REALIZACJA PRZEDSIĘWZIĘĆ INWESTYCYJNYCH NA OBSZARACH NATURA 2000 W KONTEKŚCIE DYREKTYWY SIEDLISKOWEJ

Marek Furmankiewicz, Marek Krukowski REALIZACJA PRZEDSIĘWZIĘĆ INWESTYCYJNYCH NA OBSZARACH NATURA 2000 W KONTEKŚCIE DYREKTYWY SIEDLISKOWEJ Polska na podstawie podpisanego traktatu akcesyjnego zobowiązała się do wypełniania obowiązujących na terytorium Unii Europejskiej aktów prawnych, w tym do ich implementacji oraz harmonizacji z nimi prawa krajowego. Dotyczy to w szczególności wszelkich uregulowań o randze dyrektyw, spośród których w zakresie ochrony przyrody i środowiska jednymi z najważniejszych są Dyrektywa Rady 79/409/EWG w sprawie ochrony dzikich ptaków (tzw. Dyrektywa Ptasia, dalej DP) i Dyrektywa Rady 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory (tzw. Dyrektywa Siedliskowa, dalej DS), stanowiące podstawy prawne zasad tworzenia i gospodarowania obszarami Natura 2000. W przypadku działań administracyjnych przygotowujących projekty przedsięwzięć inwestycyjnych mogących w znaczący sposób oddziaływać na obszary sieci Natura 2000, niezbędne jest uwzględnienie szczegółowych zapisów obu dyrektyw, a także ich interpretacji, opinii Komisji Europejskiej wydawanych na wniosek zainteresowanych stron, a w szczególnych przypadkach także uzasadnień Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości w sprawach dotyczących inwestycji na obszarach Natura 2000 (por. np. KOMISJA EUROPEJSKA 2007 oraz informacje na stronie internetowej http://ec.europa.eu/environment/law). Gospodarowanie terenami włączonymi do sieci Natura 2000 musi spełniać określone wymogi formalne. Zgodnie z zapisami ww. dyrektyw podstawowe dane o przedmiocie i obszarze ochrony państwa członkowskie przedstawiają w tzw. standardowym formularzu danych (Standard Data Form). Dodatkowo,

38 MAREK FURMANKIEWICZ, MAREK KRUKOWSKI zgodnie z zapisami polskiej Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. nr 92 poz. 880 z 2004 r., z późniejszymi zmianami), dla obszarów Natura 2000 powinny zostać przygotowane szczegółowe plany ochrony, które m.in. określą podstawowe zasady gospodarowania i zarządzania nimi (przy czym zgodnie z nowelizacją z dnia 3 października 2008 r. plany te mogą być zastąpione w określonych warunkach przez plany urządzania lasu lub plany ochrony rezerwatu przyrody, parku krajobrazowego lub parku narodowego). Plan ochrony może wskazywać, że pewne typy przedsięwzięć, bądź też konkretne ich lokalizacje, mogą stanowić zagrożenie dla osiągnięcia celów ochronnych obszaru, dlatego powinny być one szczególnie wnikliwie oceniane (por. PAWLACZYK i JERMACZEK 2004). W zapisach Dyrektywy Siedliskowej nie ma listy narzuconych prawnie ograniczeń w zagospodarowaniu danego obszaru Natura 2000, poza podstawowym założeniem w Artykule 2 (2) DS mówiącym, iż jakiekolwiek działania muszą spełniać warunek zachowania siedlisk przyrodniczych oraz gatunków dzikiej fauny i flory, w stanie sprzyjającym ochronie lub też odtworzeniu tego stanu. Według Artykułu 1 (e) Dyrektywy w przypadku siedlisk przyrodniczych stan sprzyjający ochronie oznacza, że: naturalny zasięg danego siedliska nie zmniejsza się, a jego obszary (płaty) mieszczące się w obrębie tego zasięgu są stałe lub zwiększają się; siedlisko posiada (i w dającej się przewidzieć przyszłości będzie nadal posiadać) specyficzną strukturę i funkcje, konieczne dla jego długotrwałego zachowania; stan ochrony gatunków typowych dla danego siedliska również można uznać za sprzyjający ; Natomiast w przypadku gatunków zwierząt i roślin stan sprzyjający ochronie oznacza według Artykułu 1 (i) DS, że: zachowana zostaje liczebność populacji danego gatunku, gwarantująca utrzymanie się jej w biocenozie w dłuższej perspektywie czasowej; naturalny zasięg gatunku nie ulega (i w dającej się przewidzieć przyszłości nadal nie będzie ulegać) zmniejszeniu; pozostaje zachowana wystarczająco duża powierzchnia siedlisk danego gatunku. Kluczowym warunkiem osiągnięcia bądź utrzymania powyższych celów w projektach przedsięwzięć inwestycyjnych jest zagwarantowanie ich realizacji w taki sposób, by jakiekolwiek działania nie pogorszyły warunków siedlisk przyrodniczych oraz gatunków je zamieszkujących. Pogarszanie jest najczęściej związane

Realizacja przedsięwzięć inwestycyjnych na obszarach NATURA 2000... 39 z fizyczną degradacją siedliska i może być oceniane na podstawie takich wskaźników, jak procent redukcji areału siedliska lub zanik jego cech charakterystycznych. Takie podejście oznacza, że obszary Natura 2000 nie są równoważnym odpowiednikiem rezerwatu przyrody czy parku narodowego (tzn. ich powołanie nie musi implikować ochrony ścisłej), a wszelka działalność gospodarcza na ich terenie jest możliwa, o ile tylko nie powoduje pogorszenia jakości siedliska. W analogiczny sposób oceniane są działania mogące wpływać na zmianę wskaźników stanu ochrony gatunków. W wielu przypadkach dla zapewnienia właściwego stanu ochrony (stanu sprzyjającego ochronie) siedlisk konieczne jest prowadzenie określonych zabiegów gospodarczych. Przykładem może być okresowe koszenie cennych przyrodniczo łąk w celu utrzymania procesów ekologicznych w stadium zapobiegającym sukcesji drzew i krzewów czy też takie gospodarowanie stawami hodowlanymi, które zapewnia odpowiednie warunki dla bytowania dziko występujących gatunków roślin i zwierząt. W takich przypadkach ścisła ochrona, polegająca na zaprzestaniu wszelkiej działalności rolniczej lub użytkowania obiektu (urządzeń), byłaby zagrożeniem dla zachowania siedliska i/lub gatunków je zamieszkujących. Obszary takie nie mogą być jednak gospodarowane w sposób dowolny lub wyłącznie według zasad opłacalności ekonomicznej, ale konieczne jest przestrzeganie zasad określonych w planie ochrony i dokumentach pokrewnych. Ponadto wszystkie projektowane przedsięwzięcia inwestycyjne, mogące znacząco oddziaływać na obszary Natura 2000, muszą posiadać ocenę oddziaływania na środowisko, uwzględniającą już na etapie planowania, rozwiązania alternatywne, w tym również zaniechanie inwestycji (tzw. opcję zerową). Okoliczności, w których dopuszczona jest realizacja planów i projektów przedsięwzięć, posiadających negatywny wpływ na chronione typy siedlisk przyrodniczych i/lub gatunki je zamieszkujące, określa Artykuł 6(3) i (4) Dyrektywy Siedliskowej. Definicję terminu projekt zawiera Artykuł 1(2) Dyrektywy 85/337/EWG objaśniający, że pod tym pojęciem należy rozumieć: wykonanie prac budowlanych lub innych instalacji, a także inne interwencje w otoczenie naturalne i krajobraz, włącznie z wydobyciem zasobów mineralnych. Jest to zatem szeroka definicja, nie ograniczona wyłącznie do pojęcia budowli fizycznej przykładowo, znaczący wzrost ruchu turystycznego, który grozi płoszeniem szczególnie rzadkich zwierząt lub pogorszeniem warunków ich bytowania, może być również zaliczony do tej kategorii. Dyrektywa Siedliskowa wskazuje, że jej zapisom podlegają wszystkie plany lub projekty, które zostały już zatwierdzone, a których wdrożenie nie zostało jeszcze rozpoczęte bądź zakończone. Jednak zgodnie z orzeczeniem Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości w związku ze sprawą C-209/04, jeżeli wniosek o wydanie zezwolenia na realizację przedsięwzięcia został złożony przed upływem transpozycji dyrektywy lub przed przystąpieniem do Unii Europejskiej (dla Polski przed

40 MAREK FURMANKIEWICZ, MAREK KRUKOWSKI 01.05.2004 r.), przedsięwzięcie nie podlega wymogom ustanowionym w artykule 6 (3 i 4). Natomiast w przypadku wniosków złożonych po tym terminie, wszystkie zapisy dyrektywy muszą zostać uwzględnione, niezależnie od tego, czy polskie przepisy były już w pełni dostosowane do wymogów Unii Europejskiej. W przypadku stwierdzenia możliwości pogorszenia jakości środowiska, kompetentne władze lub inwestor, muszą zbadać możliwości odwołania się do rozwiązań alternatywnych, które zapewnią spójność obszaru Natura 2000 (np. realizacja przedsięwzięcia w innej lokalizacji). Rozwiązania takie powinny zostać zidentyfikowane już wcześniej na podstawie oceny wstępnej na mocy Artykułu 6 (3). Należy przy tym pamiętać, że zgodnie z zasadą ostrożności ryzyko pogorszenia jakości środowiska uznaje się za istniejące, jeżeli na podstawie obiektywnych przesłanek nie można wykluczyć, że plan lub przedsięwzięcie będzie znacząco oddziaływać na dany obszar. Na rozwiązania takie mogą się składać alternatywna lokalizacja (np. szlaku komunikacyjnego), odmienna skala bądź konstrukcja, alternatywne procesy lub wręcz zaniechanie realizacji. Zgodnie z zasadą podmiotowości, przeprowadzenie niezbędnych zestawień rozwiązań alternatywnych spoczywa na kompetentnych władzach administracyjnych, przy czym ich parametry obejmują również ochronę oraz utrzymanie spójności obszaru Natura 2000 i jego funkcji ekologicznych. Zgodnie z zapisami dyrektywy na tym etapie postępowania, inne mierniki oceny, takie jak kryteria gospodarcze, nie mogą unieważniać kryteriów ekologicznych. Tak więc nie można odrzucić rozwiązania alternatywnego uzasadniając, że będzie ono droższe, wymaga więcej czasu do realizacji, przyniesie mniejsze zyski lub też nie ma poparcia społecznego. Protesty mieszkańców sprzeciwiających się realizacji np. inwestycji liniowej przez tereny rolnicze lub w pobliżu osiedli nie są wystarczającym uzasadnieniem, by odrzucić taką alternatywę, jeżeli taka lokalizacja może zapewnić ochronę obszarów sieci Natura 2000. Postanowienia Artykułu 6 nie są ograniczone do planów i projektów, które obejmują wyłącznie obszary chronione Natura 2000. Celem przedsięwzięć mogą być również działania poza granicami ww. obszarów, na które jednak mogą one potencjalnie wywierać istotny wpływ (np. budowa zbiornika wodnego, zmieniająca radykalnie reżim hydrologiczny cieku przepływającego dalej przez obszar Natura 2000). A więc przedsięwzięcia zlokalizowane poza omawianymi obszarami chronionymi, ale mogące potencjalnie wpływać negatywnie na ostoję sieci, także muszą posiadać odpowiednią oceną oddziaływania na środowisko. W ocenie należy przyjąć podejście zapobiegawcze i opierać ocenę niepożądanego efektu o najgorszy możliwy scenariusz zdarzeń. Ponadto w myśl przepisów nowej ustawy o udziale społeczeństwa oraz o ocenach oddziaływania na środowisko konieczne jest przygotowanie odrębnej analizy, będącej oceną przedsięwzięcia na obszar Natura 2000.

Realizacja przedsięwzięć inwestycyjnych na obszarach NATURA 2000... 41 Dyrektywy stanowią, że w pewnych przypadkach można zrealizować inwestycję wpływającą negatywnie na obszar Natura 2000. Generalnie inwestycja taka jest możliwa, pomimo negatywnego wpływu na chroniony obszar, tylko i wyłącznie wtedy, gdy spełnione są łącznie trzy główne warunki (MINISTERSTWO ROZWOJU REGIONALNEGO, 2008): brak jest racjonalnej alternatywy dla wybranego wariantu inwestycji, występuje nadrzędny interes publiczny dla planowanej inwestycji, inwestor zapewni kompensację przyrodniczą. Drugi podpunkt Artykułu 6 (4), mówi że wykonanie planów lub projektów mogących pogarszać jakość siedliska przyrodniczego i/lub siedliska gatunków fauny i flory, jest dopuszczalne wyłącznie w przypadku kiedy uzasadnia je nadrzędny interes publiczny w sferach obejmujących: ochronę zdrowia ludzkiego, zapewnienie bezpieczeństwa publicznego, realizację nadrzędnego interesu, jakim jest korzyść środowiskowa, lub jeśli na etapie poprzedzającym przyjęcie takiego planu lub projektu, Komisja wyda odpowiednią opinię na jego temat. W tym ostatnim przypadku uzyskanie opinii Komisji jest niezbędne dla zgodnej z prawem realizacji zamierzonego przedsięwzięcia. Przykładowo trudno zwykle obiektywnie uznać, że budowa obwodnicy drogowej przez obszar Natura 2000 spełniać będzie te szczególne warunki prawie zawsze można znaleźć bowiem inną lokalizację drogi (być może bardziej kosztowną, albo dłuższą), która tak samo zapewni bezpieczeństwo ruchu. Nie można także np. zasypać szybu lub niebezpiecznego wejścia do sztolni będącej siedliskiem nietoperzy uzasadniając to ochroną zdrowia ludzkiego, gdyż zabezpieczenia można wykonać bez negatywnego wpływu na siedlisko (np. ogrodzenie i oznaczenie otoczenia otworu, wykonanie krat w otworze wejściowym w sposób pozwalający na wlot nietoperzy etc.). Jeżeli przedsięwzięcie negatywnie oddziałujące na obiekt lub obszar sieci Natura 2000 spełni wymienione wyżej szczególne warunki, to może być ono zrealizowane wyłącznie pod warunkiem podjęcia działań kompensujących. Ponadto obiekt, na który stwierdzono negatywny wpływ inwestycji, nie może zostać poddany nieodwracalnym zmianom przed wykonaniem działań kompensujących. Normalne działania, wymagane dla wdrożenia Dyrektywy Siedliskowej lub Ptasiej, nie mogą być uważane za kompensujące w stosunku do przedsięwzięcia powodującego zniszczenia. Dla przykładu powołanie nowego obszaru Natura 2000

42 MAREK FURMANKIEWICZ, MAREK KRUKOWSKI dla objęcia ochroną istniejącego siedliska przyrodniczego stanowi takie właśnie normalne działanie państwa członkowskiego. Powoduje to, że w ramach kompensacji utraty lub znaczącego pogorszenia stanu siedliska i/lub siedliska gatunku w danym miejscu, nie można wyznaczyć do ich ochrony innego obszaru, który już uprzednio spełniał wymogi obszaru Natura 2000, gdyż powinien być on wyznaczony na podstawie standardowych procedur. Działania kompensujące są zatem działaniami dodatkowymi do procedur właściwego wdrażania Dyrektywy Siedliskowej i mogą obejmować (EUROPEAN COMMISSION 2000): odbudowę siedliska na nowym lub powiększonym obszarze, który będzie włączony do sieci Natura 2000; poprawę siedliska na części obiektu lub na innym obiekcie Natura 2000, proporcjonalnie do strat poniesionych w wyniku projektu; tylko w wyjątkowych przypadkach zaproponowanie nowego obiektu na mocy Dyrektywy Siedliskowej. Kompensacja przyrodnicza powinna być co najmniej proporcjonalna do zakładanych strat, a najlepiej by prowadziła wręcz do poprawy warunków zagrożonych siedlisk i gatunków. Jak już wspomniano, musi być ona wykonana przed dokonaniem nieodwracalnych zmian na obszarze Natura 2000, które wynikają z realizacji przedsięwzięcia. Efekt środków kompensujących powinien być widoczny w chwili pojawienia się szkód związanych z projektem na obszarze Natura 2000, chyba że zostanie udowodnione, że tego typu równoczesne działania nie są niezbędne aby zapewnić prawidłowe funkcjonowanie danego obiektu sieci Natura 2000. W okolicznościach, kiedy warunek ten nie może zostać spełniony, konieczna jest dodatkowa kompensacja. Komisja Europejska powinna być wcześniej poinformowana o podjętych działaniach kompensacyjnych, a ponadto należy bezwzględnie wykazać ich zasadność oraz skuteczność, mając na względzie spójność danego obszaru. Dodatkowo źródłami informacji musi być najlepsza wiedza naukowa, dostępna w danej dziedzinie, uzupełniona konkretnymi badaniami, w oparciu o które będą wdrażane adekwatne środki kompensujące. Działania, których skuteczność nie może zostać zagwarantowana, nie powinny być w ogóle brane pod uwagę. Przykładowo nasadzenie drzew na terenach bezleśnych nie może być samo w sobie uznane za wystarczającą kompensację zniszczenia, posiadającego specyficzny charakter siedliska leśnego. Odtworzenie w krótkim czasie i w innym miejscu takiego siedliska, obejmującego cały zespół określonych gatunków roślin i zwierząt, w rzeczywistości jest bardzo trudne, a często wręcz niemożliwe. Zgodnie z zasadą polluter pays (zanieczyszczający płaci) koszty działań kompensujących ponosi inwestor, który w przypadku finansowania projektu o charakterze publiczno-prywatnym, może uwzględnić je w ogólnym

Realizacja przedsięwzięć inwestycyjnych na obszarach NATURA 2000... 43 budżecie projektu. W przypadku środków kompensujących wymaga się, aby zapewnić również trwałe podstawy prawne i finansowe ich obsługi, uwzględniające konieczność zapewnienia monitoringu przyrodniczego, który umożliwi rzetelną ocenę strat i efektów uzyskanej kompensacji. Właściwe organy administracyjne muszą wcześniej powiadomić Komisję o przyjętych działaniach kompensujących. Generalnie obowiązek ten spoczywa na Ministrze właściwym do spraw środowiska, nadzorującym działania Generalnego i Regionalnych Dyrektorów Ochrony Środowiska, odpowiedzialnych za ustalanie zakresu działań kompensacyjnych na obszarach Natura 2000. Informacje o podjętych środkach powinny zostać przedłożone Komisji po pierwsze zanim zostaną one wdrożone, a po drugie przed realizacją danego planu lub przedsięwzięcia, ale po formalnym ich zatwierdzeniu. Ma to na celu umożliwienie Komisji oceny poprawności zastosowania przepisów i podjęcia odpowiednich kroków, w przypadku gdyby stwierdzono błędne zastosowanie wymogów prawnych dyrektywy, oraz środków osiągnięcia wyznaczonego celu kompensacji. W celu ułatwienia tego procesu, służby Komisji przygotowały odpowiedni formularz (Aneks IV) na mocy Artykułu 6(4)1 lub 6(4)2. Ta forma powiadomienia Komisji powinna umożliwić jej zrozumienie sposobu, w jaki są wypełniane założenia ochrony danego obiektu. Polska miała duże opóźnienie we wdrażaniu systemu Natura 2000 i wyznaczaniu obszarów chronionych tej sieci. Protesty władz lokalnych oraz instytucji zarządzających powierzchniowymi zasobami wód, siecią dróg krajowych i autostrad oraz lasami państwowymi blokowały tworzenie uzasadnionych merytorycznie obszarów sieci. W przypadku Polski, w latach 2004-2007, kolejne listy obszarów Natura 2000, zatwierdzone i zgłaszane przez Ministerstwo Środowiska, decyzją Komisji Europejskiej (na podstawie wyników tzw. Seminariów Biogeograficznych) uznawane były za niewystarczające i niekompletne. Komisja stwierdzała wielokrotnie, iż do czasu ostatecznego uzgodnienia z rządem polskim listy chronionych obszarów (co nie nastąpiło do połowy 2008 r., a więc w ciągu ponad 4 lat od wejścia Polski do Unii Europejskiej), zgodnie z unijną zasadą ostrożności (przezorności), pełnej ochronie, zgodnie z regułami obowiązującymi na obszarach Natura 2000, mają podlegać wszystkie obszary zgłoszone na tzw. Shadow List (dosłownie Lista Cieni ). Dokument ten został przygotowany już w roku 2004 przez organizacje pozarządowe (por. PAWLACZYK i in. 2004) i był weryfikowany oraz uzupełniany w roku 2006 i 2008. Oznacza to, że niezależnie od stanu prawodawstwa krajowego (a więc niezależnie od tego czy obszar został przyjęty decyzją Ministra Środowiska, czy też znajdował się wyłącznie na liście organizacji pozarządowych jako potencjalna ostoja) wszelkie plany i realizowane inwestycje powinny również uwzględniać zasięg obszarów proponowanych

44 MAREK FURMANKIEWICZ, MAREK KRUKOWSKI w najbardziej aktualnym dokumencie Shadow List. Niewystarczające wdrażanie Dyrektywy Siedliskowej od roku 2004 skutkowało poważnymi konsekwencjami dla wielu przedsięwzięć krajowych, które nie uwzględniły konieczności przygotowania pełnej dokumentacji zgodnej z wymogami prawodawstwa obowiązującego na obszarach Natura 2000. Przykładowo pierwotna ocena oddziaływania na środowisko autostrady A4 na odcinku Zgorzelec-Krzyżowa na Pogórzu Sudeckim nie spełniała wymogów Dyrektywy Siedliskowej i Ptasiej, co zagroziło nawet utratą dofinansowania ze środków Unii Europejskiej. Niedopełnienie procedur przez polskie instytucje może zatem skutkować bardzo poważnymi skutkami finansowymi. Problemy prawne wynikające z niedostosowania polskiego prawa do opisanych dyrektyw Unii Europejskiej w latach 2004-2008, w większości wyeliminowała nowelizacja Ustawy o ochronie przyrody z dnia 3 października 2008 r. oraz Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko. Należy pamiętać, że zgodnie z zasadami obowiązującymi w Unii Europejskiej decyzje lokalizacyjne na obszarach Natura 2000 mogą zostać formalnie zaskarżone przez dowolne organizacje pozarządowe do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, którego ewentualna decyzja, zgodnie z przyjętymi zobowiązaniami międzynarodowymi Polski, jest nadrzędna w stosunku do krajowych decyzji administracyjnych i sądowych. W przypadku stwierdzenia złamania dyrektyw UE, trybunał może nałożyć wysokie kary finansowe oraz nakazać rozbiórkę już wybudowanych obiektów (nawet autostrady!). Dlatego też, uwzględniając także długotrwałość i koszty takich procesów, władze administracyjne powinny bezwzględnie dbać o to, by proces przygotowania inwestycji w pełni odpowiadał zapisom prawnym i interpretacjom stosowanym przez Komisję Europejską. Na zakończenie warto wspomnieć, że na utrzymanie szczególnie cennych z europejskiego punktu widzenia, czyli priorytetowych gatunków i typów siedlisk, przewidziane jest wsparcie finansowe ze strony Unii Europejskiej. Teoretycznie więc podmioty gospodarujące na obszarach Natura 2000 mogą starać się o dodatkowe środki finansowe w celu np. właściwego zabezpieczenia obiektów czy też poniesienia dodatkowych kosztów związanych z ochroną obszaru czy też określonych w planie ochrony szczególnych metod gospodarowania.

Realizacja przedsięwzięć inwestycyjnych na obszarach NATURA 2000... 45 Literatura i źródła EUROPEAN COMMISSION, 2000: Managing Natura 2000 sites, The provisions of Article 6 of the Habitats Directive 92/43/EEC, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities. KOMISJA EUROPEJSKA, 2007: Zarządzanie obszarami NATURA 2000, Artykuł 6(4) (wersja polska udostępniona na stronach internetowych Ministerstwa Środowiska). MINISTERSTWO ROZWOJU REGIONALNEGO, 2008: Vademecum - Europejska Sieć Natura 2000 (http://www.nowedrogirozwoju.pl/press/vademecum, pobrane dnia 15.09.2008). PAWLACZYK P., JERMACZEK A., 2004: NATURA 2000 Narzędzie ochrony przyrody. Planowanie ochrony obszarów NATURA 2000. WWF Polska, Warszawa. PAWLACZYK P., KEPEL A., JAROS R., DZIĘCIOŁOWSKI R., WYLEGAŁA P., SZUBERT A., SIDŁO P.O., 2004: Propozycja optymalnej sieci obszarów Natura 2000 w Polsce Shadow List., KP, OTOP, PTOP Salamandra, WWF Polska. Warszawa. Kontakt z autorami: Marek Furmankiewicz Katedra Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu ul. Grunwaldzka 53 50-357 Wrocław e-mail: marek.furmankiewicz@up.wroc.pl Marek Krukowski Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Instytut Architektury Krajobrazu, pl. Grunwaldzki 24a 50-363 Wrocław e-mail: poloeschatolo@gazeta.pl