K. Przecławski, Czas wolny dzieci i młodzieży w Polsce, WSIP, Warszawa 1978, s. 56.

506 Наукові записки. Серія Психологія і педагогіка dr Monika Jurewicz Czas wolny młodzieży i jego społeczne uwarunkowania Problem czasu wolnego młodzieży oraz sposoby jego wykorzystania należą do istotnych zagadnień współczesnego świata. Intensywny rozwój technicznych środków komunikacji stwarza młodym ludziom duże możliwości, ale też niesie ze sobą szereg pokus. Zmniejszona aktywność ruchowa współczesnego człowieka, przewaga biernych form wypoczynku to ważne zagrożenia wpisujące się w codzienną rzeczywistość. Przez czas wolny rozumie się na ogół ten czas, który pozostaje człowiekowi do jego swobodnej dyspozycji po wykonaniu czynności obowiązkowych takich jak praca, nauka, zajęcia w gospodarstwie domowym, dojazd do domu oraz czynności związanych z zaspokojeniem potrzeb biologicznych i higienicznych (sen, jedzenie) 1. Czas wolny to taki rodzaj aktywności człowieka, który powinien być źródłem wielu przyjemności, nie może mieć charakteru obowiązkowego ani też nie może stanowić podstawowego źródła dochodów. Według A. Kamińskiego zagadnienie czasu wolnego powinno być analizowane zarówno w kontekście ilościowym jak i jakościowym. W rozumieniu autora czas wolny jest to ta część budżetu czasu, która nie jest zajęta przez pracę zarobkową normalną i dodatkową, ani przez systematyczne kształcenie się uczelniane, ani przez stałe obowiązki domowe i może być spożytkowana bądź na swobodne wczasowanie, bądź na życie rodzinne i aktywność przynoszącą doraźne korzyści 2. W podobny sposób pojęcie czasu wolnego interpretował R. Wroczyński. Uważał, iż problem czasu wolnego dzieci i młodzieży oraz sposoby jego wykorzystywania stanowią najważniejsze zagadnienia 1 K. Przecławski, Czas wolny dzieci i młodzieży w Polsce, WSIP, Warszawa 1978, s. 56. 2 A. Kamiński, Funkcje pedagogiki społecznej. Praca socjalna i kulturalna, PWN, Warszawa 1974, s. 352. dr Monika Jurewicz, 2009

Випуск 13. 507 społeczne. W swojej koncepcji czasu wolnego opierał się z jednej strony na wykluczeniu czynności obowiązkowych, a z drugiej strony na preferowaniu takich zachowań jak: odpoczynek, rozrywka oraz rozwój własnych zainteresowań zgodnie z zamiłowaniami i upodobaniami 3. Podobne założenia odnajdujemy w rozważaniach A. Zawadzkiej, która za czas wolny przyjęła czas poza obowiązkami i zaspokajaniem elementarnych potrzeb fizjologicznych, którym jednostka dysponuje dobrowolnie i wypełnia odpoczynkiem, rozrywką i pracą nad sobą. Równocześnie jest to sfera życia w największym stopniu kierowana osobistymi potrzebami, dyspozycjami, nawykami oraz akceptowanymi wzorami postępowania 4. Czas wolny w życiu jednostki i społeczeństwa może pełnić wielorakie funkcje. Jak zauważa A. Kamiński możemy wyodrębnić trzy zasadnicze funkcje czasu wolnego. Należą do nich: odpoczynek, zabawa i praca nad sobą. Sens odpoczynku polega na odreagowaniu zmęczenia i znużenia na odnowieniu sił fizycznych i psychicznych zużytych nie tylko w pracy zawodowej, ale i w kłopotach zajęć i obowiązków życia codziennego 5. Zmiany, jakie dokonują się każdego dnia we współczesnym świecie wskazują na potrzebę racjonalnego organizowania czasu wolnego człowieka. Z jednej strony zmiany wywołane i stymulowane przez postęp naukowo-techniczny umożliwiają wzrost wydajności pracy i efektywności całej gospodarki, co przyczynia się do podniesienia poziomu i poprawy jakości życia ludzi. Z drugiej zaś tempo życia, postępujące procesy cywilizacyjne powodują, iż dysponujemy coraz mniejszą ilością czasu wolnego. Praca, dom, obowiązki, zajęcia dodatkowe, w planie dnia często brakuje czasu na odpoczynek. W dobie współczesnej cywilizacji zdaniem A. Kamińskiego czas wolny staje się nieodzownym elementem ludzkiego życia. Dzięki niemu możliwe jest odreagowanie tempa produkcji i związanych z tym napięć psychicznych, jak również napięć wynikających ze stopnia zurbanizowania miejsca zamieszkania, a także z jego jakości 6. 3 R. Wroczyński, Pedagogika społeczna, PWN, Warszawa 1985, s. 226. 4 A. Zawadzka, K. Ferenz, Społeczne aspekty wypoczynku młodych kobiet, Wyd. Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 1998, s. 11-14. 5 A. Kamiński, Czas wolny i jego problematyka społeczno-wychowawcza, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1965, s. 99. 6 M. Orłowska, Problemy czasu wolnego w pedagogice społecznej [w;] S. Kawula (red.), Pedagogika społeczna, dokonania aktualność perspektywy, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2007, s. 591.

508 Наукові записки. Серія Психологія і педагогіка Badacze, którzy zajmowali się problematyką czasu wolnego również podejmowali próby określenia jego funkcji. W grupie różnorodnych klasyfikacji można odnaleźć trzy zasadnicze funkcje czasu wolnego: odpoczynek, zabawa i praca nad sobą. Zdaniem A. Kamińskiego sens odpoczynku polega na odreagowaniu zmęczenia i znużenia, na odnowieniu sił fizycznych i psychicznych zużytych nie tylko w pracy zawodowej, ale i w kłopotach zajęć i obowiązków życia codziennego 7. Kolejna funkcja czasu wolnego to zabawa, rozrywka. W przeciwieństwie do pierwszej funkcji rozrywka postrzegana jest w kategoriach wypoczynku czynnego. B. Sułkowski zwraca uwagę, iż nasycona jest bogactwem wrażeń i zmiennością, dzięki czemu przynosi odprężenie po znużeniu monotonią codziennych obowiązków 8 Trzecia z wyróżnionych funkcji czasu wolnego zakłada doskonalenie jednostki w dowolnej dziedzinie kultury. Jest funkcją kreatywną w sferze norm życia społecznego, postaw, wiedzy i wyobraźni. Fakt ten podkreśla także A. Kamiński określając wszechstronny rozwój i udział w życiu społecznym w kategoriach pracy nad sobą. Jak zauważa Z. Kwieciński rodzice w pogoni za pieniądzem poświęcają dzieciom coraz mniej czasu, a w szkole z powodów finansowych zlikwidowano wiele działających kółek zainteresowań, organizacji wychowawczych, które skupiały dzieci i pozwalały im wszechstronnie się rozwijać. Problem ten szczególnie dotyka dzieci ze środowisk wiejskich, gdzie często szkoła jest jedynym ośrodkiem kulturalnym, a zajęcia pozalekcyjne są głównym sposobem wychowania do czasu wolnego, ponieważ bezpośrednio organizują uczniom w różnych formach czas wolny 9. Dlatego też problem czynnego wypoczynku ucznia stanowi jedno z istotniejszych zagadnień pedagogicznych, a organizacja czasu wolnego jest zadaniem tak samo ważnym, jak organizacja pracy szkolnej. Zagadnienie czasu wolnego stało się, więc poważnym problemem życia społecznego. Warto jednak poznać, jakie są preferowane przez dzieci i młodzież formy spędzania czasu wolnego. Dlaczego warto? Otóż jak wynika z mojego doświadczenia szkoła, która jest 7 A. Kamiński, Czas wolny i jego problematyka społeczno-wychowawcza, Wrocław 1965, s. 99. 8 B. Sułkowski, Zabawa, Warszawa 1984, s. 27. 9 Z. Kwieciński, Organizacja czasu wolnego dziecka wiejskiego, WSIP, Warszawa 1976, s. 49.

Випуск 13. 509 głównym organizatorem zajęć dla dzieci w czasie wolnym niejednokrotnie kieruje się innymi względami (finansowymi, organizacyjnymi, kadrowymi, lokalowymi) aniżeli rzeczywistymi potrzebami poszczególnych grup dzieci i młodzieży w tym zakresie. Dość często szkoła koncentruje się wokół działalności czysto dydaktycznej zapominając, lub niedoceniając, iż racjonalnie zaplanowany czas wolny dzieci staje się szczególnie ważną sferą oddziaływań pedagogicznych. W celu poznania preferowanych przez uczniów form spędzania czasu wolnego przeprowadziłam szczegółowe badania w wybranych szkołach podstawowych województwa mazowieckiego. Badaniami zostali objęci uczniowie szóstej klasy szkoły podstawowej w trzech środowiskach: wiejskim, miejskim, wielkomiejskim. Ogółem w badaniu uczestniczyło 280 uczniów. W tym z dużego miasta pochodziło 96 uczniów (34,28%), z miasta średniej wielkości 89 uczniów (31,78%), ze wsi 95 uczniów (33,94%). Badania zostały przeprowadzone od kwietnia do czerwca 2008 roku. Analizę przeprowadziłam na podstawie danych pochodzących z kwestionariusza ankiety. Kwestionariusz ankiety dla ucznia był podstawowym narzędziem badawczym pozwalającym zebrać dane o uczniu i jego rodzinie. Badanym uczniom zadałam pytanie: W jaki sposób najchętniej spędzasz czas wolny? (proszę nadaj wartości podanym formom spędzania czasu wolnego, przy czym 1 będzie oznaczała najchętniej wykorzystywane formy a 5 najmniej przez Ciebie lubiane). oglądanie różnych programów telewizyjnych uprawianie sportu spotkania z koleżankami, kolegami czytanie książek, czasopism gry komputerowe Pod pojęciem czasu wolnego rozumiałam czas do dyspozycji jednostki po wykonaniu przez nią zadań obowiązkowych, pracy zawodowej, nauki obowiązkowej w szkole, w domu oraz niezbędnych zadań domowych 10. Zdaniem W. Okonia czas wolny racjonalnie przeznacza się na: odpoczynek to jest regenerację sił fizycznych i psychicznych, rozrywkę, która sprawia przyjemność, działalność społeczną o charakterze dobrowolnym i bezinteresownym, rozwój zainteresowań i uzdolnień jednostki przez zdobywanie wiedzy i amatorską działal- 10 W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa 1998, s.58.

510 Наукові записки. Серія Психологія і педагогіка ność artystyczną, techniczną, naukową czy sportową 11. Zwrócenie uwagi na fakt, iż czas wolny jest częścią ogólnego budżetu czasu sugeruje, iż nie można go analizować w oderwaniu od innych składowych życia ludzkiego. Jednocześnie wskazuje na istniejące związki między ilością posiadanego czasu wolnego a jego treścią. Jak zauważa M. Orłowska sam fakt posiadania określonej liczby godzin czasu wolnego o niczym nie stanowi. Muszą być jeszcze spełnione pewne warunki, które najczęściej utożsamiane są z określonym statusem ekonomicznym i poziomem wykształcenia 12. Analiza zebranego materiału badawczego pozwala stwierdzić, iż uczniowie dysponują przeciętnie 4-6 godzinami czasu wolnego. Szczegółowa analiza wykazała, iż większą ilością czasu dysponują uczniowie pochodzący ze środowiska miejskiego aniżeli ich rówieśnicy wychowujący się w środowisku wiejskim. Organizacja czasu wolnego związana jest z najbliższym otoczeniem dziecka: rodziną, szkołą, grupą rówieśniczą. R. Wroczyński wyraża pogląd, iż na skutek nadmiaru narzuconych obowiązków uczeń nie może wykorzystać czasu przeznaczonego na odnowę sił i skumulowanie energii umysłowej poprzez różne formy zajęć i odprężenie, bowiem czas ten jest mu pod różnymi pozorami zabierany 13. Istotnym czynnikiem warunkującym sposób spędzania czasu wolnego jest poziom kulturowy rodziny. Im wyższy poziom kulturalny rodziny tym efektywniej wykorzystany czas wolny. Jak wykazują badania preferowany kierunek aktywności dzieci w czasie wolnym nadaje rodzina poprzez osobisty przykład rodziców i opiekunów. Nawyki kulturalne rodziców, preferowane rodzaje zajęć, panująca w domu atmosfera, pozycja rodziny w środowisku, status społeczno-ekonomiczny rodziny kształtują system potrzeb dziecka oraz sposoby ich zaspakajania. Młody człowiek w toku współdziałania i codziennego życia z rodziną przejmuje od niej część doświadczenia społecznego i kulturalnego, której oni są uczestnikami i reprezentantami. 11 Tamże, s.58. 12 M. Orłowska, dz. cyt., s. 584. 13 R. Wroczyński, dz. cyt., s. 208.

Випуск 13. 511 Jakiego typu formy spędzania czasu wolnego preferują uczniowie szóstej klasy? Wypowiedzi badanych uczniów szkoły podstawowej, świadczą o tym, iż najbardziej powszechnym sposobem spędzania czasu wolnego jest uprawianie sportu (31%), następnie spotkania z kolegami i koleżankami (27,78%), oglądanie różnych programów telewizyjnych (23,1%), gry komputerowe (25,09%) oraz czytanie książek i czasopism (36,65%). Jak wynika z przytoczonych danych wśród preferowanych zachowań w czasie wolnym dominuje wzór sportowo-towarzyski (zajęcia sportowe, spotkania z rówieśnikami). Ze społecznego punktu widzenia niepokoi piąte miejsce zarezerwowane dla czytania książek i czasopism (aż 37% badanych udzieliło takiej odpowiedzi!). Tymczasem czytelnictwo książek i czasopism jest formą masowego uczestnictwa kulturalnego, źródłem wiedzy czy bieżącej informacji o życiu w kraju i na świecie. Czytanie książek dostarcza ogromnej wiedzy ogólnej, czynnie rozbudowuje słownictwo, uczy myślenia, pomaga zrozumieć siebie i ludzi. Czytelnictwo książek oraz czasopism stanowi świadectwo aktywności kulturalnej. Jego zanik może być wyznacznikiem degradacji kulturalnej człowieka. Szczegółowe dane dotyczące preferowanych form spędzania czasu wolnego ukazuje tabela 1. Tabela 1. Preferowane formy spędzania czasu wolnego. Rozkład procentowy Ranga Formy spędzania czasu wolnego 1 2 3 4 5 Razem 1 22,53 31,00 20,42 8,80 17,25 100,00 2 13,54 22,57 27,78 17,86 18,75 100,00 3 23,10 20,94 21,66 20,94 13,36 100,00 4 23,00 12,89 18,12 20,90 25,09 100,00 5 22,71 15,94 9,56 36,65 15,14 100,00 Oznaczenia: 1.Oglądanie różnych programów telewizyjnych 2.Uprawianie sportu 3. Spotkania z koleżankami i kolegami 4. Czytanie książek i czasopism 5. Gry komputerowe

512 Наукові записки. Серія Психологія і педагогіка A jak przedstawiają się wyniki badań w poszczególnych środowiskach? Prezentację wyników badań, które umożliwiły poznanie preferowanych form spędzania czasu wolnego rozpoczniemy od danych dotyczących uczniów pochodzących ze środowiska wiejskiego. Uzyskane wyniki badań w tej grupie respondentów zestawiono w tabeli 2. Tabela 2. Preferowane formy spędzania czasu wolnego przez uczniów szkół podstawowych w środowisku wiejskim. Rozkład procentowy Ranga Formy spędzania czasu wolnego 1 2 3 4 5 Razem 1 33,33 31,25 16,68 9,37 9,37 100,00 2 12,76 26,59 34,06 11,7 14,89 100,00 3 21,28 25,53 17,02 22,34 13,83 100,00 4 15,62 14,58 15,62 30,22 23,96 100,00 5 16,84 10,53 8,42 26,31 37,89 100,00 Wśród u c z n i ó w p o c h o d z ą c y c h z e ś r o d o w i s k a w i e j s k i e g o najbardziej powszechnym sposobem spędzania czasu wolnego jest oglądanie telewizji (33,33%), w dalszej kolejności spotkania z koleżankami i kolegami (34,06%), uprawianie sportu (25,34%), czytanie książek i czasopism (30,22%) oraz gry komputerowe (37,89%). Warto zauważyć, iż w tej grupie respondentów zajęcia rekreacyjno-sportowe nie należą do najwyżej punktowanych. Uprawianie sportu znalazło się na trzeciej pozycji, podczas gdy w grupie wszystkich badanych sport jest wymieniany jako jeden z atrakcyjniejszych sposobów spędzania czasu wolnego. Czynników warunkujących taki stan rzeczy najprawdopodobniej jest wiele między innymi należą do nich: dostęp do bazy rekreacyjno-sportowej, wyposażenie sal, postawa i zaangażowanie nauczycieli wychowania fizycznego czy wreszcie upowszechnianie aktywnego trybu życia w środowisku lokalnym. Z wypowiedzi badanych wynika, że szkolna baza sportowa jest wykorzystywana głównie do obligatoryjnych zajęć z wychowania fizycznego, a dodatkowe zajęcia nie oferują atrakcyjnych, oczekiwanych form ruchu. Biorąc pod uwagę znaczenie tej formy spędzania czasu wolnego dla rozwoju fizycznego ucznia należy uznać ten stan za niezadowalający. Przyjrzyjmy się z kolei odpowiedziom uczniów pochodzących ze środowiska miejskiego.

Випуск 13. 513 Szczegółowe dane dotyczące preferowanych form spędzania czasu wolnego przez uczniów szkół podstawowych w środowisku miejskim przedstawia tabela 3. Analiza zebranych danych pozwala stwierdzić, iż dominującą formą spędzania czasu wolnego przez u c z n i ó w z e ś r o d o w i s k a m i e j s k i e g o jest uprawianie sportu. Odpowiedziało tak prawie 32% badanych uczniów. Na drugim miejscu znalazły się spotkania z rówieśnikami, kolegami i koleżankami (31,46%), następnie oglądanie telewizji (28,09%), gry komputerowe (32,95%). Zdecydowanie najniższą, ostatnią pozycję zajęło czytanie książek i czasopism, Aż 34% badanych uczniów wskazało taką odpowiedź!. Tabela 3. Preferowane formy spędzania czasu wolnego przez uczniów szkół podstawowych w środowisku miejskim. Rozkład procentowy Ranga Formy spędzania czasu wolnego 1 2 3 4 5 Razem 1 17,98 31,46 21,34 11,24 17,98 100,00 2 12,36 20,22 31,46 17,98 17,98 100,00 3 28,09 19,01 22,48 19,01 11,24 100,00 4 25,00 11,36 17,04 13,48 32,95 100,00 5 22,5 20,00 5,00 34,09 27,05 100,00 Podobnie przedstawiają się wyniki w grupie uczniów pochodzących ze środowiska wielkomiejskiego. U c z n i o w i e p o c h o d z ą c y z e ś r o d o w i s k a w i e l k o m i e j s k i e g o w czasie wolnym najchętniej uprawiają sport (30,30%). Aktywny tryb życia zachowuje pozycję dominującą, ale tuż obok na drugim miejscu, umieszczono gry komputerowe (25,26%). Kolejną pozycję zajmują spotkania z kolegami i koleżankami (25,53%) oraz oglądanie różnych programów telewizyjnych (28,15%). Znamienne jest, iż również w tej grupie badanych uczniów czytanie książek i czasopism zajęło ostatnią pozycję. Aż 38% badanych uczniów wskazało taką odpowiedź!. Dane dotyczące preferowanych form spędzania czasu wolnego przez uczniów pochodzących ze środowiska wielkomiejskiego przedstawia tabela 4.

514 Наукові записки. Серія Психологія і педагогіка Tabela 4. Preferowane formy spędzania czasu wolnego przez uczniów szkół podstawowych w środowisku wielkomiejskim. Rozkład procentowy Ranga Formy spędzania czasu wolnego 1 2 3 4 5 Razem 1 16,16 30,3 23,23 6,06 24,25 100,00 2 16,08 23,26 21,77 13,68 25,26 100,00 3 20,21 18,08 25,53 21,28 14,9 100,00 4 28,15 12,63 21,36 18,45 19,47 100,00 5 23,23 14,14 12,12 37,37 13,14 100,00 Uogólniając powyższe dane mogę stwierdzić, iż preferencje uczniów pochodzących ze środowiska miejskiego i wielkomiejskiego przedstawiają się w zasadzie dość podobnie. Niewielkie różnice polegają na zamianie spędzania czasu wolnego przed komputerem z pozycji drugiej (w przypadku środowiska wielkomiejskiego) na pozycję czwartą (w środowisku miejskim). Najbardziej widoczna różnica o charakterze jakościowym wystąpiła między uczniami pochodzącymi ze środowiska wiejskiego i uczniami pochodzącymi ze środowiska miejskiego w preferowanych formach spędzania czasu wolnego. Uczniowie pochodzący ze środowiska miejskiego na pierwszym miejscu umieścili uprawianie sportu, co skłania do poglądu, iż preferują sportowy, aktywny wzór zachowań. Natomiast uczniowie pochodzący ze środowiska wiejskiego najchętniej oddają się biernej formie spędzania czasu wolnego, a mianowicie chętnie oglądają różne programy telewizyjne. W tym miejscu nasuwa się szereg pytań:, dlaczego dominującą formą spędzania czasu wolnego dla uczniów pochodzących ze środowiska wiejskiego jest oglądanie telewizji?, Czy jest to rzeczywista forma wyboru, a może brak alternatywy? Istotne różnice dotyczą również spędzania czasu wolnego przed komputerem. Wśród uczniów pochodzących ze środowiska wielkomiejskiego gry komputerowe zajęły dominującą, pierwszą pozycję, podczas gdy uczniowie ze środowiska wiejskiego umieścili je na ostatniej, piątej pozycji. Najprawdopodobniej zaobserwowane różnice wiążą się z poziomem warunków kulturalnych rodziny badanych uczniów. O ile prawie wszystkie badane rodziny posiadają telewizor (98,05%), o tyle tylko 66% badanych posiada sprzęt komputerowy. Najmniej rodzin badanych uczniów posiada dostęp do Internetu (36,28%). Występują w tym zakresie duże różnice środowiskowe,

Випуск 13. 515 gdyż tylko 11,49% rodzin pochodzących ze środowiska wiejskiego posiada dostęp do Internetu a 47,53% rodzin pochodzących ze środowiska miasta średniej wielkości i prawie 49% pochodzących ze środowiska wielkomiejskiego 14. Zaobserwowane różnice dotyczące preferowanych form spędzania czasu wolnego przez uczniów w trzech środowiskach nie odbiegają istotnie od odpowiedzi ogółu badanych respondentów. Mimo zacierania się różnic pomiędzy miastem a wsią, położenie geograficzne i związane z nim funkcje ekonomiczne, kulturalne i społeczne różnicują preferowane zachowania uczniów. Oddziałują na sposób bycia i życia w tym również sposób spędzania czasu wolnego. Dzieci mieszkające w mieście dysponują większą ilością czasu aniżeli ich rówieśnicy mieszkający na wsi, co bezpośrednio wynika ze specyfiki stylu życia (prace w gospodarstwie domowym, prace polowe). Jak zauważa L. Lebioda właściwa organizacja czasu wolnego sprzyja procesowi wychowania i socjalizacji. Dzięki temu właśnie wchodzi w zakres oddziaływań profilaktycznych, mających na celu prawidłowy rozwój osobowości młodzieży 15. Niezwykle ważne zadanie spełniają w tej sferze instytucje takie jak szkoła, domy kultury, biblioteki, które z jednej strony powinny kreować akceptowane społecznie formy spędzania wolnego czasu, a jednocześnie wspomagać jednostkę w jej rozwoju intelektualnym i fizycznym oraz przygotowywać do racjonalnego wykorzystywania czasu wolnego, którym jednostka dysponuje. 14 M. Jurewicz, Kulturowe uwarunkowania poziomu czytelnictwa, Nowa Szkoła 2007, nr 6, s. 5. 15 L. Lebioda, Czas wolny, Wychowawca 2004, nr 7 8.