête w dzia³alnoœci gospodarczej zdominowanej przez tradycjê. Niektóre spo³eczeñstwa przekszta³ci³y siê z przedrynkowych gospodarek feudalnych w nowoczesne gospodarki nakazowe, w których alokacji zasobów dokonuje pañstwo. W Europie Wschodniej obserwuje siê zmiany, z nieznanymi jeszcze ostatecznymi rezultatami, polegaj¹ce na przechodzeniu od gospodarek nakazowych do rynkowych. Potwierdzenie, e rynek jest g³ównym mechanizmem alokacyjnym, nie oznacza, e jest on jedynym mechanizmem. W nowych spo³eczeñstwach rynkowych w Europie i Ameryce Pó³nocnej alokacja poprzez rynek pozostaje stale pod wp³ywem czynników spo³ecznych i politycznych. H. Landreth, D. C. Colander, Historia myœli ekonomicznej, Warszawa 1998.

5. M³ody Polak a systemy gospodarcze Cele Po zajêciach uczeñ powinien umieæ: wyjaœniæ, co to jest system gospodarczy scharakteryzowaæ gospodarkê tradycyjn¹, centralnie sterowan¹ i rynkow¹ przedstawiæ zasady funkcjonowania gospodarki rynkowej i opisaæ na przyk³adach ró ne jej modele scharakteryzowaæ przemiany gospodarcze, jakie zasz³y w Polsce po 1989 r. wyjaœniæ, jak¹ rolê odgrywa w gospodarce rynkowej prawo w³asnoœci podaæ, ilustruj¹c przyk³adami, ró ne rodzaje w³asnoœci wystêpuj¹ce w polskiej gospodarce. Co bêdzie potrzebne na lekcji? opisy pañstw o ró nych systemach gospodarczych materia³y Ÿród³owe dotycz¹ce funkcjonowania gospodarki w PRLu oraz w latach transformacji ustrojowej (np. kartki ywnoœciowe, wykazy zmieniaj¹cych siê cen, artyku³y prasowe na temat sytuacji na rynku, wspomnienia i relacje). Metodyitechnikipracy praca w zespo³ach analiza dokumentów historycznych debata. Jak mo na przeprowadziæ zajêcia? 1. Poproœ uczniów, by w trzyosobowych zespo³ach zapoznali siê z tekstem Najwa niejszy jest system. Jedna osoba czyta fragment o gospodarce tradycyjnej, druga centralnie sterowanej, trzecia rynkowej. Uczniowie nawzajem streszczaj¹ sobie charakterystyki trzech systemów gospodarczych, a nastêpnie przygotowuj¹ trzy schematyczne lub symboliczne rysunki ilustruj¹ce te systemy. Wybierzcie wspólnie rysunki, które najtrafniej charakteryzuj¹ gospodarkê tradycyjn¹, centralnie sterowan¹ i wolnorynkow¹. 2. Powiedz, e obecnie na œwiecie najczêœciej mamy do czynienia z gospodark¹ rynkow¹, gospodarka tradycyjna spotykana jest jedynie w najs³abiej rozwiniêtych rejonach, a gospodarka centralnie sterowana w³aœciwie tylko na Kubie i w niektórych pañstwach Azji Po³udniowo-Wschodniej. Wyjaœnij, na jakich trzech filarach wspiera siê gospodarka wolnorynkowa, przedstaw tak e cztery najwa niejsze cechy rynku i poproœ uczniów o podanie ilustruj¹cych je przyk³adów. Na podstawie tekstu Wolny rynek niejedno ma imiê scharakteryzuj ró ne odmiany kapitalizmu. Zastanówcie siê wspólnie, jak na tym tle prezentuje siê polska gospodarka i jaki model by³by dla niej najbardziej odpowiedni. Na tablicy narysujcie oœ, oznaczaj¹c jej pocz¹tek pañstwo minimalne, a koniec pañstwo opiekuñcze. Na osi zaznaczcie miejsce, jakie waszym

M³ody Polak a systemy gospodarcze 19 zdaniem zajmuj¹ ró ne pañstwa (np. Stany Zjednoczone, Szwecja, Wielka Brytania, Austria, Niemcy, Francja) oraz Polska. Narysujcie zarówno, gdzie obecnie nasz kraj siê znajduje, jak i gdzie zdaniem uczniów powinien siê znaleÿæ (oczywiœcie ka dy uczeñ mo e mieæ w tej sprawie swoje zdanie). 3. Zaproponuj wykonanie æwiczenia Bezludna wyspa w kosmosie. Uczniowie podzieleni na kilkuosobowe zespo³y wypracowuj¹ zasady rz¹dz¹ce systemem gospodarczym, jaki wprowadz¹ na niezamieszkanej planecie. Zadaniem dwóch grup jest wprowadzenie systemu rynkowego, dwóch kolejnych centralnie sterowanego, a dwóch pozosta³ych zasad gospodarki tradycyjnej. Po zakoñczeniu zadania uczniowie prezentuj¹ efekty pracy wszystkich grup i wspólnie zastanawiaj¹ siê, który z tych systemów bêdzie najlepiej funkcjonowa³. Mo ecie tak e zaproponowaæ jak¹œ wersjê systemu mieszanego, z³o onego z zasad w³aœciwych dla trzech typów gospodarki w jakiej sytuacji i w jakich dziedzinach najlepiej sprawdzaj¹ siê zasady gospodarki rynkowej, a w jakiej tradycyjnej b¹dÿ centralnie sterowanej. Zadaj pytanie, w jakim systemie ka dy uczeñ chcia³by yæ i dlaczego. 4. Uczniowie w trzyosobowych zespo³ach (tych samych co na pocz¹tku zajêæ) czytaj¹ opisy trzech wysp Madagaskaru, Kuby i Japonii oraz odpowiadaj¹ na zamieszczone pod tekstem pytania. 5. Zapytaj uczniów, co s³yszeli na temat polskiej gospodarki w czasach komunizmu. Czy rodzice opowiadali im o trudnoœciach, z jakimi wtedy Polacy musieli siê zmagaæ. Czy ktoœ z uczniów s³ysza³ o listach kolejkowych, systemie kartkowym, kupowaniu za dolary itp. Poproœ te uczniów o przeczytanie rubryki Coœ z ycia, czyli jak to by³o wprl. 6. Przedstaw wiadomoœci zawarte w tekœcie Remont statku na wzburzonym morzu. Zapiszcie na tablicy, jakie by³y najwa niejsze cele reformy. Zwróæ uwagê na trudnoœci, jakie towarzyszy³y gospodarczej transformacji i koszty spo³eczne, jakie siê z ni¹ wi¹ ¹. Wyjaœnij, e z pewnoœci¹ jest to jedna z najistotniejszych przyczyn negatywnych ocen przemian gospodarczych, która do dziœ znajduje swój wyraz w badaniach opinii publicznej. 7. Uczniowie wykonuj¹ æwiczenie Urodziny kiedyœ i teraz i zastanawiaj¹ siê, w jaki sposób system ekonomiczny kszta³tuje styl ycia obywateli. Poproœ chêtnych o zebranie wspomnieñ rodziców lub dziadków z czasów PRL-u. Niech uczniowie spróbuj¹ ustaliæ na przyk³ad, kto z ich krewnych i znajomych sta³ w najd³u szej kolejce, kto kupi³ sobie buty na kartki, który ze sprzêtów domowych zosta³ nabyty po znajomoœci, jakie artyku³y kupowano spod lady, a jakie w Peweksie itp. 8. Poleæ wype³nienie tabelki z æwiczenia Jak by³o? Jak jest?. Poproœ, by uczniowie wpisywali swe odpowiedzi o³ówkiem (w tabelce przerysowanej do zeszytu), a nastêpnie porównali je z odpowiedziami kolegów i w razie potrzeby skorygowali. 9. Zapytaj uczniów, dlaczego prywatna w³asnoœæ odgrywa tak wielk¹ rolê w gospodarce rynkowej. Wyjaœnij na podstawie tekstu W³asnoœæ pod ochron¹, co w³aœciwie

20 M³ody Polak a systemy gospodarcze wynika z tego, e coœ posiadamy (prawo do dysponowania rzecz¹ i do czerpania korzyœci z jej posiadania). Powiedz te, jakie zasady dotycz¹ce wyw³aszczania, ograniczania prawa w³asnoœci i przepadku mienia obowi¹zuj¹ w polskim prawie i jakie s¹ ich praktyczne konsekwencje. 10. Przedstaw cztery typy w³asnoœci prywatn¹, pañstwow¹, komunaln¹ i spó³dzielcz¹ i poleæ uczniom uzupe³nienie tabelki z æwiczenia Czyje to jest?. 11. Na podstawie tekstu z rubryki z Hamletem przeprowadÿcie w klasie debatê na temat reprywatyzacji. Wa ne jest, by przed przyst¹pieniem do dyskusji uczniowie mieli czas na przemyœlenie swojego stanowiska w tej sprawie i przygotowanie wspieraj¹cych je argumentów oraz zastanowienie siê, z jakimi kontrargumentami przyjdzie im polemizowaæ. Debatê mo na zorganizowaæ w formie akwarium (dyskutuj¹ ze sob¹ dwa kilkuoosobowe zespo³y uczniów, a pozostali siê im przys³uchuj¹) b¹dÿ w formie ogólnoklasowej dyskusji z wyraÿnie zarysowanymi stanowiskami po jednej stronie klasy siadaj¹ zwolennicy pe³nej reprywatyzacji, po drugiej jej przeciwnicy, a poœrodku ci, którzy popieraj¹ prywatyzacjê czêœciow¹. 12. Jak byæ powinno? to temat pracy pisemnej, któr¹ uczniowie powinni przygotowaæ w domu. Mo na te jeœli nauczyciel zrezygnowa³ z przeprowadzenia debaty na temat reprywatyzacji podyskutowaæ w klasie o tym, jaki ustrój ekonomiczny by³by dla Polski najlepszy. 13. Podsumowuj¹c lekcjê, wykorzystaj pytania zawarte w rubryce SprawdŸ siê, zanim sprawdz¹ ciê inni. Wiedzieæ wiêcej Kryzys gospodarczy, który towarzyszy³ upadkowi komunizmu, mia³ trzy ogólne cechy. Po pierwsze, za³ama³a siê produkcja. System komunistyczny pisa³ Jeffrey Sachs nie upad³ po prostu, lecz nast¹pi³a w nim implozja. Z chwil¹ gdy gospodarka nakazowa przesta³a byæ sterowana, gdy p³ace posz³y w górê, a zasoby zaczêto gromadziæ i przechowywaæ lub rozkradaæ, produkcja spad³a z prêdkoœci¹ jednostajnie przyspieszon¹. Nastêpstwem za³amania gospodarczego by³o bankructwo pañstwa. Dochody rz¹dów z podatków za³ama³y siê, a Ÿród³a zagranicznych po yczek, które sz³y na ³atanie dziur w bud ecie, wysch³y. W rezultacie rz¹dy zaczê³y drukowaæ pieni¹dze. Wraz z upadkiem finansów pañstwa struktura przemys³owa funkcjonuj¹ca dziêki zamówieniom pañstwowym (kompleks militarno- -przemys³owy) sta³a siê niezdolna do ycia. Miliony ludzi w œwiecie komunistycznym nagle przekona³y siê, i praca zawodowa nie ma sensu. Takie dziedzictwo pozostawili odchodz¹cy swoim nastêpcom. Sprzecznoœci te najostrzejsze by³y w Polsce, najmniej totalitarnym z pañstw satelickich. W latach 50 ch³opstwo skutecznie opar³o siê kolektywizacji, Koœció³ katolicki korzysta³ z wolnoœci, dzia³a³y ma³e, prywatne przedsiêbiorstwa. Ale rezultaty nie odbiega³y od tego, co dzia³o siê w innych krajach satelickich. W 1950 roku Polska i Hiszpania mia³y mniej wiêcej taki sam dochód na mieszkañca. W Polsce dochód ten wzrós³ w okresie 1955 1988 z 775 do 1860 dolarów rocznie per capita, w Hiszpanii natomiast w tych samych latach wzrós³ z 561 do 7740 dolarów. Celem polskiego planu stabilizacji by³o zlikwidowanie za jednym zamachem nadmiernego popytu. Liberalizacja cen ( inflacja korekcyjna ) mia³a wyeliminowaæ nawis pieni¹dza, sprawiæ, by ceny odzwierciedla³y koszty i relatywne niedobory, oraz doprowadziæ do zmniejszenia dotacji dla przemys³u i rolnictwa. Presji inflacyjnej mia³a przeciwdzia³aæ sztywna polityka pieniê na

M³ody Polak a systemy gospodarcze 21 i finansowa, wsparta podatkiem od nadmiernego wzrostu p³ac ( popiwek ). Dewaluacja z³otego umo liwia³a wymienialnoœæ waluty (cena dolara wzros³a z 1339 z³otych we wrzeœniu 1989 do 9500 z³otych w styczniu 1990). Miêdzynarodowy Fundusz Walutowy wspar³ reformy wynosz¹c¹ miliard dolarów po yczk¹ stabilizacyjn¹. Jeffrey Sachs tak oto opisywa³ klasyczn¹ kuracjê ekonomiczn¹ : Podstawowym celem by³o przejœcie z sytuacji skrajnych niedoborów i hiperinflacji do równowagi poda y i popytu oraz stabilnych cen. W Polsce niezbêdna by³a do tego surowa polityka makroekonomiczna i uwolnienie cen. Aby mieæ dzia³aj¹cy system cen, w Polsce potrzebna by³a konkurencja. Aby zaistnia³a konkurencja, niezbêdny by³ miêdzynarodowy wolny handel przeciwdzia³aj¹cy monopolistycznej strukturze przemys³u. Aby mieæ wolny handel, trzeba by³o nie tylko niskich ce³, ale równie wymienialnoœci waluty. Aby waluta by³a wymienialna po stabilnym kursie, potrzebne by³y dyscyplina pieniê na i realistyczny kurs wymienny. Polska kuracja wstrz¹sowa sta³a siê wzorem transformacji dla innych pañstw wschodniej Europy i dla Rosji. Zastosowanie jej w tych krajach mia³o odmienn¹ postaæ i inne by³y jej efekty. Na Wêgrzech podejœcie do stabilizacji finansowej by³o bardziej stopniowe, a jednoczeœnie wiêkszy by³ tam ni w Polsce dostêp do kapita³u zagranicznego. W Czechos³owacji, która do ostatka utrzyma³a niezreformowany radziecki system planowania, wielki wybuch by³ raczej sk¹pym t¹pniêciem, przede wszystkim dlatego, e nierównowaga rynkowa i zad³u enie zagraniczne by³y stosunkowo niewielkie. Republika Czeska pod wspólnym, zadziwiaj¹co harmonijnym przywództwem dwóch Vaclavów, Havla i Klausa, posz³a szybko w kierunku dostosowywania swej polityki i gospodarki do wzorców zachodnich. W Bu³garii, kraju o gospodarce najbardziej zacofanej w Europie Wschodniej, efekty polityki stabilizacji by³y bardzo skromne, a roczna inflacja wynosi³a oko³o 400 500%. Jednak e bardzo wysoka stopa inflacji i spadek produkcji by³y wspóln¹ cech¹ gospodarek przechodz¹cych transformacjê. G³êbia za³amania, wyraÿnie wystêpuj¹ca ju w 1991 roku, zaskoczy³a nawet najbardziej zdeterminowanych zwolenników terapii i Ÿle wró y³a rozpoczêtej w styczniu 1992 roku transformacji w Rosji. Kiedy w lipcu 1991 roku Borys Jelcyn zosta³ prezydentem Federacji Rosyjskiej, znalaz³ siê w sytuacji wiêÿnia nadal komunistycznego parlamentu oraz dziedzica upad³ej gospodarki i upad³ego pañstwa. W ostatnim roku prezydentury Gorbaczowa produkcja spad³a o 16%, a zaopatrzenie w ywnoœæ za³ama³o siê. Jedynym organem niegdyœ tak chwalonego radzieckiego systemu planowania, który jeszcze dzia³a³, by³a nieustannie drukuj¹ca pieni¹dze mennica: oficjalna inflacja siêga³a 300%. R. Skidelsky, Œwiat po komunizmie, Kraków 1999.

6. M³ody cz³owiek a rynek, czyli sk¹d siê bior¹ ceny Cele Po zajêciach uczeñ powinien umieæ: okreœliæ, co to s¹: popyt i poda, cena, rynek, konsument, producent wyjaœniæ, w jaki sposób wzajemne relacje popytu i poda y kszta³tuj¹ cenê przedstawiæ najwa niejsze funkcje rynku wymieniæ ró ne kryteria, wed³ug których klasyfikuje siê rynki, oraz podaæ przyk³ady rynków wyjaœniæ pojêcia elastycznoœci cenowej i dochodowej popytu oraz poda y okreœliæ, jak wygl¹da funkcjonowanie rynku, na którym panuje wolna konkurencja, konkurencja monopolistyczna, monopol, oligopol, i zilustrowaæ to przyk³adami opisaæ rynek lokalny wybranego produktu lub us³ugi. Co bêdzie potrzebne na lekcji? przybory potrzebne do sporz¹dzenia wykresu przyk³ady rynków (produkty, kraje) i struktur rynkowych (konkurencja, oligopol, monopol). Metodyitechnikipracy praca z podrêcznikiem gra symulacyjna projekt zespo³owy. Jak mo na przeprowadziæ zajêcia? 1. Poproœ uczniów, by przypomnieli sobie swój ostatni zakup i postarali siê wyodrêbniæ elementy sk³adaj¹ce siê na transakcjê kupna-sprzeda y: kupuj¹cy (jego potrzeby i mo liwoœci finansowe), sprzedaj¹cy, produkt (jakoœæ, wygl¹d itp.), cena, miejsce sprzeda y, warunki sprzeda y. Wyjaœnij, e na tej lekcji uczniowie dowiedz¹ siê, w jaki sposób transakcje zawierane na rynku kszta³tuj¹ ceny produktu oraz wp³ywaj¹ na producentów i konsumentów. 2. Na podstawie tekstu Jakie s¹ rodzaje rynków? wyjaœnij ekonomiczne znaczenie s³owa rynek i odwo³uj¹c siê do przyk³adów ró nych rynków, przedstaw najwa - niejsze ich klasyfikacje. Narysuj na tablicy schemat ukazuj¹cy podzia³ rynków wed³ug przedmiotu obrotu, czyli tego, czym siê na nim handluje. SprawdŸ, czy uczniowie rozumiej¹ zawartoœæ wszystkich okienek, prosz¹c o podawanie przyk³adów transakcji zawieranych w ramach kolejnych kategorii. 3. Poleæ, by uczniowie zapoznali siê z tekstem Od czego zale y wielkoœæ rynku? i porównali, a nastêpnie skomentowali zawarte w nim dane na temat wielkoœci œwiatowych rynków ró nych produktów i us³ug.