Jakub Ignaczak, Wojciech Szyndel * Anna Matuszczak ** Heterogeniczność rolnictwa w Unii Europejskiej 1. Wprowadzenie Celem artykułu wskazanie na zróżnicowanie rolnictwa w Unii Europejskiej, w aspekcie zaangażowania wybranych czynników produkcji oraz sytuacji finansowej gospodarstw rolnych. Wydaje się zasadnym twierdzenie, że fakt zróżnicowania rolnictwa powinien mieć wpływ na instrumenty i rozwiązania stosowane w ramach wspólnej polityki rolnej. Tytułowe różnice zostały ukazane poprzez zaprezentowanie danych liczbowych, charakteryzujących sektor rolny 27 krajów członkowskich UE. Na tym tle wskazano miejsce polskiego rolnictwa. Analiza została przeprowadzona na podstawie 12 wybranych zmiennych charakteryzujących m.in. wielkość i siłę gospodarstwa rolnego, absorbowane przez nie nakłady pracy, wielkość realizowanej produkcji, czy w końcu wyniki finansowe. Dane źródłowe pochodzą z ostatniej dostępnej ogólnoeuropejskiej statystyki FADN z 29 roku i dotyczą przeciętnego, statystycznego gospodarstwa. 2. Wielkość ekonomiczna gospodarstw Pierwszym z analizowanych wskaźników jest wielkość ekonomiczna gospodarstw wyrażona w jednostkach ESU. Wyniki wskaźników dla poszczególnych państw zaprezentowano w tabeli 1. Jednostka ESU wyraża siłę ekonomiczną gospodarstw rolnych, czyli ich dochodowość i była dotychczas wyliczana w oparciu o standardową nadwyżkę bezpośrednią (SGM). W nowej perspektywie finansowej zamiast SGM stosuje się współczynnik SO (Standard Output), który nie uwzględnia płatności bezpośrednich i kosztów. Największą siłą ekonomiczną charakteryzowały się gospodarstwa holenderskie z wynikiem 16,6 ESU. Na drugim miejscu znalazły się farmy słowackie (126 ESU), a na trzecim duńskie (115,6 ESU). Względnie dużą wielkością odznaczały się także gospodarstwa belgijskie (17,2 ESU), czeskie (12,8 ESU) brytyjskie (99,5 ESU) i niemieckie (93,4 ESU). Polskie gospodarstwa uzyskały wynik 1,1 ESU i znalazły się dużo poniżej średniej, która dla UE-27 wyniosła 29,5 ESU. Oznacza to, że przeciętne polskie gospodarstwo uzyskało przychody na poziomie 12 12 euro. Nie jest to zbyt dobry wynik, chociaż uznaje * Studenci 3 roku studiów I stopnia Wydziału Ekonomii UE w Poznaniu, specjalności Polityka i gospodarka żywnościowa. ** Dr hab. Anna Matuszczak, adiunkt w Katedrze Makroekonomii i Gospodarki Żywnościowej UE w Poznaniu.
Tabela 1. Wybrane wskaźniki opisujące rolnictwo krajów UE-27 (dane FADN 29) Kraj Wielkość ekonomiczna (ESU) Całkowity obszar użytkowany rolniczo (ha) Maszyny Nawozy Całkowity wkład pracy (AWU) Całkowita produkcja roślinna Całkowita produkcja zwierzęca Inwestycje netto Zobowiązania Wartość dodana netto Dochód netto Wartość netto BEL 17,2 46,67 69124 7845 2,12 8678 18132 14388 162565 67961 4133 41587 BGR 8,7 29,1 1235 1931 2,51 13233 6191 1481 8983 9639 496 39683 CYP 13,5 7,17 12487 1484 1,23 12579 15355 2542 3833 171 736 1676 CZE 12,8 231,8 19694 1992 7,28 132824 1254 572 182724 834 9941 69823 DNK 115,6 82,66 167248 1752 1,63 978 176296 19256 126162 6745-41518 1165245 DEU 93,4 85,42 93579 1182 2,29 79168 96483 39 15412 6379 23713 63196 GRC 1,5 7,56 13378 1318 1,16 12864 5136-2628 594 12798 1762 8999 ESP 32,2 35,53 1797 2656 1,46 25953 16339-638 743 25923 19662 3796 EST 21,8 131,14 59347 5722 2,46 32519 33716 539 65344 254 11458 151677 FRA 77,5 77,52 6789 12632 1,89 7165 5682-375 137115 3967 15459 217598 HUN 21,7 52,98 28169 4532 1,77 3627 217 3657 34734 18524 7859 11127 IRL 22,4 45,6 29112 4418 1,14 727 347 271 23694 17311 179 83829 ITA 32,5 16,31 25461 221 1,32 3773 15282-462 469 31178 24256 32824 LTU 1,2 5,52 3797 3811 1,85 17138 11989 5957 1624 12269 14747 92248 LUX 7,6 79,38 174116 8715 1,69 38226 88272 7219 169415 38742 25262 839465 LVA 14 65,14 2374 2792 2,14 17226 17843-167 33838 12427 7285 7621 MLT 25 3,52 37157 136 1,89 2668 3774 5836 18226 1957 14343 3349 NLD 16,6 32,3 166546 6937 2,81 195887 155327 12796 739686 1637 15252 12613 AUT 33,5 34,13 7156 2342 1,56 18442 34348 6762 4618 2986 23546 4834 POL 1,1 18,3 19283 277 1,75 11198 1446-55 836 8427 6684 124147 PRT 12,7 25,62 11888 1368 1,53 1365 9118-666 244 12485 1128 83377 ROU 3,7 12,19 5898 685 1,59 7486 4542-521 788 5819 4664 3861 FIN 42,3 53,11 72745 8121 1,48 32261 4586 2769 18741 31138 17691 272184 SWE 53,1 98,65 8816 1596 1,48 5186 56459 12653 19418 29422 6288 42474 SVK 126 574,64 176172 31781 15,47 19331 1221-4363 161815 25358-112556 667494 SVN 8,6 11,34 25359 843 1,65 11296 8646 2728 3127 7719 7814 19241 GBR 99,5 161,59 93833 1715 2,29 91258 18462 15698 12987 74965 4318 119933 Średnia 29,5 32,12 28828 3578 1,64 29293 23852-24 448 22696 1355 24433 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych FADN
się, że gospodarstwa które są większe od 8 ESU są zdolne do odtwarzania potencjału produkcyjnego. Natomiast dopiero gospodarstwa powyżej 16 ESU cechują się pełnymi zdolnościami rozwojowymi i gwarantują uzyskanie parytetowego dochodu. Tym samy trudno za takie znać przeciętne polskie gospodarstwo rolne. Receptą na poprawienie tego wyniku jest stosowanie upraw lub hodowli, które cechuje większa dochodowość, bądź też intensyfikacja produkcji. 2. Obszar użytkowany rolniczo Drugą analizowaną zmienną jest całkowita powierzchnia użytków rolnych wyrażona w hektarach (por tab. 1). Powierzchnia ta składa się z ziemi posiadanej przez właściciela gospodarstwa oraz dzierżawionych gruntów. W jej skład wchodzą także grunty niekultywowane oraz takie które zostały wycofane z produkcji z przyczyn rolniczych, bądź polityki rolnej. Natomiast w jej skład nie wchodzą obszary wykorzystywane do uprawy grzybów, lasy, grunty wynajmowane przez mniej niż rok oraz pozostałe obszary rolnicze (drogi, stawy, itp.). Największą powierzchnią użytków rolnych charakteryzowały się gospodarstwa słowackie z wynikiem 574,54 ha. Na drugim miejscu znalazły się farmy czeskie (231,8 ha), a na trzecim brytyjskie (161,59 ha). Względnie dużą powierzchnią odznaczały się także gospodarstwa estońskie (131,14 ha) i szwedzkie (98,65 ha). Przeciętna powierzchnia polskiego gospodarstwa wyniosła 18,3 ha, co jest wynikiem dwukrotnie niższym od średniej, która dla UE-27 stanowi 32,12 ha. Względnie słaby wynik Polski wiąże się z rozdrobnieniem rolnictwa. W Polsce jest niespełna 2 mln gospodarstw, z czego większość z nich stanowią bardzo małe. Ponadto marginalny odsetek to duże gospodarstwa. W 212 r. odnotowano zaledwie 373 gospodarstwa o powierzchni powyżej 1 tys. ha, natomiast w przedziale,5-1 tys. ha znalazło się ich 85. Należy odnotować że zbyt małe gospodarstwa nie są zdolne do generowania takich dochodów, które pozwalałyby na reprodukcję rozszerzoną i rozwój, a co z tym związane zakup nowych maszyn, technologii itd. Rozwiązaniem tego problemu może być integracja pozioma, jednak ze względu na doświadczenia minionej epoki nie jest ona preferowana przez rolników. Innym rozwiązaniem jest koncentracja ziemi, dokonująca się chociażby poprzez sprzedaż małych gospodarstw na rzecz tych większych. Jednak to rozwiązanie ma także swoje wady, gdyż w Polsce istnieje stosunkowo duże bezrobocie ukryte w rolnictwie, co w przypadku sprzedaży gospodarstw spowodowałoby powiększenie rzeszy bezrobotnych.
3. Kapitał 3.1.Mechanizacja Kolejną zmienną wpływającą na zróżnicowanie rolnictwa w UE-27 jest poziom mechanizacji wyrażony w euro (por tab. 1). W skład tego wskaźnika wliczono wartość maszyn, traktorów, samochodów, ciężarówek i sprzętu melioracyjnego (z wyjątkiem tego o małej wartości albo używanego przez mniej niż 1 rok). Największym poziomem mechanizacji charakteryzowały się gospodarstwa czeskie z wynikiem 196 94 euro. Na drugim miejscu znalazły się gospodarstwa słowackie (176 172 euro), a na trzecim luksemburskie (174 116 euro). Względnie wysokie wyniki osiągnęły także farmy duńskie (167 248 euro) oraz holenderskie (166 546 euro). Gospodarstwa polskie osiągnęły wynik na poziomie 19 283 euro, co stanowi 2/3 średniej unijnej. Niestety, to porównanie skupia się na wartości, a nie na wolumenie. W związku z tym, należy zaznaczyć, że gospodarstwa polskie w związku z realizacją programów związanych z działaniami modernizacyjnymi w ostatnich 1 latach nie ma problemu z niedoborem maszyn. Przykładowo pod względem ilości ciągników przypadających na gospodarstwo jesteśmy europejskim liderem. Powodem relatywnie słabej pozycji w tym zestawieniu jest prawdopodobnie niska wartość rynkowa maszyn. Wynikać to również może z sędziwego wieku użytkowanego częściowo parku maszynowego, który niejednokrotnie pochodzi jeszcze z czasów minionego systemu. Jednakże, jak wspomniano wyżej, dzięki funduszom unijnym polscy rolnicy zaczęli modernizację i w podobnym zestawieniu w przyszłości Polska powinna zająć wyższą lokatę. 3.2.Chemizacja Następnym rozważanym wskaźnikiem jest poziom chemizacji wyrażony w euro (por tab. 1). W skład tego wskaźnika wchodzi wartość zakupionych nawozów i dodatków do wzbogacania gleby, z wyjątkiem tych stosowanych w lasach. Na pierwszym miejscu pod względem wartości stosowanych nawozów znalazły się gospodarstwa słowackie z wynikiem 31 781 euro. Na drugim miejscu znalazły się gospodarstwa czeskie (19 92 euro), a na trzecim brytyjskie (17 15 euro). Względnie wysokim wskaźnikiem charakteryzowały się także gospodarstwa francuskie (12 632 euro). Gospodarstwa polskie osiągnęły wynik na poziomie 2 77 euro, co stanowi niemalże połowę średniej UE-27, która wyniosła 3 578 euro. Niska wartość nawożenia w polskich gospodarstwach może być spowodowana niską ich dochodowością. Można powiedzieć, że mamy do czynienia z pewnym błędnym kołem, gdyż niskie zużycie nawozów koreluje się z osiąganiem względnie niższych plonów, co z
kolei przekłada się na niższe dochody, a to nie pozwala na zakup większej ilości nawozów. Jednak z drugiej strony, niskie zużycie nawozów ma także swoje zalety w postaci korzyści dla środowiska naturalnego. Obecnie na świecie promowane są systemy inteligentnego nawożenia, które skanują bezpośrednio każdy m2 pola i specjalnie dla niego dobierają odpowiednią dawkę nawozu. Takie technologie mogą być rozwiązaniem dla rolników w przyszłości, gdyż na razie są one jeszcze względnie drogie. 4. Nakłady pracy Ważnym miernikiem wpływającym na zróżnicowany obraz rolnictwa w UE-27 jest całkowity wkład pracy wyrażony w rocznych jednostkach pracy AWU (Annual Work Unit) (por tab. 1). Roczna jednostka pracy odpowiada pracy wykonanej przez jedną osobę, która pracuje w gospodarstwie rolnym w pełnym wymiarze czasowym. Pełny wymiar czasowy oznacza w rachunkowości rolnej FADN 212 godzin. Na pierwszym miejscu pod względem wkładu pracy znalazły się gospodarstwa słowackie z wynikiem 15,47 AWU. Na drugim miejscu uplasowały się farmy czeskie (7,28 AWU), a na trzecim holenderskie (2,81 AWU). Reszta krajów wykazała niewielkie zróżnicowanie, oscylując wokół poziomu średniej (1,64 AWU). Polskie gospodarstwa osiągnęły wynik 1,75 AWU, który jest nieznacznie wyższy od średniej unijnej. Oznacza to, że w przeciętnym polskim gospodarstwie przez cały rok pracowały średnio 1,75 pełnozatrudnione osoby. Można przyjąć, że przede wszystkim stanowiły to nakłady pracy własnej, bez konieczności angażowania pracy najemnej. Nakład pracy zależy także od pracochłonności upraw lub hodowli. Na przykład w typie gospodarstw specjalizujących się w produkcji ogrodniczej i sadowniczej wymagane są relatywnie duże nakłady pracy, przy jednoczesnym względnie niewielkim zużyciu kapitału. 5. Wartość produkcji 5.1. Roślinnej Kolejną z analizowanych wielkości jest wartość całkowitej produkcji roślinnej wyrażona w euro (por tab. 1). Całkowitą wartość upraw stanowi: sprzedaż, zużycie w gospodarstwie, zużycie w gospodarstwie domowym oraz wartość zamknięcia skorygowana o wartość otwarcia. Na pierwszym miejscu pod względem wartości produkcji roślinnej znalazły się gospodarstwa holenderskie z wynikiem 195 887 euro. Na drugim farmy słowackie (193 31 euro), a na trzecim czeskie (132 824 euro). Względnie dużą wartością produkcji roślinnej odznaczały się także gospodarstwa brytyjskie (91 258 euro) i duńskie (9 78 euro). Gospodarstwa polskie osiągnęły wartość produkcji roślinnej na poziomie 11 198 euro i co
plasuje polskie gospodarstwa na trzecim miejscu od końca z wynikiem prawie trzykrotnie niższym od średniej UE-27, która wyniosła 29 293 euro. Nie jest to zbyt dobry wynik, ale należy uwzględnić, iż zestawienie nie bierze pod uwagę wolumenu, a jedynie wartość produkcji. Oznaczać to może, że polska żywność jest relatywnie tańsza niż ta z Europy Zachodniej, co daje nam przewagę komparatywną w handlu zagranicznym. Dowodem na to może być fakt, iż w 212 roku osiągnęliśmy 4,3 mld euro nadwyżki w całym sektorze rolnospożywczym. Jest to bardzo pozytywny symptom, gdyż w innych dziedzinach gospodarki dominuje głównie import. 5.2 Zwierzęcej Bliźniaczym miernikiem do powyższego jest wartość całkowitej produkcji zwierzęcej wyrażona w euro (por tab. 1). Stanowi ją sumą produkcji zwierzęcej oraz zmiany wartości zwierząt i produktów pochodzenia zwierzęcego. Do produkcji są także wliczane koszty zakupu nowych zwierząt. Wartość zwierząt pozostających w gospodarstwie dłużej niż rok jest szacowana. Za produkty pochodzenia zwierzęcego uznaje się: mleko i produkty mleczne od krów, owiec i kóz, wełnę, jaja kurze oraz inne jaja, a także miód. Na pierwszym miejscu pod względem wartości produkcji zwierzęcej znalazły się gospodarstwa duńskie z wynikiem 176 296 euro. Na drugim miejscu znalazły się farmy holenderskie (155 327 euro, a na trzecim słowackie (12 21 euro). Względnie wysoką wartością produkcji odznaczały się także gospodarstwa brytyjskie (18 462 euro), belgijskie (18 132 euro), czeskie (12 54 euro), niemieckie (96 483 euro) i luksemburskie (88 272 euro). Polskie gospodarstwa osiągnęły wartość produkcji na poziomie 1 446 euro, co jest wynikiem ponad dwukrotnie niższym od średniej UE-27, która wyniosła 23 852 euro. Tym razem niska wartość polskiej produkcji jest także prawdopodobnie spowodowana względnie niższą ceną niż w przypadku pozostałych krajów Unii Europejskiej, jednak niekoniecznie ma to przełożenie na mniejszy wolumen produkcji. W przypadku produkcji zwierzęcej należy także zauważyć, że wymaga ona względnie dużych nakładów kapitału, co stawia rolnictwo krajów wyżej rozwiniętych w lepszej sytuacji. 6. Finanse 6.1.Inwestycje Wydatki na inwestycje netto wyrażone w euro to ważny miernik związany z rozwojem gospodarstwa rolnego (por. tab. 1). Na inwestycje netto składają się inwestycje brutto od których odejmuje się amortyzację. Natomiast na inwestycje brutto składają się zakupy
skorygowane o sprzedaż aktywów trwałych i powiększone o zmianę wartości hodowli zwierzęcej. Na pierwszym miejscu pod względem wielkości wydatków inwestycyjnych znalazły się gospodarstwa duńskie z wynikiem 19 256 euro. Na drugim miejscu uplasowały się farmy brytyjskie (15 698 euro), a na trzecim belgijskie (14 388 euro). Względnie wysokie wyniki odnotowały także gospodarstwa holenderskie (12 796 euro) i szwedzkie (12 653 euro). Warta zauważenia jest ostatnia pozycja Słowacji, która przy dotychczas badanych wskaźnikach plasowała się stosunkowo wysoko, natomiast jeśli rozpatrujemy poziom inwestycji plasuje się ona na końcu stawki z ujemnym wynikiem -4 362 euro. Oznacza to, że nie podejmuje się tam nawet inwestycji odtworzeniowych, a gospodarstwa zjadają swój majątek. Podobna sytuacja występuje także w gospodarstwach włoskich (-4 62 euro) i francuskich (-3 75 euro). Gospodarstwa polskie uzyskały wynik na poziomie -55 euro, który umiejscawia je tuż poniżej średniej UE-27, która wyniosła -24 euro. Nie jest to dobra przesłanka, gdyż inwestycje to jeden z głównych czynników rozwoju w szeroko rozumianym znaczeniu tego słowa. To właśnie dzięki inwestycjom można zwiększyć skalę i efektywność produkcji. Trzeba jednak przy tym uważać, żeby nie przeinwestować, gdyż od pewnego momentu koszt jednostkowy rośnie, co skutkuje spadkiem rentowności. 6.2.Zobowiązania Kolejną rozpatrywaną zmienną jest wartość zobowiązań wyrażona w euro (por. tab.1), którą stanowią wszystkie zobowiązania długo, średnio i krótkoterminowe, pozostające wciąż do spłacenia w wycenie po wartości zamknięcia. Niekwestionowanym liderem pod względem wartości zobowiązań są gospodarstwa duńskie z wynikiem 1 261 62 euro. Na drugim miejscu znalazły się gospodarstwa holenderskie (739 686 euro), a trzecim szwedzkie (19 418 euro), odbiegając już znacząco od wartości uzyskanych przez czołówkę. W przypadku kolejnych państw sytuacja się stabilizuje i nie ma już tak dużych odchyleń. Polskie gospodarstwa uzyskały wynik na poziomie 8 36 euro, który jest ponad pięciokrotnie niższy od wartości średniej UE-27, wynoszącej 44 8 EURO. Jest to dobry wynik, gdyż oznacza że polskie gospodarstwa są względnie nisko zadłużone. Należy przy tym wspomnieć, że w przypadku działalności rolniczej, która w szczególnym stopniu jest zależna od pogody, ale także również od ryzyka cenowego, za niezbędne uznaje się utrzymanie dodatniego kapitału obrotowego netto, aby w przypadku jakichkolwiek problemów nie mieć kłopotów z utrzymaniem płynności. Warto sobie jednocześnie zadać pytanie, czy niski poziom
zobowiązań nie jest determinowany przez znikomą ilość inwestycji polskich gospodarstw, co może mieć negatywne skutki w przyszłości. 7. Dochody 7.1 Wartość dodana Przechodząc do elementów dochodu generowanych przez gospodarstwo rolne, rozpatrzyć należy wartość dodaną netto wyrażoną w euro (por. tab. 1). Na wartość dodaną składa się wynagrodzenie stałych czynników produkcji, niezależnie czy pochodzą one od rodziny, czy z zewnątrz. Dzięki temu gospodarstwa mogą być porównywane bez względu na rodzinny, bądź nierodzinny charakter czynników produkcji. Na pierwszym miejscu pod względem wartości dodanej znalazły się gospodarstwa holenderskie z wynikiem 1 637 euro. Na drugim miejscu uplasowały się farmy czeskie (8 34 euro), a na trzecim brytyjskie (74 965 euro). Względnie wysoką wartością dodaną charakteryzowały się także gospodarstwa belgijskie (69 761 euro), duńskie (67 45 euro) i niemieckie (63 79 euro). Polskie gospodarstwa pod względem wartości dodanej uzyskały wynik na poziomie 8 427 euro, który był prawie trzykrotnie niższy od średniej UE-27 wynoszącej 22 696 EURO i plasował polskie gospodarstwa na trzeciej lokacie od końca. Nie jest to dobry wynik, gdyż oznacza, że wynagrodzenia czynników produkcji w Polsce są wielokrotnie niższe niż w pozostałych krajach UE, to zaś skutkuje mniejszą zamożnością ich właścicieli. Jednak można tutaj także upatrywać szansy dla polskich rolników, gdyż dzięki temu produkcja krajowa jest dużo bardziej konkurencyjna na arenie europejskiej, co znacząco pomaga w eksporcie artykułów rolno-spożywczych. 7.2. Dochód netto Wartość dochodu netto wyrażona w euro stanowi kolejny miernik różnicujący rolnictwo krajów UE-27 (por. tab.1). W jego skład wchodzi wynagrodzenie stałych czynników produkcji, a także wynagrodzenie ryzyka przedsiębiorcy (strata/zysk) w danym roku obrachunkowym. Największą wartość dochodu netto osiągnęły gospodarstwa brytyjskie z wynikiem 43 18 euro. Na drugim miejscu znalazły się farmy belgijskie (41 33 euro), a na trzecim luksemburskie (25 262 euro). Względnie dużymi dochodami odznaczały się także gospodarstwa włoskie (24 256 euro), niemieckie (23 713 euro) i austriackie (23 546 euro). Należy także zwrócić szczególną uwagę na bardzo duże ujemne dochody farm słowackich (- 112 556 euro) i duńskich (-41 518 euro). W przypadku Duńczyków może to wynikać z dużych wydatków inwestycyjnych, a co za tym idzie także zobowiązań, które generują koszty
finansowe. W odniesieniu do farm słowackich jest to przede wszystkim efektem wysokiej kapitałochłonności i pracochłonności, co jest prawdopodobnie pozostałością po minionym systemie gospodarczym. Natomiast gospodarstwa z pozostałych państw osiągały wyniki dodatnie. Gospodarstwa polskie uzyskały dochód netto na poziomie 6 684 euro, a ich wynik był dwukrotnie niższy od średniej UE-27, wynoszącej 13 55 euro. Wynik Polski nie jest zbyt dobry i przyczynia się do utrwalenia różnic pomiędzy bogatymi krajami starej Unii. Ze względu na niskie dochody polskie gospodarstwa mniej inwestują, co z kolei prowadzi do zmniejszenia efektywności produkcji, a to bezpośrednio przekłada się na niższe dochody. W wyjściu z tego impasu mogą pomóc fundusze europejskie, gdyż bez ich pomocy restrukturyzacja byłaby bardzo długa i bolesna. 8. Wartość netto Ostatnim z badanych wskaźników jest wartość netto gospodarstw wyrażona w euro (por. tab.1). W skład tego wskaźnika wchodzą wszystkie aktywa gospodarstwa, od których następnie odjęto wszystkie zobowiązania. Najwyższą wartość netto osiągnęły gospodarstwa holenderskie z wynikiem 1 26 13 euro. Na drugim miejscu uplasowały się farmy brytyjskie (1 19 933 euro), a na trzecim duńskie (1 165 245 euro). Względnie wysoką wartością charakteryzowały się także gospodarstwa luksemburskie (839 465 euro) i irlandzkie (83 829 euro). W tym zestawieniu przodują przede wszystkim kraje starej Unii, które dzięki dłuższemu okresowi przynależności do Wspólnoty od lat wykorzystują środki, które pozwalają im na modernizację i unowocześnianie gospodarstw, a co za tym idzie, również zwiększenie ich wartości. Wartość przeciętnego polskiego gospodarstwa wyniosła 124 147 euro i była dwukrotnie niższa od średniej UE-27 wynoszącej 244 33 euro. Stosunkowo słaby wynik Polski może być spowodowany rozdrobnieniem rolnictwa, ale także niskimi nakładami inwestycyjnymi oraz względnie niższą wydajnością produkcji. Jednak ta sytuacja zmienia się w ostatnich latach dzięki wykorzystaniu wsparcia unijnego. Polska ma olbrzymie zasoby, lecz wymagają one jeszcze doinwestowania (Poczta, Mrówczyńska). 9. Wybrane współzależności między zmiennymi Pierwszą z wybranych do analizy zależności jest wartość dodana netto, jako element dochodowy, silnie i istotnie skorelowany z siłą ekonomiczną gospodarstw. Wyraźnie zauważalne jest, że duże ekonomicznie gospodarstwa rolne są w stanie generować wyższą wartość dodaną (por. rys. 1).
Wartość dodana netto 1 5 1,4E5 1,2E5 1E5 8 6 4 2 Wartość dodana netto = 6566,2 + 523,5 * Wielkość ekonomiczna (ESU) Korelacja: r =,951-2 -2 2 4 6 8 1 12 14 16 18 Wielkość ekonomiczna (ESU) X: Wielkość ekonomiczna (ESU) N = 27 Średnia = 49,248148 Odch.st. = 44,78176 Maks. = 16,6 Min. = 3,7 Y: Wartość dodana netto N = 27 Średnia = 32325,592593 Odch.st. = 261,75921 Maks. = 1637, Min. = 5819, 5 1,95 Prz.Ufn. Rysunek 1. Korelacja wartości dodanej netto i wielkości ekonomicznej gospodarstw w UE-27 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych FADN Nawozy 2 1 35 3 25 2 15 1 5 Nawozy = 151,6 + 117, * Wielkość ekonomiczna (ESU) Korelacja: r =,73693-5 -2 2 4 6 8 1 12 14 16 18 Wielkość ekonomiczna (ESU) X: Wielkość ekonomiczna (ESU) N = 27 Średnia = 49,248148 Odch.st. = 44,78176 Maks. = 16,6 Min. = 3,7 Y: Nawozy N = 27 Średnia = 6813,481481 Odch.st. = 719,382567 Maks. = 31781, Min. = 685, 1 2,95 Prz.Ufn. Rysunek 2. Korelacja wartości zużywanych nawozów i wielkości ekonomicznej gospodarstw w UE-27 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych FADN
Całkowita produkcja roślinna Całkowita produkcja roślinna = -3691, + 19,3 * Wielkość ekonomiczna (ESU) N = 27 Korelacja: r =,9286 2 1 2,4E5 2,2E5 2E5 1,8E5 1,6E5 1,4E5 1,2E5 1E5 8 6 4 2-2 -4-2 2 4 6 8 1 12 14 16 18 Wielkość ekonomiczna (ESU) X: Wielkość ekonomiczna (ESU) Średnia = 49,248148 Odch.st. = 44,78176 Maks. = 16,6 Min. = 3,7 Y: Całkowita produkcja roślinna N = 27 Średnia = 52,814815 Odch.st. = 52576,193588 Maks. = 195887, Min. = 727, 1 2,95 Prz.Ufn. Rysunek 3. Korelacja całkowitej produkcji roślinnej i wielkości ekonomicznej gospodarstw w UE-27 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych FADN Całkowita produkcja zwierzęca Całkowita produkcja zwierzęca = -821,9 + 162,5 * Wielkość ekonomiczna (ESU) N = 27 Korelacja: r =,95825 2 1 2,2E5 2E5 1,8E5 1,6E5 1,4E5 1,2E5 1E5 8 6 4 2-2 -4-2 2 4 6 8 1 12 14 16 18 Wielkość ekonomiczna (ESU) X: Wielkość ekonomiczna (ESU) Średnia = 49,248148 Odch.st. = 44,78176 Maks. = 16,6 Min. = 3,7 Y: Całkowita produkcja zwierzęca N = 27 Średnia = 5155,666667 Odch.st. = 49653,9899 Maks. = 176296, Min. = 4542, 1 2,95 Prz.Ufn. Rysunek 4. Korelacja całkowitej produkcji zwierzęcej i wielkości ekonomicznej gospodarstw w UE-27 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych FADN Inną interesującą zależnością, relatywnie silną i istotną statystycznie, jest obserwacja, że wraz ze wzrostem siły ekonomicznej gospodarstwa wzrasta ilość zużywanych w tych
gospodarstwach nawozów i dodatków do wzbogacania gleby. W tym miejscu warto zauważyć, że może to wynikać z dwóch faktów. Po pierwsze, silne gospodarstwa rolne posiadają na tyle wysokie dochody, że stać jest je na zakup środków wspomagających wzrost roślin. Z drugiej strony, może też być tak, że silne gospodarstwa mają względnie wyższy areał UR, co również wiąże się z koniecznością zwiększonego nawożenia (por rys. 2). Recz ma się podobnie z wartością produkcji roślinnej i zwierzęcej, która idzie w parze, czy też buduje siłę ekonomiczną gospodarstw rolnych (por rys. 3 i 4). Należy także podnieść, iż większość przeciętnych gospodarstw rolnych w UE-27 to gospodarstwa o względnie niewielkiej w stosunku do ogółu sile ekonomicznej (do ok. 3 ESU), których wartość produkcji także kształtuje się na stosunkowo niskim poziomie. Jak już wspomniano wyżej, przyczyną takiego stanu rzeczy może być niekoniecznie dużo mniejszy wolumen produkcji, ale ceny artykułów rolnych, które znacząco różnią się od siebie w krajach UE-27. 1. Podsumowanie Konkludując powyższe rozważania należy stwierdzić, że: heterogeniczność rolnictwa unijnego należy użąć za względnie wysoką, co może wynikać z różnych czynników takich jak klimat, kultura rolna, sposoby produkcji, a to wpływa na alokację zasobów kraje które wcześniej przystąpiły do UE mają zazwyczaj znacznie bardziej rozwinięte rolnictwo, niż te które przystąpiły do niej później, co przejawia się w wyższej produkcyjności, czy dochodowości; gospodarstwa zlokalizowane w północnych częściach Europy, charakteryzują się wyższymi wskaźnikami zaangażowania zasobów produkcyjnych oraz efektywnością. Gospodarstwa te są relatywnie silniejsze i cechuje je wyższa produktywność i dochodowość; farmy z południowej części UE można uznać za względnie słabe, biorąc pod uwagę niską zasobność czynników produkcji i majątku oraz ich wydajność; Polska na tle pozostałych krajów UE wypada poniżej przeciętnie. Szansą dla Polski może być rozwój świadomości ekologicznej i dbałości o dobrostan środowiska naturalnego. W tym obszarze, dzięki rencie zacofania mamy szansę na rozwój polskiego rolnictwa, dlatego bieżącym zadaniem powinno być promowanie postaw proekologicznych na arenie Unii Europejskiej, a także paradygmatu zrównoważonego rolnictwa;
sektor rolno-spożywczy jest szczególnie ważny dla Polski, gdyż mamy w nim przewagę komparatywną, szczególnie w stosunku do krajów Europy Zachodniej, dzięki czemu możemy generować nadwyżki w handlu zagranicznym; jako przykład gospodarstw, bazujących na paradygmacie rolnictwa industrialnego można podać rolnictwo w Czechach i Słowacji, które charakteryzuje się najwyższym zaangażowaniem czynników produkcji, przy jednoczesnej względnie niskiej efektywności ich wykorzystania, a jego funkcjonowanie w pełni zależne jest od bezpośredniego wsparcia polityki rolnej UE. Jest to potwierdzeniem tezy, że ziemia jest czynnikiem specyficznym i nie można w nieskończoność podnosić jej efektywności; instrumenty WPR powinny uwzględniać heterogeniczność rolnictwa UE, specyfikę regionalną oraz typ gospodarstwa rolnego. Celem tego działania powinna być zbieżność w zakresie generowania dóbr publicznych, dbałość o środowisko naturalne oraz podnoszenie jakości życia rolników. Obecnie trzeba jasno powiedzieć, że podejście one-size-fits-all jest już nieaktualne. Dylematem współczesnej WPR jest wybór pomiędzy wzmacnianiem konkurencyjności, a wyrównywaniem szans, przy jednoczesnym dbaniu o dobrostan środowiska naturalnego. Innym problemem WPR jest także kwestia wyboru pomiędzy industrialnym i zrównoważonym paradygmatem rolnictwa. Kwestia ta wydaje się być przesądzona, gdyż obecnie wiadomo już, że rolnictwo industrialne, w którym zaniedbano lub całkiem pomijano kwestię internalizacji kosztów zewnętrznych nie prowadzi do zadawalających rezultatów (Matuszczak 213). Bibliografia 1. Dane FADN http://ec.euroopa.eu/agriculture/rica/database/database_en.cfm?dwh=sgm 2. Matuszczak A., Zróżnicowanie rozwoju rolnictwa w regionach UE w aspekcie jego zrównoważenia, PWN, Warszawa 213. 3. Poczta W., Mrówczyńska A. (22), Regionalne zróżnicowanie polskiego rolnictwa (w:) Poczta W., Wysocki F. (red), Zróżnicowanie regionalne gospodarki żywnościowej w Polsce w procesie integracji z Unią Europejską, Wydawnictwo AR im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań.