Warszawskie Forum Polityki Społecznej Strategia społeczna Warszawy wobec współczesnych wyzwań Warszawa, 15 XII 2007 Dotychczasowe badania nad zróŝnicowaniami społecznoprzestrzennymi Warszawy prowadzone w IGiPZ PAN Warszawa w roku 1988: Grzegorz Węcławowicz, Marcin Stępniak, Adam Bierzyński ZróŜnicowanie społeczno-przestrzenne Warszawy Polska Akademia Nauk, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania 00-818 WARSZAWA, ul Twarda 51/55 www.igipz.pan.pl Dotychczas ukazało się 9 numerów Atlasu Warszawy Dotychczasowe badania nad zróŝnicowaniami społecznoprzestrzennymi Warszawy prowadzone w IGiPZ PAN Obszary o najwyŝszym i najniŝszym statusie społecznym NajwyŜszy NajniŜszy W latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku generalną prawidłowością rozmieszczenia społeczeństwa Warszawy w podziale na kategorie społeczno-zawodowe była względna koncentracja wyŝszych kategorii w centralnych częściach miasta oraz koncentracja niŝszych kategorii na peryferiach. Jednocześnie rozpoczął się wtedy proces silniejszego róŝnicowania społecznego przestrzeni Warszawy i innych miast Polski. Lata osiemdziesiąte to okres jeszcze silniejszego narastania zróŝnicowań, któremu towarzyszył silny kryzys społeczno-gospodarczy związany z rozpadem komunizmu w Polsce. Generalna tendencja zmian polegała na osiedlaniu się wyŝszych grup społeczno-zawodowych na terenach reprezentujących wyŝszy status społeczny, a ludności uboŝszej i reprezentującej niski status społeczny na terenach o niskim statusie. 1
W latach dziewięćdziesiątych w Warszawie miały miejsce : 1) Gentryfikacja - typowe zjawisko dla miast Europy Zachodniej, polegające na sukcesji wyŝszych grup społecznych na tereny dotychczas zajmowane przez ludność ubogą i margines społeczny. Zjawisko to występowało przede wszystkim centralnych częściach miasta. Jednocześnie następowała dekapitalizacja i marginalizacja społeczna stosunkowo nowych osiedli mieszkaniowych Woli i Pragi Północ. 2) Obecnie ludność bogata zaczyna koncentrować się w przestrzennie odizolowanych enklawach o wysokim standardzie mieszkaniowym. W rezultacie moŝemy obserwować proces polaryzacji społecznej. Podstawowe znaczenie ma odziedziczona struktura przestrzenna wraz z coraz silniejszym oddziaływaniem mechanizmów rynkowych, powodujących przewartościowanie przestrzeni. Warszawa 2002 w świetle Narodowego Spisu Powszechnego Analizie poddano następujące zagadnienia: 1. sytuację mieszkaniową; 2. strukturę demograficzną oraz migracje ludności; 3. strukturę wykształcenia i zawodową; 4. rynek pracy i aktywność zawodową ludności. Sytuacja mieszkaniowa: wiek mieszkań Sytuacja mieszkaniowa: wielkość mieszkań Wyraźnie widoczne kolejne etapy rozprzestrzeniania się zabudowy mieszkaniowej od centrum ku peryferiom. Do lat 1970.: głównie rozwój obecnych centralnych dzielnic miasta. Małe mieszkania (do 50m 2 ): głównie w centrum oraz na części obszarów nowej zabudowy (np.: na Tarchominie, w Ursusie). Lata 1971-1988: przede wszystkim powstawanie wielkich osiedli mieszkaniowych w dzielnicach peryferyjnych. Najnowsze inwestycje: 1) dalsze rozprzestrzenianie się zabudowy na zewnątrz ; 2) wypełnianie istniejących luk w przestrzeni miasta. Mieszkania średniej wielkości (50-80m 2) : na terenach wielkich osiedli mieszkaniowych z lat 1970. i 1980. Mieszkania największe (powyŝej 80m 2 ): głównie na obszarach z przewagą zabudowy jednorodzinnej; tworzą pierścień wzdłuŝ granic miasta. 2
Sytuacja mieszkaniowa: obszary problemowe Sytuacja demograficzna MęŜczyźni Kobiety Kryteria: 1) średnio powyŝej 1,2 gospodarstwa domowego w mieszkaniu; 2) średnio poniŝej 10m 2 na osobę w więcej niŝ 15% ogółu mieszkań w danym rejonie. rozmieszczenie względnie równomierne w przestrzeni miasta; najmniej problem ten dotyczy obszarów z przewagą najnowszej zabudowy. 70+ 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 6 % 4 2 0 2 4 6 8 Dane za rok 1988 wypełnione kolorem Dane za rok 2002 zaznaczone konturami widoczny, szczególnie w porównaniu do sytuacji z 1988 roku, proces starzenia się ludności: 1) zmniejszenie się liczebności najmłodszych grup wiekowych; 2) zwiększenie się liczebności najstarszej grupy wiekowej. Sytuacja demograficzna: obszary młodości i starości demograficznej Sytuacja demograficzna: obszary o nadreprezentacji ludności starej centrum miasta obszar starości demograficznej; peryferia głównie obszary młodości demograficznej; występowanie zaleŝności pomiędzy wiekiem zabudowy mieszkaniowej i strukturą demograficzną. Wysoki stopień koncentracji ludności w wieku poprodukcyjnym (ID=28,42). Problem nadreprezentacji ludności starej dotyczy przede wszystkim centrum miasta, a w szczególności terenów, na których dominuje zabudowa z okresu 1945-1970 i starsza. 3
Sytuacja demograficzna: obszary o nadreprezentacji dzieci i młodzieŝy Kapitał ludzki i społeczny: struktura wykształcenia obszary z przewagą osób z wyŝszym wykształceniem obejmują: Niski stopień koncentracji ludności w wieku przedprodukcyjnym (ID=11,07). 1) centrum miasta; 2) tereny nowej zabudowy mieszkaniowej. Obszary koncentracji zlokalizowane głównie w dzielnicach peryferyjnych na terenach najnowszej zabudowy mieszkaniowej. Obszar centralny miasta charakteryzuje wyraźnie niŝszy odsetek ludności młodej (5% wobec 16% w całym mieście). Największa koncentracja osób z niŝszym wykształceniem występuje w peryferyjnie połoŝonych wielkich zespołach mieszkaniowych. Mniej korzystna struktura wykształcenia na praskim brzegu Wisły, przede wszystkim w dzielnicach peryferyjnych. Kapitał ludzki i społeczny: struktura zawodowa Rynek pracy: posiadający własne źródło utrzymania i pozostający na utrzymaniu Charakterystyka jest zbliŝona do przestrzennego zróŝnicowania struktury wykształcenia, z wyraźniej widocznymi prawidłowościami przestrzennymi. NajwyŜsze grupy zawodowe tworzą układ wstęgowy wzdłuŝ Wisły z północy na południe (od Białołęki, przez dzielnice b. gminy Centrum po Ursynów) uzupełniony mozaikowym układem w pozostałych dzielnicach peryferyjnych. 4
Rynek pracy: aktywni i bierni zawodowo Podsumowanie Obecnie w przestrzeni Warszawy moŝna zaobserwować: 1. Ekspansję zabudowy mieszkaniowej w dzielnicach peryferyjnych. 2. Równomierne rozmieszczenie obszarów problemowych związanych z mieszkalnictwem. 3. Narastającą koncentrację ludności starej w centrum miasta i nadreprezentację mieszkańców w wieku do 17 lat w dzielnicach peryferyjnych (szczególnie na terenach nowej zabudowy mieszkaniowej). 4. Koncentrację osób z wyŝszym wykształceniem i o lepszym statusie zawodowym w centrum miasta, oraz w nowych osiedlach mieszkaniowych dzielnic peryferyjnych. 5. Ponadto, centrum miasta charakteryzuje się wysokim odsetkiem osób posiadających własne źródło utrzymania przy jednoczesnym względnie niskim udziale osób aktywnych zawodowo. Wnioski na przyszłość Ze względu na zachodzące procesy demograficzne względnie dobra sytuacja w centralnych dzielnicach miasta moŝe w najbliŝszym czasie ulec pogorszeniu. Wymaga to od lokalnej administracji: Prowadzenia odpowiedniej polityki polegającej na wyprzedzaniu potencjalnych zagroŝeń poprzez, na przykład, przygotowanie odpowiedniej infrastruktury społecznej. Świadomego, ukierunkowanego na odmłodzenie dzielnic centralnych, korzystania z narzędzi planistycznych, takich jak: przeprowadzanie rewitalizacji obszarów starej zabudowy mieszkaniowej, czy teŝ umoŝliwianie nowych inwestycji mieszkaniowych w wyselekcjonowanych obszarach. 5