Czynniki wpływające na rozwój psychoseksualny dziecka - uwarunkowania rodzinne i rówieśnicze Podstawowe i naturalne środowisko wychowawcze każdego człowieka to rodzina. To ona powinna odgrywać zasadniczą rolę w wychowaniu seksualnym dzieci (Ryś, 1999). Od najwcześniejszych lat życia dziecko, na podstawie wzorców wyniesionych z rodziny, formułuje własne wartości, postawy, normy wobec seksualności. Rodzina jednak nie znajduje się w próżni społecznej i wpływają na nią przedszkole, szkoła, Kościół, mass media, środowiska lokalne i tym podobne (Beisert, 1991). Okres dzieciństwa ogrywa istotną rolę w rozwoju psychoseksualnym - właśnie wtedy rozwijają się właściwości psychiczne, które decydują o postawach wobec świata płci. Nieprawidłowości tego okresu będą zakłócały prawidłowy rozwój erotyczny, i wpływały na problemy w późniejszych okresach życia (Beisert, 1991). Podstawowym aspektem życia erotycznego kształtowanym w rodzinnym domu jest umiejętność wyrażania uczuć. Chociaż człowiek przez całe życie zdobywa umiejętności komunikowania uczuć, to jednak poprzez reagowanie na miłość rodziców i rozwijanie własnych form wyrażania emocji w stosunku do innych, kształtują się podstawowe wzory ekspresji emocjonalnej (Beisert, 1991). W domach rodzinnych następuje także modelowanie pierwszych postaw wobec seksualizmu. Cel ten jest realizowany spontanicznie na bardzo wczesnym etapie uczenia dziecka higieny osobistej, ubierania się i udziału w życiu rodzinnym. W okresie wczesnodziecięcym człowiek względnie poznaje granice tabu seksualności i uczy się niewkraczania na jej niedozwolone obszary. Tabu dotyczy sfery językowej, kwestii nagości, płci przeciwnej, określonych zachowań i w każdej rodzinie przybiera indywidualny charakter. Reakcje opiekunów w sytuacjach codziennych rodzą określone postawy dzieci. Kara lub wizja kary czy też prewencyjne nastawienie dziecka wobec różnych aspektów seksualności wywołują u niego lęk, poczucie winy, doprowadzają do konfliktu dążeń i emocji. Uczucia, związane z przyjemnością, zaspokojeniem ciekawości, ulgą kojarzą się z grzechem, wstydem, poniżeniem. Zdaniem Długołęckiej (2006) przyjęcie masturbacji jako tabu, może stać się pierwszym z poglądów na sprawy seksu, z którym może zetknąć się małe dziecko.
Reakcje rodziców czasami przyczyniają się wbrew ich intencjom i lękom - - do utrwalania onanizmu. W literaturze akcentuje się nieświadomość dziecka. Stąd też uważa się, że dzieci dotykają swoich narządów jawnie, bez wstydu. Badania wykazują jednak istnienie dwóch typów zachowań: jawnych i ukrytych, charakterystycznych dla dzieci, które wiedzą o zakazanej naturze czynności (Beisert, 1991). Przesadnie rozumiana naturalność i otwartość seksualna opiekunów przekracza z kolei możliwości zrozumienia sytuacji przez małe dziecko, a więc może rodzić lęk i odbierać mu zdolność poszanowania cudzej intymności i odrębności (Ryś, 1999). Kolejnym uwarunkowaniem życia erotycznego związanym z życiem rodzinnym, jest dostarczanie przez rodziców najwcześniejszych wzorów pełnienia ról społecznych związanych z płcią. Proces utożsamiania się z płcią przy odpowiednim rozwoju identyfikacji odbywa się u dziecka od chwil uświadomienia sobie, że przynależy do określonej płci. Rozwija się on poprzez podkreślanie przez rodziców odrębności płci, chociażby rodzaj ubioru, dobór zabawek, włącznie do prac domowych i wzmacnianie zachowań typowych dla dziewczynek/chłopców lub kobiet/mężczyzn. Właściwe wychowanie w rodzinie, silna więź uczuciowa z obojgiem rodziców, sprecyzowana i jasna rola męska i kobieca oraz zgodne i konsekwentne współdziałanie rodziców w ukierunkowaniu psychoseksualnym dziecka mogą sprzyjać dobrej identyfikacji z własną płcią. Gdy brak wartościowych modeli, albo gdy są one sprzeczne, identyfikacja łatwo może zostać zachwiana (Długołecka,2006). Środowisko rówieśnicze również niezaprzeczalnie wpływa na rozwój erotyczny poprzez wzmacnianie procesu identyfikacji z płcią i jej rolami. Wprowadza ogromną różnorodność, jaką nie dysponuje środowisko rodzinne, ponieważ dziecko może przejmować sposoby pełnienia ról rodziców innych dzieci, wzbogacając w ten sposób zakres swoich doświadczeń. Jest też miejscem treningu społecznego - stanowi wzorzec przyszłych związków i pierwszych doświadczeń seksualnych. Wielość osób, środowisk, doświadczeń, które wpływają na rozwój psychoseksualny dziecka, niejednokrotnie wywołują u dorosłych chaos w oddziaływaniach wychowawczych, poczucie bezradności i tendencję do przerzucania obowiązków na innych, szczególnie jeśli dochodzi do sytuacji ocenianych jako trudne (Długołęcka, 2006).
Podstawowe przygotowanie do ról rodzinnych, małżeńskich, dokonuje się jednak przede wszystkim w domu rodzinnym. Obejmuje ono kształtowanie dojrzałej osobowości i przekaz wzorów ról (Ryś, 1999). Ponieważ umiejętności umożliwiających powodzenie w małżeństwie można się nauczyć, to warto je rozwijać w ciągu całego życia. Szczególnie ważna jest umiejętność poprawnej komunikacji: empatycznej, przejrzystej, która jest warunkiem porozumienia seksualnego, podziału obowiązków rodzinnych i tym podobnych (Braun-Gałkowska, 2008). Rodzina zaspakaja także potrzeby psychiczne dziecka, na przykład doznawanie oraz odwzajemnianie miłości, potrzeby bezpieczeństwa, afiliacji, akceptacji. Bardzo dużą rolę w procesie kształtowania postawy miłości odgrywa matka. Mając bezpośredni kontakt z dzieckiem okazuje mu bezwarunkową miłość i akceptację, stymulując rozwój miłości. Miłość ojcowska z kolei, jest bardziej wymagająca, inspiruje dziecko do stawianych mu wymagań. To właśnie w rodzinie dziecko uczy się, że miłość nierzadko wymaga trudu, wyrzeczeń. Nie bez znaczenia pozostaje tu przykład dawany przez rodziców. We właściwie funkcjonującej rodzinie dziecko uczy się wzorów postępowania społecznego, postawy wobec rodziny, małżeństwa czy innych ludzi, przyswaja wartości moralne. O tym wszystkim decydują nie tylko specjalne metody wychowawcze, ale przede wszystkim charakter relacji rodzice-dziecko. Przecież zachowania dziecka są odpowiedzią na postawy rodziców, a one ulegają zmianom na skutek zachowań dziecka (Ryś, 1999). Dziecko w rodzinie będącej wspólnotą staje się ufne i otwarte (Ryś, 1999). Otrzymuje także wzór, obraz świata dwupłciowego, co umożliwia mu funkcjonowanie w normalnej rzeczywistości. (Braun- Gałkowska, 1968). To tutaj dziecko musi siebie określić, zidentyfikować swoją płeć. Wizerunek rodzica tej samej płci stanowi wzór własnych zachowań, z kolei rodzic przeciwnej płci staje się podstawą do kształtowania oczekiwań wobec przyszłego partnera. Zdrowy styl życia rodziny ma znaczący wpływ na przyswojenie przez dziecko prawidłowego obrazu więzi małżeńskiej, a także wywiera znaczący wpływ na osiąganie dojrzałości do zawarcia małżeństwa, leżącej u podstaw budowania wspólnoty rodzinnej panujących w niej relacji i więzi. W całym procesie przygotowywania młodych ludzi do pełnienia ról małżeńskich, rodzinnych szczególną rolę odgrywa wychowanie seksualne. Aby spełniało ono rolę integrującą musi być podejmowane w odpowiedni sposób (Ryś, 1999): Rodzice znający poziom rozwoju emocjonalnego i poznawczego dziecka, jego wrażliwość, zainteresowania powinni wszelkie
wiadomości dotyczące płciowości dostosować do jego możliwości percepcyjnych, powinni także poważnie traktować ważne dla dziecka problemy, trudności, okazywać wyrozumiałość, szacunek, serdeczność i zachęcać do pracy nad sobą. Kwestie płci muszą być ukazane jako dobro, wartość w kontekście rodziny, małżeństwa i osoby. Seksualność należy ujmować w wielu aspektach (biologicznym, psychicznym, duchowym), wskazując na jej cele i zadania. Integralność zakłada rzetelną wiedzę, dobrą znajomość własnego ciała i odmienności psychiki mężczyzny i kobiety. Opiekunowie powinni nieco uprzedzać pytania dziecka, biorąc pod uwagę środowisko czy programy realizowane w szkołach. To oni powinni tłumaczyć oraz utrwalać zdobyte w szkole informacje na temat ludzkiej płciowości. Sposób przekazu powinien być dostosowany w treści, języku do wieku, możliwości i etapu rozwojowego dziecka. Na postawione pytania należy odpowiadać zgodnie z prawdą. Wychowanie seksualne powinno być zgodne z wartościami rodziców, z ich normami i wartościami duchowymi. Niezbędny jest klimat wzajemnego zaufania, którego podstawę stanowi życie rodziców zgodne z głoszonymi przez nich prawdami, autentyczność, dojrzałość, odpowiedzialność i poczucie dzieci, ze zawsze mogą liczyć na rodziców. Właściwe wychowanie seksualne powinno być indywidualne i prowadzone w atmosferze dialogu. Potrzeba tu otwartości rodziców i chęci podjęcia szczerej rozmowy. Istotną rolę w procesie integralnego wychowania seksualnego odgrywa matka. Jest ona wzorem kobiecości, prawidłowej postawy rodzicielskiej, małżeńskiej. To osoba matki, zwłaszcza dla dziewcząt, stanowi wzór pierwszej identyfikacji z własną płcią. Pomaga zrozumieć piękno macierzyństwa, znaczenie miłości, ukazywanie jej jako funkcji woli. Postawa matki ułatwia córce akceptację roli kobiety, żony, matki, wpływa na kształtowanie poczucia własnej wartości, pomaga w odkrywaniu drogi życiowej, jest wzorem relacji interpersonalnych. Wizerunek takiej
postawy znacznie pomaga w przetrwaniu zmienności nastrojów, łagodzi skrajne stany emocjonalne, wzmacnia odporność. Obraz kochającej matki jest także istotny w kształtowaniu odpowiedzialności młodego mężczyzny. Matka jest dla niego wzorem kobiety, później także żony i matki. We właściwie przebiegającym procesie wychowania (także wychowania seksualnego) ważny jest także obraz ojca. Jego osoba gra ważną rolę w przekazywaniu informacji biologicznych, moralnych, uczuciowych, duchowych. Wiele badań (Mierzwiński, 1997) podkreśla, że ze względu na zróżnicowanie płciowe największy wpływ na kształtowanie psychiki syna ma ojciec, a córki matka. Szczególnie ważną rolę odgrywa rodzina w wychowaniu seksualnym dzieci w okresie dorastania. Zdrowa, kochająca się rodzina pomaga nastolatkowi w kierowaniu płciowością zgodnie z wyznawanymi wartościami, nabywaniu umiejętności samowychowania, dążeniu do wewnętrznej harmonii, autonomii. Dobre relacje w rodzinie pozwalają na zdobycie wiedzy o samym sobie, umożliwiają zaspokojenie potrzeby wolności, wpływają na kształtowanie postawy szacunku wobec innych i siebie, uczenie się odpowiedzialności. Brak właściwego przygotowania do życia rodzinnego i małżeńskiego uznaje się za jeden z głównych elementów nietrwałości młodej rodziny (Ryś, 1999). H. Izdebska (1975) na podstawie badań wymienia następujące błędy wychowawcze opiekunów, które mają wpływ na dorosłe życie dzieci: zbytnia surowość - często połączona jest z brakiem miłości, co może spowodować bunt, agresję lub obniżone poczucie własnej wartości; organizowanie dzieciom sterylnych warunków nadmiernie opiekuńcze postawy, dzięki którym dziecko ma wszystko, bez żadnych obowiązków hamuje proces społecznego, harmonijnego dojrzewania człowieka; ubezwłasnowolnienie przez narzucanie dzieciom własnych racji oraz doświadczeń; autokratyczny sposób kierowania wychowaniem lub przesadna pobłażliwość niewłaściwa organizacja życia rodzinnego nadmierna koncentracja na nauce połączona z wyłączeniem dziecka z życia rodzinnego i obowiązków.
Człowiek, który wychowywał się w nieprawidłowo funkcjonującej rodzinie w dorosłym życiu wykazuje nieufność wobec innych ludzi, która uniemożliwia mu przeżywanie intymności i miłości (Ryś, 1999). Bibligrafia: 1. Beisert, M. (1991). Seks twojego dziecka. Poznań: Zakład Wydawniczy Konrad Domke. 2. Beisert, M. (red.) (2004). Seksualność w cyklu życia. Warszawa: PWN. 3. Braun-Gałkowska, M. (1986) Rozmowy o życiu i miłości. Warszawa: PWZL. 4. Długołęcka, A., Lew-Starowicz, Z. (2006). Edukacja seksualna. Warszawa: Świat Książki. 5. Izdebska H., (1975), Przyczyny konfliktów w rodzinie. Warszawa: Ossolineum. 6. Mierzwiński, B. (1997) Specyfika roli ojca w wychowaniu seksualnym dziecka, Studia nad Rodziną, nr 1. 7. Ryś, M. (1999) Przygotowanie do małżeństwa i rodziny. [w:] K. Ostrowska, M. Ryś (red.) Wychowanie do życia w rodzinie. Książka dla nauczycieli rodziców i wychowawców. Warszawa: Centrum medyczne pomocy psychologiczno-pedagogicznej MEN.