ISBN: 978-83-62508-00-6 Rafał Muster Doktor nauk humanistycznych w zakresie socjologii. Adiunkt w Zakładzie Socjologii Organizacji, Gospodarki i Metodologii Badań Społecznych Instytutu Socjologii Uniwersytetu Śląskiego. Zainteresowania naukowe związane przede wszystkim z rynkiem pracy, socjologią bezrobocia oraz problematyką zarządzania zasobami ludzkimi. Koordynator merytoryczny i uczestnik licznych projektów badawczych - także współfinansowanych ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego - związanych z analizami procesów zachodzących na lokalnych i regionalnych rynkach pracy. W latach 2009 2010 ekspert Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Katowicach w projekcie monitorowania regionalnego rynku pracy. Autor pięciu opublikowanych raportów z badań oraz kilkudziesięciu artykułów z zakresu prognozowania sytuacji na rynku pracy oraz zarządzania zasobami ludzkimi. Rafał Muster Potencjał rozwojowy przedsiębiorstw z obszaru Górnośląskiego Związku Metropolitalnego w świetle analiz empirycznych Fragment recenzji prof. UŚ. dr hab. Adama Bartoszka Niniejszy raport przynosi nowe wartości poznawcze w zakresie dokumentacji terenowej i diagnozy stanu opinii społecznej 609 przedsiębiorców o problemach zatrudniania pracowników i perspektywach rozwoju firm z obszaru Górnośląskiego Związku Metropolitalnego. Jest to interesujący materiał dla badaczy, działaczy lokalnych i mieszkańców, oraz absolwentów mających dylematy orientowania się na aktywność zawodową a także dla szerszego kręgu czytelników. Zatem uważam publikację tego tomu za pożyteczne przedsięwzięcie naukowe i świadectwo dobrych akademickich kompetencji jego redaktora. Projekt objęty honorowym patronatem przez Prezydenta Miasta Tychy oraz Górnośląski Związek Metropolitalny Od badania do działania. Analiza trendów rozwojowych i zmian gospodarczych w obszarze Górnośląskiego Związku Metropolitalnego Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Raport z badań Wyższa Szkoła Zarządzania i Nauk Społecznych im. ks. Emila Szramka w Tychach
Rafał Muster Potencjał rozwojowy przedsiębiorstw z obszaru Górnośląskiego Związku Metropolitalnego w świetle analiz empirycznych
Rafał Muster Potencjał rozwojowy przedsiębiorstw z obszaru Górnośląskiego Związku Metropolitalnego w świetle analiz empirycznych Raport z badań Tychy 2011 rok Wyższa Szkoła Zarządzania i Nauk Społecznych im. ks. Emila Szramka w Tychach
Spis treści Część I: Wprowadzenie 6 1.1 Od badania do działania - założenia i cele projektu 6 1.2 Pracodawcy jako uczestnicy badań 8 Część II: Osoby pracujące i podmioty gospodarcze funkcjonujące na obszarze Górnośląskiego Związku Metropolitalnego Część III: Charakterystyka badanych pracodawców 14 Część IV: Analiza zgromadzonego materiału empirycznego 18 4.1 Ruchy kadrowe w badanych przedsiębiorstwach 18 4.2 Zapotrzebowanie kadrowe badanych przedsiębiorstw 26 4.3 Opinie pracodawców na temat przygotowania absolwentów szkół ponadgimnazjalnych do wykonywania roli pracownika 4.4 Rozwój kompetencji zawodowych pracowników badanych firm i instytucji 4.5 Perspektywy rozwoju badanych przedsiębiorstw i instytucji 42 9 37 40 4.6 Sposoby radzenia sobie badanych firm w sytuacji kryzysu na rynkach światowych 4.7 Oczekiwania firm wobec instytucji samorządowych 55 4.8 Oczekiwania firm i instytucji wobec Górnośląskiego Związku Metropolitalnego 56 4.9 Wskazania respondentów z miast wchodzących w skład GZM, w których są najdogodniejsze warunki do prowadzenia działalności gospodarczej 58 4.10 Zmiany, które nastąpiły w badanych firmach w okresie ostatnich 3 lat 64 4.11 Bariery w prowadzeniu działalności gospodarczej 67 4.12 Korzystanie z funduszy unijnych przez badane firmy 68 Część V: Zakończenie 70 Aneks: Rekomendowana bibliografia 74 Spis tabel i wykresów 75 44 5
Część I: Wprowadzenie 1.1 Od badania do działania - założenia i cele projektu Projekt badawczy Od badania do działania. Analiza trendów rozwojowych i zmian gospodarczych w obszarze Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, realizowany był przez pracowników Katedry Socjologii Wyższej Szkoły Zarządzania i Nauk Społecznych im. ks. Emila Szramka w Tychach. Głównym celem działań w ramach tego przedsięwzięcia empirycznego, realizowanych od maja 2009 roku do kwietnia 2011 roku, było dokonanie diagnozy trendów i zmian gospodarczych zachodzących w regionie, w oparciu o przeprowadzenie badań socjologicznych wśród ponad ośmiotysięcznej grupy reprezentantów śląskich pracodawców (700 osób), bezrobotnych (2774 osób), ekspertów (560 osób) i uczniów szkół ponadgimnazjalnych (4250 osób), funkcjonujących w obszarze 14 miast tworzących Górnośląski Związek Metropolitalny. Zasadniczymi argumentami przemawiającymi za skupieniem działań empirycznych w ramach obszaru GZM były: fakt, iż jest on tą częścią województwa, której dominujący wizerunek często wpływa na postrzeganie przez mieszkańców Polski całego regionu oraz prowadzone w ostatnich latach intensywne działania w kierunku przekształcenia 14 miast członkowskich w jedne spójny i silny ośrodek metropolitalny, którego prężny rozwój pozwolić ma na konkurowanie z metropoliami funkcjonującym w kraju i za jego granicami. Jak wiadomo, historycznie obszar ten rozwijał się w oparciu o istniejące tu surowce naturalne oraz procesy ich wydobycia i przeróbki, szczególnie intensywnie zachodzące od XIX w. Dzięki temu powstał najbardziej uprzemysłowiony i wysoce zurbanizowany region w Polsce i jeden z ważniejszych tego typu ośrodków w Europie. Dziś przemysłowe miasta tego obszaru stają wobec trudnego procesu transformacji społeczno- -gospodarczej w ośrodki o nowoczesnym i bezpiecznym dla środowiska przemyśle oraz gospodarce opartej na wiedzy (Strategia Rozwoju GZM). Zrealizowane przedsięwzięcie empiryczne było więc niepowtarzalną okazją do uchwycenia dynamiki procesów oraz przemian dokonujących się w tym zakresie i uwidaczniających się w opiniach i poglądach przedstawicieli grup, których codzienne funkcjonowanie w ramach badanego obszaru ma zasadniczy wpływ na możliwości kreowania silnej pozycji Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii Silesia. Należy więc tutaj jednoznacznie podkreślić, że przeprowadzone badania nie polegały na analizie statystycznych danych ekonomicznych, demograficznych czy innych wskaźników stosowanych zazwyczaj jako kryteria określające poziom rozwoju gospodarczego wybranych obszarów metropolitalnych. Status metropolii nie może być bowiem określany jedynie poprzez zastosowanie kryteriów statystycznych, gdyż równie istotne są tutaj cechy miastmetropolii istniejące w świadomości społeczeństwa. W realizowanych badaniach dążono więc do poznania opinii i poglądów przedstawicieli różnych środowisk, których działalność stanowi istotną determinantę rozwoju gospodarczego GZM. Dlatego właśnie badania realizowane wśród pracodawców z 14 miast GZM skupiały się głównie na uzyskaniu informacji o aktualnych i przewidywanych ruchach kadrowych, tworzeniu lub likwidacji miejsc pracy oraz oczekiwań wobec pracobiorców. Z kolei badania osób bezrobotnych, zarejestrowanych w 14 Powiatowych Urzędach Pracy, funkcjonujących w obszarze GZM, służyć miały przede wszystkim dokonaniu diagnozy kwalifikacji zawodowych i kompetencji cywilizacyjnych bezrobotnych przydatnych w pracy zawodowej, ich oczekiwań wobec pracodawców oraz sposobów poszukiwania pracy. 6
Udział w projekcie reprezentacji uczniów ostatnich klas szkół ponadgimnazjalnych, funkcjonujących w obszarze 14 miast GZM, pozwolił z kolei na uzyskanie informacji o preferowanych kierunkach i formach dalszego kształcenia oraz planach rozwoju karier zawodowych przyszłych adeptów regionalnego rynku pracy. Realizacja badań wśród ekspertów instytucjonalnych i pozainstytucjonalnych służyła natomiast identyfikacji silnych i słabych stron oraz szans i zagrożeń dla lokalnych gospodarek miast członkowskich oraz całej gospodarki regionu, wynikających bezpośrednio z faktu powołania Górnośląskiego Związku Metropolitalnego i budowanej na tej podstawie Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii Silesia. Z uwagi na obszerność uzyskanego materiału badawczego, jego prezentacja dokonana została w ramach czterech publikacji, z których każda zawiera analizę empiryczną zagadnień problemowych, podejmowanych w badaniach realizowanych wśród jednej z wybranych grup respondentów: Europejskie szlaki śląskie drogi. Trendy rozwojowe Górnośląsko- Zagłębiowskiej Metropolii Silesia (G. Gawron, P.Rojek-Adamek), 2011 r. Plany życiowe oraz aspiracje edukacyjne i zawodowe uczniów szkół ponadgimnazjalnych w obszarze Górnośląskiego Związku Metropolitalnego (B. Pactwa), 2011 r. Funkcjonowanie osób bezrobotnych na terenie Górnośląskiego Związku Metropolitalnego (B. Pawlica), 2011 r. Potencjał rozwojowy przedsiębiorstw z obszaru Górnośląskiego Związku Metropolitalnego w świetle analiz empirycznych (R. Muster), 2011 r. Ponadto dla stworzenia syntetycznego podsumowania obszernej części badawczej oraz wsparcia jej najważniejszych wniosków wypowiedziami uznanych w zakresie problemów metropolitalności autorytetów w ramach projektu wydana została piąta publikacja. Stanowi ona podsumowanie, a zarazem zaproszenie do zapoznania się z całością materiału. Zawarte w niej teksty, przygotowane przez członków zespołu badawczego i ekspertów zaproszonych do udziału w konferencji prezentującej rezultaty prowadzonych analiz, w przekonaniu autorów projektu posłużą nie tylko celom poznawczym, lecz również stanowić mogą praktyczne wsparcie dla liderów i wszystkich osób zaangażowanych w proces budowania Metropolii Silesia : Od badania do działania. Analiza trendów rozwojowych i zmian gospodarczych w obszarze Górnośląskiego Związku Metropolitalnego (red.: M.S. Szczepański, G. Gawron, P. Rojek-Adamek), 2011 r. Na koniec warto nadmienić, że prezentowany projekt to już trzecie z kolei i dotychczas największe pod względem podejmowanych zagadnień problemowych oraz obszaru terytorialnego przedsięwzięcie badawcze, którego realizacji, dzięki wsparciu finansowemu ze środków Unii Europejskiej, podjęli się pracownicy tyskiej Katedry Socjologii. Wyniki poprzednich analiz udostępnione zostały czytelnikom w ramach dwóch publikacji wydanych przez Śląskie Wydawnictwa Naukowe WSZiNS w Tychach: Edukacja całożyciowa a kompetencje cywilizacyjne (red. B. Pactwa, P. Rojek-Adamek), 2006 r. Czynniki integracji i reintegracji zawodowej kobiet na regionalnym rynku pracy (red. G. Gawron, B. Pactwa), 2008 r. 7
1.2 Pracodawcy jako uczestnicy badań Jednym z elementów wielopłaszczyznowego projektu badawczego Od badania do działania. Analiza trendów rozwojowych i zmian gospodarczych w obszarze Górnośląskiego Związku Metropolitalnego były także opinie pracodawców. Podczas gromadzenia danych od tych respondentów wykorzystano technikę standaryzowanego wywiadu kwestionariuszowego. Kwestionariusz wywiadu składał się z trzech części: wprowadzającej, pytań oraz metryczki. W części wprowadzającej respondentom przedstawiono podstawowe cele prowadzonych badań, do których zaliczono: diagnozę ruchów kadrowych (przyjęcia i zwolnienia), poznanie oczekiwań przedsiębiorców, stawianych kandydatom do pracy, diagnozę sposobów rekrutacji i selekcji personelu na wakujące miejsca pracy, poznanie oczekiwań stawianych kandydatom do pracy (w tym także absolwentom kończącym naukę w szkołach ponadgimnazjalnych), identyfikację możliwości rozwoju kwalifikacji zawodowych przez personel zatrudniony w badanych organizacjach, diagnozę sposobów radzenia sobie firm z sytuacją kryzysu w gospodarce, poznanie perspektyw i strategii rozwoju firm i instytucji w perspektywie najbliższych lat, identyfikację zmian pozytywnych/ negatywnych, następujących zarówno na rynku pracy, jak i wśród badanych podmiotów. Standaryzacja kwestionariusza wywiadu ułatwiła gromadzenie i późniejsze opracowanie materiału empirycznego. Wśród pytań zadawanych pracodawcom i ich reprezentantom (pracownikom działów personalnych, osobom pełniącym kierownicze funkcje w organizacjach) znalazły się w większości pytania zamknięte lub półotwarte (z kafeterią odpowiedzi). Jednak w celu pogłębienia problematyki badawczej respondentom zadawano także pytania otwarte, bez kafeterii odpowiedzi. Pozwoliło to zgromadzić dodatkowy, niezwykle cenny materiał o charakterze jakościowym. Kwestionariusz wywiadu kończył się metryczką, w którym pytano o formę prawną firmy, rodzaj prowadzonej działalności, liczbę zatrudnionych (zarówno w ramach umowy o pracę, jak i w ramach form elastycznych), okres funkcjonowania na rynku, zasięg działalności, czy siedzibę. Zaplanowano zrealizować 700 wywiadów z pracodawcami w firmach funkcjonujących na obszarze Górnośląskiego Związku Metropolitalnego (po 50 wywiadów na każde z 14 miast GZM). Jednakże łącznie udało się przeprowadzić 609 wywiadów, zatem przyjęte założenia zostały zrealizowane na poziomie 87%. Zastosowano celowy dobór próby o pomoc w doborze pracodawców do badań poproszono Powiatowe Urzędy Pracy, funkcjonujące na obszarze miast tworzących Górnośląski Związek Metropolitalny. Zasadniczą podstawą doboru podmiotów do badań było kryterium istotnego wpływu firmy na lokalny rynek pracy. Tak skonstruowane założenie metodologiczne doboru pracodawców do badań pozwoliło na dotarcie ankieterom do wielu firm i instytucji, które odgrywają kluczową rolę na analizowanych rynkach pracy według opinii przedstawicieli publicznych służb zatrudnienia. Jednym z istotniejszych problemów napotykanych podczas realizacji badań były częste odmowy wzięcia udziału w badaniach tych firm i instytucji, które zostały wskazane przez publiczne służby zatrudnienia pomimo specjalnego zaproszenia do wzięcia udziału w badaniach, które podmioty te otrzymały pocztą. Tym samym dobrana próba cyklicznie była uzupełniania przy pomocy osób koordynujących pracę ankieterów na obszarze Górnośląskiego Związku Metropolitalnego. 8
Badania realizowane były przez ankieterów w siedzibach firm i organizacji, które zgodziły się na udział w projekcie. Osoby przeprowadzające wywiady (w okresie od początku grudnia 2009 r. do końca marca 2010 r.) co należy podkreślić przeszły specjalne przeszkolenie z zakresu budowy narzędzia badawczego, głównych celów i pytań badawczych. Ze zgromadzonego w ten sposób obszernego materiału empirycznego została utworzona baza danych, która była podstawą do dokonywania statystycznych obliczeń z wykorzystaniem programu SPSS. To z kolei było podstawą do napisania raportu sprawozdającego uzyskane wyniki badań terenowych. Prezentację zasadniczej części zgromadzonego materiału, w oparciu o badania przeprowadzone wśród pracodawców, poprzedzono analizą zastanych danych statystycznych charakteryzujących m.in. osoby pracujące, a także podmioty gospodarcze funkcjonujące na obszarze Górnośląskiego Związku Metropolitalnego. Część II: Osoby pracujące i podmioty gospodarcze funkcjonujące na obszarze Górnośląskiego Związku Metropolitalnego W niniejszej części opracowania, w oparciu o dane GUS, przedstawiono m.in. dynamikę wzrostu liczby pracujących w poszczególnych miastach GZM (tabela nr 1) oraz ukazano udział pracujących w sektorze przemysłowym i usługowym (tabela nr 2). W czterech miastach GZM w analizowanym okresie od 2003 do 2008 roku odnotowano spadek liczby pracujących. Największy spadek pracujących nastąpił w Zabrzu (spadek o 2 904 osoby) i Bytomiu (spadek o 2 467 osób), w Rudzie Śląskiej liczba pracujących zmniejszyła się o 2 204 osoby, a w Świętochłowicach o 34 osoby. Natomiast w pozostałych dziesięciu miastach GZM nastąpił wzrost liczby pracujących. Największy przyrost w liczbach bezwzględnych odnotowano w Katowicach (o 14 505 osób), Gliwicach (o 14 021 osób), Tychach (o 11 562 osoby) oraz w Sosnowcu (o 3 603 osoby). Zatem można stwierdzić, że największy wzrost pracujących nastąpił w największym mieście województwa oraz w miastach posiadających w swoich granicach podstrefy Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Łącznie we wszystkich miastach Górnośląskiego Związku Metropolitalnego liczba osób pracujących od 2003 do 2008 roku zwiększyła się o 49 395 osób (z 539 502 do 588 897 osób), zatem przyrost ten wyniósł 9,2%. Największy przyrost pracujących (w procentach) w miastach GZM w badanym okresie odnotowano w Tychach (wzrost o 31,6%), Gliwicach (wzrost o 24,1%) i Siemianowicach Śląskich (wzrost o 17,6%). Tabela 1 Pracujący w miastach GZM, łącznie z rolnictwem indywidualnym Miasto 2003 2005 2008 wzrost/spadek 2003-2008 N % N % N % N % Bytom 35 706 6,6 34 416 6,3 33 239 5,6-2 467-6,9 Chorzów 25 134 4,7 25 404 4,6 27 324 4,6 +2 190 +8,7 Dąbrowa Górnicza 39 816 7,4 38 924 7,1 40 778 6,9 +962 +2,4 Gliwice 58 187 10,8 63 339 11,6 72 208 12,3 +14 021 +24,1 9
Jaworzno 19 074 3,5 21 572 3,9 20 704 3,5 +1 630 +8,5 Katowice 146 220 27,1 146 076 26,7 160 725 27,3 +14 505 +9,9 Mysłowice 19 909 3,7 19 861 3,6 20 434 3,5 +525 +2,6 Piekary Śląskie 12 534 2,3 15 081 2,8 12 760 2,2 +226 +1,8 Ruda Śląska 38 945 7,2 37 040 6,8 36 741 6,2-2 204 +5,7 Siemianowice Śląskie 11 221 2,1 11 529 2,1 13 193 2,2 +1 972 +17,6 Sosnowiec 48 606 9,0 48 208 8,8 52 209 8,9 +3 603 +7,4 Świętochłowice 8 823 1,6 8 139 1,5 8 789 1,5-34 -0,4 Tychy 36 560 6,8 38 066 7,0 48 122 8,2 +11 562 +31,6 Zabrze 38 767 7,2 39 278 7,2 41 671 7,1-2 904-7,5 suma 539 502 100,0 546 933 100,0 588 897 100,0 +49 395 +9,2 Uwaga: W tabeli nie uwzględniono pracujących w firmach, które zatrudniają mniej niż 9 osób. Źródło: dane GUS. Kolejna tabela przedstawia dynamikę następujących zmian w poszczególnych miastach Górnośląskiego Związku Metropolitalnego w zakresie liczby pracujących w sektorze przemysłowym i usługowym. Celowo w dalszych analizach pominięto pracujących w sektorze rolniczym, w którym de facto zatrudnionych jest jedynie 0,5% mieszkańców GZM. Analizując zastane dane statystyczne okazuje się, że na obszarze Górnośląskiego Związku Metropolitalnego obserwuje się postępujący proces wzrostu liczby pracujących w sektorze usługowym z 57,8% (N=311 807) w 2003 roku do 58,9% (N=346 719) pięć lat później. W analogicznym okresie (2003-2008 r.) zmniejszył się udział pracujących w miastach GZM w sektorze przemysłowym z 41,6% (N=224 309) do 40,6% (N=239 087). Tabela 2 Pracujący w sektorze przemysłowym i usługowym w miastach GZM Miasto sektor przemysłowy sektor usługowy razem 2003 2005 2008 2003 2005 2008 Bytom 13 118 11 203 11 524 22 229 22 975 21 543 Chorzów 9 354 8 637 9 506 15 678 16 675 17 721 Dąbrowa Górnicza 21 622 21 012 21 600 17 892 17 617 18 858 Gliwice 23 848 27 747 31 333 33 798 34 988 40 269 Jaworzno 9 452 11 787 9 464 9 482 9 681 11 127 Katowice 44 420 41 539 45 521 101 347 104 047 114 722 Mysłowice 10 610 10 951 10 590 9 148 8 804 9 737 Piekary Śląskie 6 638 9 003 6 374 5 730 5 937 6 245 Ruda Śląska 23 940 21 794 19 952 14 890 15 125 16 647 Siemianowice Śląskie 4 820 4 501 6 371 6 320 6 938 6 729 Sosnowiec 19 247 18 444 19 374 29 004 29 493 32 571 Świętochłowice 3 882 3 413 3 358 4 901 4 702 5 382 Tychy 18 492 18 551 27 033 17 568 19 037 20 666 Zabrze 14 866 15 634 17 087 23 820 23 566 24 502 suma 224 309 224 216 239 087 311 807 319 585 346 719 Uwaga: w powyższej tabeli pominięto pracujących w rolnictwie łącznie w sektorze tym pracuje jedynie ok. 0,5% ogółu aktywnych zawodowo mieszkańców GZM. W tabeli nie uwzględniono pracujących w firmach, które zatrudniają mniej niż 9 osób. Źródło: dane GUS. 10
Analizując procesy zachodzące na rynku pracy Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, zaobserwowano także istotny przyrost liczby podmiotów gospodarczych od 140 779 w 1995 roku do 193 029 w 2009 roku (wzrost o 52 250 firm, czyli o 37,1%). Na obszarze GZM szczególna koncentracja podmiotów gospodarczych występuje w trzech następujących miastach: Katowicach (N=40 951), Sosnowcu (N=23 484) i Gliwicach (N=22 317). W tych trzech miastach zgodnie z danymi GUS funkcjonuje niemal połowa wszystkich firm ulokowanych na obszarze GZM. Ponadto w Katowicach, Sosnowcu i Gliwicach nastąpił także największy (w liczbach bezwzględnych) przyrost zakładanych podmiotów gospodarczych w latach 1995-2009. Z kolei na przestrzeni tych lat największy przyrost podmiotów gospodarczych w ujęciu procentowym odnotowano w Jaworznie (wzrost o 76,9%), Gliwicach (wzrost o 64,1%), Siemianowicach Śląskich (wzrost o 54,3%) i Zabrzu (wzrost o 49,3%). Tabela 3 Podmioty gospodarcze zarejestrowane w rejestrze REGON w miastach GZM Wzrost 1995 r. 2000 r. 2005 r. 2009 r. miasto 1995-2009 N % N % N % N % N % Bytom 11 831 8,4 13 808 8,1 15 978 8,2 16 094 8,3 +4 263 +36,0 Chorzów 8 329 5,9 9 159 5,4 10 803 5,6 11 213 5,8 +2 884 +34,6 Dąbrowa Górnicza 10 103 7,2 11 670 6,8 12 261 6,3 12 204 6,3 +2 101 +20,8 Gliwice 13 596 9,7 18 437 10,8 20 936 10,8 22 317 11,6 +8 721 +64,1 Jaworzno 4 225 3,0 6 072 3,5 7 681 4,0 7 475 3,9 +3 250 +76,9 Katowice 33 233 23,5 38 860 22,7 42 646 22,0 40 951 21,2 +7 718 +23,2 Mysłowice 5 026 3,6 6 060 3,5 6 856 3,5 6 931 3,6 +1 905 +37,9 Piekary Śląskie 2 917 2,1 3 190 1,9 3 483 1,8 3 808 1,9 +891 +30,5 Ruda Śląska 6 828 4,9 8 235 4,8 9 313 4,8 9 629 5,0 +2 801 +41,0 Siemianowice Śląskie 4 070 2,9 5 240 3,1 6 535 3,4 6 281 3,3 +2 211 +54,3 Sosnowiec 17 317 12,3 22 657 13,2 25 356 13,1 23 484 12,2 +6 167 +35,6 Świętochłowice 3 012 2,1 3 414 2,0 3 740 1,9 3 846 2,0 +834 +27,7 Tychy 9 700 6,9 12 054 7,0 13 405 6,9 12 982 6,7 +3 282 +33,8 Zabrze 10 592 7,5 12 311 7,2 14 994 7,7 15 814 8,2 +5 222 +49,3 suma 140 779 100,0 171 167 100,0 193 987 100,0 193 029 100,0 +52 250 +37,1 Źródło: dane GUS. Niemal 80% zarejestrowanych podmiotów gospodarczych (zgodnie z klasyfikacją PKD 2004) działa na terenie GZM w następujących pięciu sekcjach: a. handel hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdów samochodowych, motocykli oraz artykułów użytku osobistego i domowego (N=62 482); b. obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej (N=39 496); c. budownictwo (N=18 852); d. transport, gospodarka magazynowa i łączność (N=15 086); e. przetwórstwo przemysłowe (N=14 489). Jednak co należy podkreślić w sekcji handel hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdów samochodowych, motocykli oraz artykułów użytku osobistego i domowego w okresie od 1995 do 2009 roku odnotowano istotny spadek liczby zarejestrowanych w rejestrze REGON podmiotów gospodarczych (łącznie o 5 613 firm). W zdecydowanej większości sekcji PKD na obszarze GZM w latach 1995-2009 odnotowano wzrost liczebności podmiotów gospodarczych w największym stopniu przyrost ten dotyczył firm bran- 11
żowo związanych z: obsługą nieruchomości, wynajmem i usługami związanymi z prowadzeniem działalności gospodarczej (wzrost o 23 459 firm); działalnością usługową, komunalną, społeczną i indywidualną (wzrost o 6 884 firmy); budownictwem (wzrost o 6 644 firmy) oraz pośrednictwem finansowym (wzrost o 6 409 firmy). Natomiast w ujęciu procentowym schodząc na poziom sekcji PKD 2004 należy zaakcentować istotny przyrost podmiotów gospodarczych (porównując rok 1995 do 2009) w branżach związanych z pośrednictwem finansowym (wzrost o 332,6%) oraz z edukacją (wzrost o 238,2%) patrz tabela nr 4. Tabela 4 Zarejestrowane podmioty gospodarcze wg sekcji PKD 2004 w latach 1995 i 2009 na obszarze GZM Sekcja PKD 2004 1995 2009 Wzrost / spadek (1995-2009) N % N % N % Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo 439 0,3 816 0,4 +377 +85,9 Rybactwo 4 0,003 37 0,02 +33 +825,0 Górnictwo 46 0,03 105 0,07 +59 +128,3 Przetwórstwo przemysłowe 13 870 9,8 14 489 7,5 +619 +4,5 Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę 53 0,04 133 0,07 +80 +150,9 Budownictwo 12 208 8,7 18 852 9,8 +6 644 +54,4 Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, motocykli oraz artykułów użytku 68 095 48,3 62 482 32,4-5 613 +8,3 osobistego i domowego Hotele i restauracje 3 635 2,6 5 819 3,0 +2 184 +60,1 Transport, gospodarka magazynowa i łączność 12 041 8,6 15 086 7,8 +3 045 +25,3 Pośrednictwo finansowe 1 927 1,4 8 336 4,3 +6 409 +332,6 Obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej 16 037 11,4 39 496 20,5 +23 459 +146,3 Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i powszechne 120 0,09 303 0,2 +183 +152,5 ubezpieczenie zdrowotne Edukacja 1 490 1,1 5 039 2,6 +3 549 +238,2 Ochrona zdrowia i pomoc społeczna 4 638 3,3 8 990 4,7 +4 352 +93,8 Działalność usługowa, komunalna, społeczna i indywidualna, pozostała 6 160 4,4 13 044 6,7 +6 884 +111,8 Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników 16 0,01 1 0,001-15 -93,8 Organizacje i zespoły eksterytorialne 0 0,0 1 0,001 +1 +100,0 suma 140 779 100,0 193 029 100,0 +52 250 +37,1 Źródło: dane GUS. W niniejszym opracowaniu zwrócono także uwagę na ruchy wahadłowe mieszkańców poszczególnych miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, dotyczące codziennych dojazdów do pracy. Bazując na danych empirycznych, uzyskanych w oparciu o analizę zeznań podatkowych PIT (system POLTAX), pochodzących od mieszkańców GZM (dane za 2006 rok), ukazano liczbę osób przyjeżdżających do pracy do poszczególnych miast GZM, jak i liczbę osób wyjeżdżających z tych miast w celu świadczenia pracy. Analiza o charakterze badań całościowych została przeprowadzona na poziomie poszczególnych miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego 12
tym samym powstał swoisty ranking atrakcyjności poszczególnych lokalnych rynków pracy. Szczegółowe dane na ten temat przedstawiono w tabeli nr 5. Tabela 5 Dojeżdżający do pracy w GZM Jednostka terytorialna liczba osób wyjeżdżających do pracy liczba osób przyjeżdżających do pracy saldo przyjazdów i wyjazdów do pracy liczba osób przyjeżdżających do pracy, przypadająca na 1 osobę wyjeżdżającą do pracy 2006 r. 2006 r. 2006 r. 2006 r. Katowice 11 936 104 228 92 292 8,73 Gliwice 7 484 20 558 13 074 2,75 Dąbrowa Górnicza 10 518 12 162 1 644 1,16 Mysłowice 6 853 7 239 386 1,06 Chorzów 8 778 9 176 398 1,05 Tychy 11 812 10 299-1 513 0,87 Zabrze 12 475 9 079-3 396 0,73 Jaworzno 6 148 4 312-1 836 0,70 Bytom 12 997 7 186-5 811 0,55 Piekary Śląskie 5 273 2 600-2 673 0,49 Ruda Śląska 9 591 4 530-5 061 0,47 Sosnowiec 22 584 10 125-12 459 0,45 Świętochłowice 5 875 2 486-3 389 0,42 Siemianowice Śląskie 8 905 3 415-5 490 0,38 suma 141 229 207 395-66 166 1,42 Źródło: dane GUS. Okazało się, że w pięciu miastach: Katowicach, Gliwicach, Dąbrowie Górniczej, Mysłowicach i Chorzowie zgodnie z analizą GUS w 2006 roku odnotowano dodatnie saldo przyjazdów do pracy. Zatem różnica pomiędzy liczbą przyjeżdżających a wyjeżdżających do pracy w tych miastach była dodatnia. W Katowicach na każde 9 osób przyjeżdżających do pracy przypada 1 osoba wyjeżdżająca do pracy. Natomiast w Gliwicach na każdą osobę wyjeżdżającą do pracy przypadają 3 osoby przyjeżdżające do pracy do tego miasta. Z kolei najmniejsza liczba osób przyjeżdżających do pracy, przypadająca na 1 osobę wyjeżdżającą do pracy, odnotowywana jest w Siemianowicach Śląskich, Świętochłowicach i Sosnowcu. Stosunek przyjeżdżających do pracy przypadający na jedną osobę wyjeżdżającą codziennie do pracy w tych miastach wynosi odpowiednio: 0,38 dla Siemianowic Śląskich; 0,42 dla Świętochłowic oraz 0,45 dla Sosnowca. Pod analizę poddano także dynamikę zmiany (w latach 2002-2009) przeciętnego wynagrodzenia brutto, jakie zgodnie z danymi GUS otrzymują osoby zatrudnione w firmach i instytucjach funkcjonujących w miastach Górnośląskiego Związku Metropolitalnego w porównaniu do średniego wynagrodzenia odnotowywanego w województwie śląskim i w kraju. Analiza zastanych danych statystycznych pozwala stwierdzić, że najwyższa wartość przeciętnego wynagrodzenia brutto w miastach GZM odnotowywana jest w Katowicach (4 494,03 zł), Jaworznie (3 920,16 zł), Gliwicach (3 654,92 zł) oraz w Dąbrowie Górniczej (3 649,12 zł). 13
W tych czterech miastach w 2009 roku przeciętne wynagrodzenie brutto było wyższe od przeciętnego wynagrodzenia odnotowywanego dla mieszkańców województwa śląskiego (3 405,18 zł) oraz kraju (3 315,38 zł). Tabela 6 Przeciętne miesięczne wynagrodzenia brutto w miastach GZM na tle woj. śląskiego i kraju (w zł) Jednostka terytorialna 2002 r. 2006 r. 2009 r. wzrost 2002-2009 Bytom 2 278,72 2 288,45 2 918,55 +639,93 Chorzów 1 897,22 2 232,30 2 902,80 +1 005,58 Dąbrowa Górnicza 2 348,19 2 826,02 3 649,12 +1 300,93 Gliwice 2 611,36 2 879,53 3 654,92 +1 043,56 Jaworzno 2 372,25 3 035,84 3 920,16 +1 547,91 Katowice 2 707,36 3 523,92 4 494,03 +1 786,67 Mysłowice 1 797,41 2 229,48 2 795,14 +997,73 Piekary Śląskie 2 488,83 2 148,01 2 728,81 +239,98 Ruda Śląska 2 755,98 2 326,18 2 889,28 +133,3 Siemianowice Śląskie 1 946,03 2 393,50 2 960,73 +1 014,7 Sosnowiec 2 007,92 2 333,91 2 988,73 +980,81 Świętochłowice 1 922,12 2 213,47 2 628,03 +705,91 Tychy 2 893,06 2 500,39 3 127,98 +234,92 Zabrze 2 080,43 2 568,83 3 232,35 +1 151,92 średnia dla GZM 2 293,30 2 535,70 3 206,50 +913,2 średnia dla woj. śląskiego 2 298,44 2 729,63 3 405,18 +1 106,74 średnia dla Polski 2 239,56 2 636,81 3 315,38 +1 075,82 Źródło: dane GUS. Z kolei najniższy poziom przeciętnego wynagrodzenia w miastach GZM odnotowywany jest Świętochłowicach (2 628,03 zł), Piekarach Śląskich (2 728,81 zł), Mysłowicach (2 795,14 zł) i Rudzie Śląskiej (2 889,28 zł). Natomiast najwyższą dynamikę wzrostu płac na przestrzeni lat 2002-2009 zaobserwowano w Dąbrowie Górniczej (wzrost o 1 300,93 zł), Jaworznie (wzrost o 1 547,91 zł) oraz Katowicach (wzrost o 1 786,67 zł). Najniższy wzrost przeciętnego wynagrodzenia brutto w analogicznym okresie odnotowany został w Rudzie Śląskiej (wzrost o 133,30 zł), Tychach (wzrost o 234,92 zł) oraz Piekarach Śląskich (239,98 zł). Część III: Charakterystyka badanych pracodawców Łącznie w badaniach empirycznych wzięło udział 609 firm i instytucji funkcjonujących na obszarze Górnośląskiego Związku Metropolitalnego. W każdym z 14 miast GZM założono, że ankietowanych będzie po 50 podmiotów (łącznie 700 firm) zatem dobrana próba została zrealizowana na poziomie 87%. W sześciu miastach (Bytomiu, Gliwicach, Katowicach, Piekarach Śląskich, Siemianowicach Śląskich i Tychach) próba celowo dobranych przedsiębiorstw została zrealizowana na poziomie 100%. Z kolei najmniej podmiotów gospodarczych podczas realizacji badań przeankietowano w Zabrzu (N=16; realizacja próby na poziomie 32%), Świętochłowicach (N=31; realizacja próby na poziomie 62%) oraz w Jaworznie (N=33; realizacja próby na poziomie 66%). W pozostałych miastach GZM (Chorzów, Dąbrowa Górnicza, Mysłowice, Ruda Śląska, 14
Sosnowiec) dobrana próba pracodawców każdorazowo została zrealizowana na poziomie powyżej 80%. W tabeli nr 7 przedstawiono szczegółowy podział badanych firm z obszaru Górnośląskiego Związku Metropolitalnego ze względu na siedzibę prowadzonej działalności. Tabela 7 Podział badanych firm ze względu na siedzibę prowadzonej działalności miasto N % ogółu Bytom 50 8,2 Chorzów 42 6,9 Dąbrowa Górnicza 47 7,7 Gliwice 50 8,2 Jaworzno 33 5,4 Katowice 50 8,2 Mysłowice 46 7,6 Piekary Śląskie 50 8,2 Ruda Śląska 48 7,9 Siemianowice Śląskie 50 8,2 Sosnowiec 46 7,6 Świętochłowice 31 5,1 Tychy 50 8,2 Zabrze 16 2,6 suma 609 100 Kolejną istotną zmienną, pozwalającą na dokonanie charakterystyki badanych przedsiębiorstw, jest ich forma prawna (tabela nr 8). Dominowały osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą, które łącznie stanowiły 36,3% spośród ogółu badanych firm. W następnej kolejności biorąc pod uwagę formę prawną badane firmy reprezentowały spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (28,7%). Szczegółowa analiza zgromadzonego materiału wykazała, że co dziesiąty badany podmiot (10,2%) reprezentował jednostkę budżetową lub spółkę cywilną (9,0%). Wśród badanych przedsiębiorstw znalazły się również spółki akcyjne (6,6%), spółki jawne (4,1%) oraz spółdzielnie (1,8%). Tabela 8 Podział badanych firm ze względu na formę prawną forma prawna N % osoba fizyczna 221 36,3 spółka z o.o. 175 28,7 jednostka budżetowa 62 10,2 spółka cywilna 55 9,0 spółka akcyjna 40 6,6 spółka jawna 25 4,1 spółdzielnia 11 1,8 inne 20 3,3 suma 609 100 15
Statystyczna analiza zgromadzonego materiału empirycznego wykazała, że wśród badanych podmiotów zdecydowaną większość (N=539; 88,6% ogółu) stanowiły firmy komercyjne. Natomiast jednostki budżetowe w istotny sposób wpływające na analizowane lokalne rynki pracy stanowiły łącznie 11,4% (N=70) badanych podmiotów. W kolejnych dwóch tabelach (nr 9 i 10) zaprezentowano podział badanych firm komercyjnych i publicznych ze względu na podstawowy rodzaj prowadzonej działalności. Tabela 9 Podstawowy rodzaj działalności badanych firm komercyjnych wskazania N % firm komercyjnych % całości usługi 190 35,3 31,2 handel 141 26,2 23,2 produkcja 102 18,9 16,7 budownictwo 64 11,9 10,5 transport 18 3,3 3,0 służba zdrowia 12 2,2 2,0 edukacja 6 1,1 1,0 inne 6 1,1 1,0 suma 539 100,0 88,6 Okazało się, że co trzecia (35,3%) badana firma komercyjna funkcjonuje w obszarze szeroko rozumianych usług, a co czwarty podmiot (26,2%) branżowo związany jest z handlem. Natomiast w branży związanej z produkcją działa 18,9% uczestniczących w badaniu firm, a w budownictwie 11,9%. Wśród przedsiębiorstw z obszaru Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, które uczestniczyły w badaniu znalazły się także firmy branżowo związane z transportem (3,3%), służbą zdrowia (2,2%), a także edukacją (1,1%). Z kolei wśród instytucji publicznych biorących udział w badaniach ankietowych dominowały jednostki związane z administracją (22,8%), kulturą (21,4%) oraz edukacją (14,3%) i służbą zdrowia (8,6%). Badane instytucje publiczne związane z wymienionymi powyżej branżami stanowiły łącznie 67,1% ogółu ankietowanych podmiotów niekomercyjnych. Tabela 10 Podstawowy rodzaj działalności instytucji publicznych wskazania N % instytucji publicznych % całości administracja 16 22,8 2,6 kultura 15 21,4 2,4 edukacja 10 14,3 1,6 służba zdrowia 6 8,6 1,0 służby mundurowe 3 4,3 0,5 inne 17 24,3 2,8 nie podano 3 4,3 0,5 suma 70 100,0 11,4 16
Kolejną istotną zmienną, różnicującą firmy i instytucje uczestniczące w badaniach, jest liczba osób pracujących w tych podmiotach. Z jednej strony firmy pytano o liczbę pracowników zatrudnionych w ramach umowy o pracę (tabela nr 11), a z drugiej o liczbę osób wykonujących pracę na zasadach form elastycznych, czasem określanych mianem elastycznych (umowa-zlecenie, umowa o dzieło, praca tymczasowa, itp.) tabela nr 12. Statystyczna analiza zgromadzonego materiału badawczego wykazała, że badane podmioty biorąc pod uwagę liczbę zatrudnionych osób najczęściej wskazywały, że nie zatrudniają więcej niż 9 osób (34,5%) lub też zatrudniają od 10 do 49 osób (31,7%). Zatem w populacji badanych firm przeważają mikro i małe przedsiębiorstwa, które zatrudniają w ramach umów o pracę nie więcej niż 50 osób. Firmy te stanowiły 66,2% ogółu badanych podmiotów. Jednak wśród przedsiębiorstw uczestniczących w badaniu nie zabrakło firm średnich i dużych. Otóż co piąta firma (20%) zatrudnia od 50 do 249 osób, a 9,4% - co najmniej 250 osób (w tym 1,8% - więcej niż 1000 pracowników). Tabela 11 Podział badanych firm ze względu na liczbę osób zatrudnionych w ramach umowy o pracę Liczba zatrudnionych N % do 9 210 34,5 10-49 193 31,7 50-249 122 20,0 250-999 46 7,6 1000 i więcej 11 1,8 nie podano 27 4,4 suma 609 100,0 Szczegółowa analiza zgromadzonego materiału badawczego wykazała, że 237 badanych podmiotów (38,9%) korzysta ze wsparcia pracowników wykonujących swoje obowiązki zawodowe na ich rzecz w ramach tzw. elastycznych form zatrudnienia. Najczęściej firmy te korzystały z pracy nie więcej niż 5 takich pracowników. Jednakże wśród ankietowanych przedsiębiorstw znalazły się także podmioty współpracujące z co najmniej 30 osobami wykonującymi pracę w ramach formuł atypowych. Tabela 12 Podział badanych firm ze względu na liczbę osób pracujących na ich rzecz w ramach tzw. elastycznych form zatrudnienia Liczba N % % ogółu do 5 140 59,0 22,9 od 6 do 10 33 13,8 5,4 od 11 do 15 15 6,4 2,5 od 16 do 20 11 4,6 1,8 od 21 do 25 3 1,3 0,5 od 26 do 30 6 2,6 1 powyżej 30 29 12,3 4,8 suma 237 100,0 38,9 17
Badane przedsiębiorstwa zapytano także o okres ich funkcjonowania na rynku lokalnym (tabela nr 13) oraz o ich zasięg działalności (tabela nr 14). Okazało się, że niemal 17% uczestniczących w badaniach podmiotów działa na rynku lokalnym stosunkowo krótko - nie dłużej niż 5 lat. Co piąta firma (20,2%) funkcjonuje od 6 do 10 lat. Natomiast niemal 62% badanych przedsiębiorstw i instytucji funkcjonuje od co najmniej 11 lat z czego 27,1% działa powyżej 20 lat. Tabela 13 Okres funkcjonowania badanych firm na rynku lokalnym wskazania firm N % krócej niż 5 lat 103 16,9 od 6 do 10 lat 123 20,2 od 11 do 15 lat 97 15,9 od 16 do 20 lat 115 18,9 powyżej 20 lat 165 27,1 nie podano 6 1,0 suma 609 100,0 Jak wykazały przeprowadzone analizy, większość (51,1%) badanych podmiotów z obszaru Górnośląskiego Związku Metropolitalnego swoją działalność prowadzi na rynku lokalnym. Tabela 14 Zasięg działalności badanych firm wskazania firm N % lokalny 311 51,1 krajowy 185 30,3 rynki europejskie 74 12,2 rynki światowe 36 5,9 nie podano 3 0,5 suma 609 100,0 Niemal co trzecia (30,3%) badana firma działa na rynku krajowym. Natomiast 12,2% podmiotów wskazało, że ich klienci pochodzą z rynków europejskich, a 5,9% z rynków światowych. Część IV: Analiza zgromadzonego materiału empirycznego 4.1 Ruchy kadrowe w badanych przedsiębiorstwach Jednym z kluczowych problemów badawczych podjętych w niniejszej analizie była próba diagnozy przeprowadzonych i planowanych ruchów kadrowych w badanych firmach w kontekście przyjmowania lub zwalniania personelu. 18
Szczegółowa analiza zgromadzonego materiału empirycznego wykazała, że w okresie ostatniego roku wyraźna większość firm i instytucji biorących udział w badaniu (74,1%) przyjmowało nowy personel. Co czwarty podmiot (25,6%) w okresie tym nie zatrudniał nowych pracowników tabela nr 15. Tabela 15 Podział badanych firm ze względu na przyjmowanie nowych pracowników w okresie ostatniego roku wskazanie N % tak 451 74,1 nie 156 25,6 nie podano 2 0,3 suma 609 100,0 Do przedsiębiorstw, które wskazały, że w okresie 12 miesięcy przed badaniami zatrudniały nowych pracowników, skierowano kilka dodatkowych pytań dotyczących liczby, jak i powodów zatrudniania nowych zasobów kadrowych. Szczegółowa analiza zgromadzonego materiału empirycznego wykazała, że przedsiębiorstwa przyjmujące nowych pracowników najczęściej zatrudniały nie więcej niż 5 osób w okresie 12 miesięcy przed badaniem (64,7%). Spośród firm przyjmujących nowy personel w analizowanym okresie, 15,3% przyjęło od 6 do 10 pracowników. Wśród tej grupy pracodawców znalazły się także firmy zatrudniające co najmniej 30 nowych pracowników szczegółowe wskazania w tym zakresie przedstawiono w tabeli nr 16. Tabela 16 Liczba nowych pracowników, zatrudnionych przez badane przedsiębiorstwa w okresie ostatniego roku wskazania N % % ogółu od 1 do 5 osób 292 64,7 47,9 od 6 do 10 osób 69 15,3 11,4 od 11 do 20 osób 35 7,8 5,7 od 21 do 30 osób 15 3,3 2,5 powyżej 30 osób 37 8,2 6,1 nie podano 3 0,7 0,5 suma 451 100,0 74,1 Analiza zgromadzonego materiału badawczego wykazała, że wśród podmiotów gospodarczych zatrudniających w okresie ostatniego roku co najmniej 21 pracowników najczęściej znajdowały się firmy branżowo związane z przemysłem produkcyjnym (N=15), usługami (N=10), budownictwem (N=7), a w dalszej kolejności handlem (N=5) oraz transportem (N=4). Badane podmioty z obszaru GZM, przyjmujące nowy personel w okresie 12 miesięcy przed realizacją badań ankietowych, podzielono także ze względu na ich podstawowy rodzaj prowadzonej działalności. Analiza zgromadzonego materiału empirycznego wykazała (agregując dane na poziomie branż), że najczęściej wśród badanych firm komercyjnych przyjmujących nowych pracowników dominowały podmioty branżowo związane z transportem. 19
Łącznie wywiady przeprowadzono wśród 18 firm transportowych i okazało się, że w 17 spośród nich (co stanowiło 94,4% ogółu firm transportowych) przyjmowano nowych pracowników. Nowych pracowników często przyjmowały także podmioty gospodarcze branżowo związane z budownictwem (87,5% ogółu firm budowlanych), produkcją (76,5% ogółu firm produkcyjnych), a także usługami (70% ogółu firm usługowych). Wśród przedsiębiorstw komercyjnych przyjmujących nowych pracowników biorąc z kolei pod uwagę wartości w liczbach bezwzględnych dominowały podmioty związane z usługami (N=133; 21,8% ogółu badanych podmiotów), handlem (N=86; 14,1% ogółu), produkcją (N=78; 12,8% ogółu) oraz budownictwem (N=56; 9,2% ogółu) patrz tabela nr 17. Tabela 17 Podstawowa działalność firm komercyjnych przyjmujących nowych pracowników wskazania N % z ogółu firm o danej działalności % ogółu badanych firm usługi 133 70,0 21,8 handel 86 61,0 14,1 produkcja 78 76,5 12,8 budownictwo 56 87,5 9,2 transport 17 94,4 2,8 służba zdrowia 7 58,3 1,1 edukacja 3 50,0 0,5 inne 5 83,3 0,8 suma 385 X 63,1 Okazało się, że wśród - nielicznych w sumie - badanych instytucji publicznych, przyjmujących nowych pracowników w ostatnim roku, dominowały podmioty związane z administracją oraz kulturą. Jednak należy podkreślić, że wszystkie podmioty publiczne związane z administracją, edukacją, służbą zdrowia oraz służbami mundurowymi w okresie ostatnich 12 miesięcy przyjmowały nowy personel. Tabela 18 Podstawowa działalność instytucji publicznych przyjmujących nowych pracowników % z ogółu firm o danej wskazania N działalności % ogółu badanych firm administracja 16 100,0 2,6 kultura 13 86,7 2,1 edukacja 10 100,0 1,6 służba zdrowia 6 100,0 1,0 służby mundurowe 3 100,0 0,5 inne 4-0,7 suma 52 X 8,5 W kolejnej tabeli nr 19 przedstawiono siedzibę badanych podmiotów z obszaru GZM, w których przyjmowano nowy personel w ostatnim roku. Okazało się, że najczęściej nowych pracowników 20
przyjmowały badane firmy usytuowane w Świętochłowicach, Katowicach, Zabrzu, Jaworznie i Chorzowie. Z kolei spośród badanych firm najrzadziej nowy personel zatrudniały podmioty mające swoje siedziby w Rudzie Śląskiej i Mysłowicach. Tabela 19 Siedziba badanych firm, przyjmujących nowych pracowników w okresie 12 miesięcy przed badaniami % badanych firm z danych siedziba N % ogółu badanych firm miejscowości Świętochłowice 28 90,3 4,6 Katowice 45 90,0 7,4 Zabrze 14 87,5 2,3 Jaworzno 28 84,8 4,6 Chorzów 33 78,6 5,4 Sosnowiec 36 78,3 5,9 Piekary Śląskie 38 76,0 6,2 Siemianowice Śląskie 38 76,0 6,2 Gliwice 34 68,0 5,6 Tychy 34 68,0 5,6 Bytom 33 66,0 5,4 Dąbrowa Górnicza 30 63,8 5,0 Mysłowice 28 60,9 4,6 Ruda Śląska 27 56,3 4,4 Jednak - co - należy podkreślić najczęściej przedsiębiorstwa uczestniczące w badaniu zatrudniały pracowników nie na nowe miejsca pracy, lecz z powodu uzupełniania braków kadrowych, wynikających z fluktuacji personelu (tabela nr 20). Uszczegółowiając wskazania tej grupy pracodawców (przyjmujących nowy personel) można stwierdzić, że 38,6% spośród nich zatrudniało pracowników w ostatnim roku tylko na miejsce odchodzących osób. Niemal 30% tych firm oferowało nowe miejsca pracy. Natomiast co trzeci podmiot (33,7%) część pracowników przyjmował na nowe miejsca pracy, a część za odchodzący personel. Dla 7,8% firm powodem przyjmowania personelu do pracy był sezonowy wzrost zatrudnienia. Tabela 20 Powody przyjmowania nowych pracowników w ubiegłym roku przez badane podmioty wskazania N % % ogółu przyjmowano ich na miejsce odchodzących pracowników 173 38,6 28,4 przyjmowano ich na nowe miejsca pracy 133 29,5 21,8 część przyjmowano za odchodzących pracowników, a część na nowe miejsca pracy 152 33,7 25 sezonowy wzrost zatrudnienia 35 7,8 5,7 Bardziej szczegółowa analiza zgromadzonego materiału empirycznego wykazała, że jedynie część badanych przedsiębiorstw w okresie ostatnich 12 miesięcy generowało nowe miejsca pracy. 21
Analizując zgromadzone dane empiryczne z firm komercyjnych na poziomie poszczególnych branż okazało się, że w ostatnim roku nowe miejsca pracy najczęściej generowały przedsiębiorstwa branżowo związane ze służbą zdrowia (33,3% ogółu badanych podmiotów komercyjnych związanych ze służbą zdrowia), produkcją (26,5% ogółu badanych podmiotów komercyjnych związanych z produkcją), usługami (25,3% ogółu badanych podmiotów komercyjnych związanych z usługami) oraz budownictwem (20,3% ogółu podmiotów komercyjnych związanych z budownictwem). Biorąc pod uwagę liczbową reprezentację uczestniczących w badaniach firm, które deklarowały tworzenie nowych, względnie trwałych miejsc pracy, to z kolei dominowały przedsiębiorstwa związane z usługami (N=48; 7,9% ogółu badanych podmiotów), handlem (N=28; 4,6% ogółu badanych podmiotów), produkcją (N=27; 4,4% ogółu badanych podmiotów) oraz budownictwem (N=13; 2,1% ogółu badanych podmiotów). Z kolei w najmniejszym stopniu ta grupa podmiotów komercyjnych (przyjmujących na nowe miejsca pracy) związana była z transportem (N=1; 0,2% ogółu badanych podmiotów) i edukacją (N=1; 0,2% ogółu badanych podmiotów). Tabela 21 Podstawowa działalność firm komercyjnych przyjmujących pracowników na nowe miejsca pracy wskazania N % z ogółu firm o danej działalności % ogółu badanych firm usługi 48 25,3 7,9 handel 28 19,9 4,6 produkcja 27 26,5 4,4 budownictwo 13 20,3 2,1 służba zdrowia 4 33,3 0,7 transport 1 5,6 0,2 edukacja 1 16,7 0,2 inne 4 66,7 0,7 suma 126 X 20,8 Z kolei badane instytucje publiczne z obszaru GZM, które w okresie ostatnich 12 miesięcy przyjmowały pracowników na nowe miejsca pracy działają przede wszystkim w obszarze kultury (N=3; 0,5% ogółu badanych podmiotów) i administracji (N=2; 0,4% ogółu badanych podmiotów). Tabela 22 Podstawowa działalność instytucji publicznych przyjmujących pracowników na nowe miejsca pracy wskazania N % z ogółu firm o danej działalności % ogółu badanych firm kultura 3 20,0 0,5 administracja 2 12,5 0,4 służba zdrowia 1 16,7 0,2 służby mundurowe 1 33,3 0,2 edukacja 0 0,0 0,0 inne 0 0,0 0,0 suma 7 X 1,3 22
Analizie poddano także siedzibę badanych podmiotów funkcjonujących na obszarze Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, które w okresie 12 miesięcy przed realizacją badań zwiększały zatrudnienie tylko na nowotworzone miejsca pracy (tabela nr 23). Okazało się, że największy odsetek badanych firm, zatrudniających nowych pracowników, swoją siedzibę ma w następujących miastach GZM: Zabrzu (N=8; 50% badanych podmiotów z Zabrza), Tychach (N=18; 36% badanych podmiotów z Tychów), Piekarach Śląskich (N=17; 34% badanych podmiotów z Piekar Śląskich), Rudzie Śląskiej (N=13; 27,1% badanych podmiotów z Rudy Śląskiej), Bytomiu (N=12; 24% badanych podmiotów z Bytomia) i Siemianowicach Śląskich (N=12; 24% badanych podmiotów z Siemianowic Śląskich). Jednak na uwadze należy mieć także fakt, że w Zabrzu wywiady zostały zrealizowane jedynie w 16 firmach. Tabela 23 Siedziba badanych firm przyjmujących nowych pracowników na nowe miejsca pracy w okresie 12 miesięcy przed badaniami siedziba N % badanych firm z danych miejscowości % ogółu badanych firm Zabrze 8 50,0 1,3 Tychy 18 36,0 3,0 Piekary Śląskie 17 34,0 2,8 Ruda Śląska 13 27,1 2,1 Bytom 12 24,0 2,0 Siemianowice Śląskie 12 24,0 2,0 Chorzów 8 19,0 1,3 Gliwice 9 18,0 1,5 Mysłowice 8 17,4 1,3 Świętochłowice 5 16,1 0,8 Katowice 8 16,0 1,3 Sosnowiec 6 13,4 1,0 Dąbrowa Górnicza 6 12,8 1,0 Jaworzno 3 9,1 0,5 Do grupy firm zatrudniających nowy personel w okresie ostatniego roku (N=451; 74,1%) skierowano także pytanie o najważniejsze umiejętności/ cechy, których brakowało kandydatom do pracy. Szczegółowe wskazania respondentów zaprezentowano na wykresie nr 1. 23
Wykres 1 Umiejętności/ cechy, których brakowało kandydatom do pracy (w %) doświadczenie zawodowe 65,2 dodatkowe certyfikaty/ uprawnienia zawodowe dobre zaprezentowanie się na rozmowie kwalifikacyjnej 29,7 34,6 dyspozycyjność 23,1 dobra komunikacja w mowie i piśmie 17,1 znajomość przynajmniej jednego języka obcego 16 znajomość przepisów prawnych 14 prawo jazdy kat. B 10,6 obsługa komputera 9,3 inne 10,9 0 10 20 30 40 50 60 70 Uwaga: procenty nie sumują się do 100, gdyż respondenci mogli wskazać maksymalnie trzy odpowiedzi. Jak wykazały przeprowadzone badania empiryczne, wśród pracodawców z 14 miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, zdecydowanie najczęściej (65,2%) przedsiębiorcy wskazywali, że kandydatom do pracy brakowało odpowiedniego doświadczenia zawodowego. W dalszej kolejności respondenci (34,6%) mówili o deficycie różnych dodatkowych uprawnień zawodowych oraz certyfikatów. Niemal 30% badanych podkreślało, iż kandydaci na pracowników nie potrafili dobrze zaprezentować się podczas rozmowy kwalifikacyjnej. Natomiast w przypadku 23,1% ankietowanych firm słabą stroną zgłaszających się kandydatów na pracowników okazała się ich ograniczona dyspozycyjność. Najrzadziej wskazywano na braki u kandydatów do pracy prawa jazdy kat. B (10,6%) oraz umiejętności obsługi komputera (9,3%). Na podstawie odpowiedzi udzielonych przez przedstawicieli badanych firm uzasadnione będzie postawienie tezy, że przedsiębiorcy oczekują od przyszłych pracowników dużego poziomu samodzielności czego przejawem będzie odpowiedni poziom doświadczenia zawodowego. Oczekiwania pracodawców tym samym są związane ze stosunkowo krótkim okresem adaptacji nowego personelu zarówno do miejsca pracy, jak i do zakresu obowiązków zawodowych. Tym samym wydaje się, że uzasadnione będzie twierdzenie dotyczące utrudnionego dostępu do ofert pracy absolwentom, których doświadczenie zawodowe jest małe lub żadne. Pracodawcy od kandydatów na pracowników oczekują ponadto profesjonalnego przygotowania dokumentów aplikacyjnych oraz dobrego zaprezentowania się podczas rozmowy kwalifikacyjnej. W tym miejscu można postulować położenie większego nacisku na zwiększenie dostępności do usług poradnictwa 24
zawodowego i to nie tylko wśród bezrobotnych oraz poszukujących pracy, ale przede wszystkim wśród uczniów szkół ponadgimnazjalnych i studentów. Niestety, w krajowym systemie oświaty (a szczególnie na poziomie szkół ponadgimnazjalnych oraz uczelni wyższych) dostępność do profesjonalnych doradców zawodowych jest na ograniczonym poziomie - niewiele szkół i uczelni na stałych etatach zatrudnia doradców zawodowych. Wynika to (szczególnie w szkołach ponadgimnazjalnych, które są usytuowane w strukturach lokalnych samorządów) przede wszystkim z ograniczonych funduszy na etaty. Jak zaprezentowano na wykresie nr 2 niemal co czwarty podmiot wskazał, że kandydatom do pracy brakowało dyspozycyjności. Szczegółowa analiza zgromadzonego materiału wykazała, że najczęściej na brak dyspozycyjności u kandydatów do pracy narzekały przede wszystkim mniejsze firmy, prowadzone przez osoby fizyczne. Większe podmioty często działające także na rynkach zagranicznych wskazywały z kolei na deficyty znajomości języków obcych u kandydatów do pracy. Rzadko co zaznaczono już wcześniej badane firmy wskazywały u kandydatów do pracy na brak prawa jazdy kat. B, czy umiejętności obsługi komputera. Może to świadczyć o dobrych kompetencjach cywilizacyjnych znaczącej części kandydatów do pracy. Do 156 przedsiębiorstw, które w okresie 12 miesięcy poprzedzających badania nie zatrudniały nowych pracowników, skierowano pytanie o powody tego stanu rzeczy szczegółowe odpowiedzi respondentów przedstawiono na wykresie nr 2. Wykres 2 Powody niezatrudniania nowych pracowników przez badane firmy (w %) brak potrzeb 93,6 niestabilny rynek 23,1 wysokie koszty zatrudnienia 21,2 kandydaci do pracy nie mają odpowiednich kwalifikacji zawodowych 11,5 kandydaci do pracy nie zgłaszają się do nas 1,9 inne 3,8 0 20 40 60 80 100 Uwaga: procenty nie sumują się do 100, gdyż respondenci mogli wskazać maksymalnie trzy odpowiedzi. Respondenci reprezentujący firmy niezatrudniające nowego personelu zdecydowanie najczęściej wskazywali na brak takich potrzeb (93,6%). W dalszej kolejności respondenci mówili o niestabilnym rynku (23,1%) oraz wysokich kosztach zatrudnienia (21,2%). O wiele rzadziej respondenci reprezentujący badane podmioty wskazywali na brak u kandydatów do pracy odpowiednich kwalifikacji zawodowych (11,9%), czy niezgłaszanie się ich do pracodawców (1,9%). 25