CZAS PSYCHOLOGICZNY WYMIARY I STRUKTURA 1

Czesław S. Nosal CZAS PSYCHOLOGICZNY WYMIARY I STRUKTURA 1 1. Temporalność, osobowość, zachowanie (wprowadzenie) Człowiek ma świadomość tego, że żyje w skończonym czasie. W pewien sposób reprezentuje w umyśle bieg zdarzeń swego życia i różnorodne odniesienia czasowe (temporalne) dotyczące zewnętrznego świata. Dla należytego zrozumienia natury czasu psychologicznego trzeba mieć na uwadze, że jest on wielkością reprezentowaną na dwa zasadnicze sposoby implicite i eksplicite. Z jednej strony jest to doświadczanie swobodnego, naturalnego ruchu serii zdarzeń i ciągów czynności, z drugiej zaś strony świadomość różnych okresów czasu mierzonych i oznaczanych liczbowo. W ramach współczesnych koncepcji neuropoznawczych uzyskano potwierdzenie, że kodowanie temporalności przebiega dwoma torami (por. Damasio, 2002). Ale to, że z ocenianiem upływu czasu wiążemy liczby może też być źródłem złudzeń. Nakładamy bowiem miary i porządek na różne przebiegi i okresowości istniejące implicite. W ocenie temporalności musimy więc odróżniać głębię od powierzchni. Wedle oryginalnego spostrzeżenia Bielawskiego (1976) zjawiska temporalne mają swoje liczne powierzchniowe manifestacje i ukrytą strukturę głęboką, analogicznie jak to dzieje się w języku i w wielu innych procesach poznawczych. Za różnorodnością, a nawet chaotycznością poziomu powierzchniowego ukryte mogą być różne, względnie stałe rytmy głębokie. W tworzeniu reprezentacji czasu przez człowieka istotne znaczenie ma horyzont temporalny obejmujący przeszłość i przyszłość, tj. dwa wektory czasu wychodzące od teraźniejszości w różnych kierunkach, lecz 1 Praca przygotowana w ramach grantu KBN pt.: Umysłowe reprezentacje czasu Wymiary, struktura, konsekwencje regulacyjne ; 5HO1FO18. Adres dla korespondencji: Politechnika Wrocławska, Instytut Organizacji i Zarządzania, ul. Smoluchowskiego 25; 50 370 Wrocław; e-mail: nosal@ioz.pwr.wroc.pl 1

zakotwiczone w niej. Czas doświadczany przez człowieka obserwatora (podmiot) jest wyłącznie czasem psychologicznym. I to nawet w ramach różnorodnych wysiłków zmierzających do obiektywizacji czasu i metod pomiaru upływu czasu. Rezultaty tych pomiarów, coraz bardziej precyzyjne, z konieczności muszą być odnoszone i interpretowane w naszej ludzkiej skali. W jakimś sensie już samo nasze istnienie jest swoistą miarą czasu, wyznaczając ogólne ramy pojmowania czasu jako inherentnego składnika wszelkiej dynamiki (zmiany). Badanie prawidłowości rządzących czasem psychologicznym powinno ułatwić lepsze zrozumienie związku temporalności z osobowością i mechanizmami zachowania. Aby tak się jednak stało, konieczne jest w psychologii przesunięcie teoretycznego akcentu w stronę modeli dynamicznych i procesualnych. Rezultaty dotychczasowych badań z tego zakresu świadczą, że percepcja upływu czasu nie pełni tylko ogólnej funkcji orientacyjnej (rejestrującej) w kontekście horyzontu przeszłość teraźniejszość przyszłość. Ramy czasu psychologicznego pełnią również znacznie ważniejszą funkcję, wyznaczając kryteria porządkowania (wartościowania) zachowań przeszłych i programowania przyszłych osiągnięć. W globalno dynamicznym kontekście regulacji, gdy jednocześnie respektujemy całość pola zachowania i zachodzące w nim zmiany, obydwie te funkcje skonceptualizował kiedyś Lewin w ramach psychologii topologicznej (1935). Zasadny jest pogląd, że Lewin wprowadził do psychologii pojęcie mentalnej czasoprzestrzeni. Spostrzeganie czasu istotnie warunkuje dynamikę zachowania na różnych poziomach jego organizacji, od mikroskali, gdy analizujemy upływ czasu w milisekundach i sekundach, do makroskali, gdy koncentrujemy się na czasie egzystencjalnym i biegu życia jednostki. Na najniższych poziomach organizacji zbliżamy się do rytmu czasu fizycznego (zewnętrznego) i do biorytmów, na najwyższych poziomach sami kreujemy jednostki rytmu 2

naszego czasu wewnętrznego i wytyczamy horyzont czasu o określonej rozpiętości. W procesie kreowania tego rodzaju jednostek istotna rola przypada historii i wielu innym dziedzinom wiedzy ustanawiającym różne retrospektywne i prospektywne cezury czasu oraz kreującymi swoistą kulturę temporalną. U schyłku epok i na ich początku coraz większe jest znaczenie ma wytyczanie horyzontów temporalnych, głoszenie proroctw i formułowanie prognoz. Kreowana i wytyczana jest wtedy osobista czasoprzestrzeń na ogólniejszym tle kultury temporalnej danej epoki (Nosal, 2001a). Czas psychologiczny jest najbliższy rytmom tych poziomów i związanych z nimi zachowań, które są najistotniejsze dla programowania i wartościowania egzystencji. Powstaje wszakże problem, na jakim poziomie organizacji zachowania temporalność ma podstawowe znaczenie regulacyjne? Jeżeli istnieje kilka poziomów temporalności, odpowiadających przechodzeniu od mikroskali do makroskali w organizacji zachowania, to powstaje również inny problem, jaką postać ma temporalne zintegrowanie zachowania? Czy jesteśmy temporalnie zintegrowani w pełnym zakresie, czy też każdy poziom temporalności rządzi się własnym czasem i funkcjonuje niezależnie od pozostałych? Czy determinujące temporalność mechanizmy biologiczne i neuronalne wpływają na kształtowanie się poczucia upływu czasu na wyższych poziomach organizacji zachowania? Z kwestią tą wiąże się też istotne pytanie, w jaki sposób kodowanie danych temporalnych i ich integrowanie jest realizowane w mózgu w obrębie półkul mózgowych i w obrębie wyspecjalizowanych obwodów kodujących bodźce temporalne (tj. sekwencje zdarzeń i interwałów czasu; por. Damasio, 2002). Procesy kodowania temporalnego nie są jednorodne, gdy analizujemy je od strony specjalizacji półkul mózgowych (por. Bragina, Dobrokhotova, 1988). 3

Wiele danych wskazuje na to, że temporalna integracja stanowi ważną determinantę poznawczej spójności i tożsamości nie tylko na najniższych poziomach organizacji zachowania ale także na poziomach najwyższych (por. Melges, 1982, 1990; Mo, 1990). Charakteryzując rolę czasu psychologicznego należy przede wszystkim uwzględnić podstawowy podział zachowań na reaktywne i aktywne, o zróżnicowanej perspektywie. W obrębie zachowań reaktywnych czas psychologiczny, jako świadomie doświadczany (różnicowany i skalowany) czas egzystencjalny, nie ma większego znaczenia. W krótkim przedziale czasu teraźniejszego wydajemy się być istotami poddanymi dyktatowi zegarów (czasu zewnętrznego) reagującymi na bieżące naciski otoczenia, i podświadomie respektującymi cielesne biorytmy. Jednakże doświadczanie zbyt częstego i emocjonalnie niekorzystnego nacisku otoczenia prowadzić może do swoistego rozbicia temporalnego, do poczucia chaosu temporalnego, do dezorganizacji temporalnej. W warunkach umiarkowanego nacisku czasu wystarczać może automatyczne skalowanie upływu czasu i podświadomie realizowany temperaż (tj. proces skalowania czasu wedle obranej metryki) poprzez różne układy odniesienia zewnętrznej lub wewnętrznej natury: zegary, kalendarze, scheduły czynności, cykle natury, plany itp. Na możliwość podświadomie działającego temperażu słusznie zwracają uwagę Zimbardo i Boyd (1999). Nie wszystkie spośród wspomnianych układów odniesienia są wszakże takimi układami, które regulują naszą temporalność i integrują różne metryki doświadczania upływu czasu w zgodnym akordzie i spójności. Im bardziej jesteśmy zależni od czasu zewnętrznego, w tym większym stopniu tłumić możemy lub ignorować wzorce poczucia czasu warunkowane własnymi biorytmami, dążeniami, potrzebami, celami życiowymi. Ten szerszy kontekst uwarunkowań i znaczenia temporalności powoduje, że wiedza o mechanizmach czasu psychologicznego ma również doniosłe znaczenie antropologiczne i kulturowo-cywilizacyjne. Znaczenie to trafnie charakteryzuje antropologiczna teoria stref i poziomów czasu (por. Bielawski, 1976, 1993). 4

Człowiek żyje w psychologicznie różnych strefach czasu, które charakteryzują się odmiennymi strukturami rytmów i wzorcami temporalności. Przypuszczalnie każda ze stref czasu ma odmienny wzorzec rytmiczności. Jako istoty żyjące jednocześnie w wielu strefach czasu, podróżujemy w czasie nie ruszając się z miejsca. Z tego względu sztuczna uniwersalizacja pomiaru czasu w postaci jednego układu jednostek fizycznych (zegarów) nie rozwiązuje problemów niezgodności w obrębie kilku psychologicznych stref czasu. Wynalazki w postaci różnego typu zegarów (form okresowości) rozwiązują tylko problem konieczności synchronizowania czynności zbiorowych względem przyjętej (obranej) miary czasu zewnętrznego. Przede wszystkim jednak zegary i kalendarze nie rozwiązują problemu dostrojenia upływu czasu do głębokich struktur i rytmów indywidualnej temporalności. W odległej przeszłości kultury, jednoczące sfery sacrum i profanum, pełniły również funkcje związane z synchronizowaniem temporalności. W antropologicznych analizach temporalności podkreśla się, że doświadczanie czasu w starych kulturach było bliższe temporalnej harmonii niż w czasach współczesnych charakteryzujących się daleko niekiedy posuniętą desynchronizacją (por. Aveni, 2001; Nosal, 2002). Przypuszcza się, że w przyszłości dojść może do schizofrenii temporalnej w ramach daleko posuniętej indywidualizacji wykorzystywania czasu. Przewidywania tego rodzaju formułuje Rifkin (1987). Sądzi on przy tym, że w przyszłości pojawić się mogą nawet swoiste wojny o czas, a ściślej biorąc o dystrybucję czasu. Jedni mają go coraz więcej, inni coraz mniej, stając się niewolnikami czasu. Im częściej współczesny człowiek z ulicy odczuwa dezorientację w czasie i coraz większy nacisk czasu zewnętrznego, tym intensywniej doświadcza on stanów kryzysowych i odczuwa swego rodzaju dysonans temporalny. I nie chodzi tu tylko o to, że brakuje mu czasu, znacznie bardziej dotkliwe może być poczucie chaosu. Poddając się dyktatowi czasu narzuconego poprzez zewnętrzne odniesienia, w coraz mniejszym stopniu realizować możemy własne 5

cele i dążenia. W analizach socjologicznych zwraca się uwagę na występowanie nowych tendencji i zjawisk związanych ze stosunkiem do czasu, jak np. zanikanie roli kalendarza, indywidualizację czasu, rozszerzanie się teraźniejszości, skracanie dystansu względem przyszłości, dewaluację przeszłości, zmiany w dystrybucji i konsumpcji czasu (por. Tarkowska, 1999). W jakimś sensie również pracocholizm staje się formą ucieczki przed czasem dla siebie. Sposób spostrzegania i wartościowania upływu czasu, staje się istotną komponentą motywacji i kontroli zachowania (woli). Z badań psychologicznych wynika, że odczuwanie presji upływu czasu i niejasna koncepcja przyszłości może powodować nasilenie objawów kryzysu połowy życia (por. Oleś, 2000). Zarówno klasycy badań nad temporalnością (Lewin, 1935; Fraisse, 1963), jak i współcześni badacze podkreślają, że poczucie tożsamości i rozwoju jest ściśle związane z poczuciem temporalnej ciągłości i kształtowania autobiograficznej perspektywy (por. Melges, 1990;Nuttin, 1984; Tulving, 1985). Drugim doniosłym zakresem psychologii, w którym ważne jest znaczenie perspektywy temporalnej oraz mechanizmów oceny upływu czasu, stał się ten obszar psychologii osobowości, w obrębie którego dostrzeżono konieczność wyodrębnienia wymiarów i mechanizmów temporalności w szerszym kontekście genezy celów i planów regulacji zachowania oraz dynamiki motywacji oraz kontroli wolicjonalnej. Traktując osobowość jako organ kontroli nad czasem i dążenia do zaprogramowanej przyszłości, z natury rzeczy włączamy do rozważań mechanizmy orientacji temporalnej jako jej kluczowe regulatory (por. Łukaszewski, 1983; Nuttin, 1984; Obuchowski, 1985; Zaleski, 1991). Bierzemy bowiem pod uwagę, że umowny przedział między atemporalnym zachowaniem reaktywnym (wedle schematu bodziec reakcja ) a odległą w czasie przyszłością mieści w sobie zachowania o różnej perspektywie temporalnej (horyzoncie czasu). Uwzględniamy wtedy również, że różne wagi (znaczenie) przypisywane są 6

przeszłości, teraźniejszości i przyszłości w zależności od dyspozycji i preferencji podmiotu oraz wymagań otoczenia. Z tego względu w teoriach charakteryzujących regulacyjne funkcje osobowości i jej rozwój akcentuje się znaczenie perspektywy temporalnej (por. Kozielecki, 1987; Łukaszewski, 1983; Nuttin, 1984; Obuchowski, 1985; Trempała, 2000). Otwartym problemem jest natomiast to, w jakiej postaci czas psychologiczny jest reprezentowany w umyśle człowieka. Rozwiązywanie tego kluczowego problemu wymaga nowych konceptualizacji i badań empirycznych. 2. Czas psychologiczny sens pojęcia Czas psychologiczny obejmuje wielowymiarową strukturę przekonań podmiotu, które dotyczą dwóch kluczowych aspektów: (a) natury podstawowych wymiarów i kategorii stosowanych w opisie i porządkowaniu czasu i (b) rozpiętości perspektywy temporalnej człowieka oraz względnego znaczenia przypisywanego przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Pierwszy z tych aspektów charakteryzuje czas psychologiczny jako tempo i ruch w procesie dokonujących się zmian. Drugi aspekt odnosi się do skalowania czasu w globalnej perspektywie. Używając znanej metafory można twierdzić, że ten pierwszy aspekt koncentruje się na zasadniczej figurze temporalności, podczas gdy drugi dotyczy perspektywy temporalnej jako swego rodzaju tła czyli mapy egzystencjalnej, na której podmiot lokalizuje różne serie zdarzeń psychologicznych (tj. wspomnienia własne, zdarzenia z historii ogólnej, momenty krytyczne, zadania, cele, plany itp.). Wymienione aspekty czasu psychologicznego charakteryzują się różną złożonością poznawczą. Pierwszy z nich jest bardziej złożony, ponieważ dotyczy wielorakich przyczyn wpływających na doświadczanie czasu i na reaktywne oraz perspektywiczne zachowania podmiotu. Drugi aspekt czasu psychologicznego wydaje się relatywnie prostszy i łatwiejszy do opisu, 7

ponieważ w ramach naszej kultury odpowiadają mu przedziały czasu, oceniane wedle przyjętych kryteriów ilościowych (skal czasu) lub jakościowych, związanych z wartościowaniem. Ogólnie biorąc czas psychologiczny jest systemem pojęć (reprezentacji poznawczych) i skal stosowanych do oceny tempa ruchu czyli procesu dokonujących się zmian. Oceny te, o różnym stopniu precyzji, dotyczą rozpiętości interwału czasu jako wielkości fizycznej. Interwał ten może być ograniczony zdarzeniami o różnej naturze, znaczeniu i wyrazistości, podobnie też interwał ten może być wypełniony zdarzeniami lub może być pusty. Z natury swojej więc czas i ruch psychologiczny ma ewentystyczny charakter, ponieważ wyznaczają go serie zdarzeń i występujące między nimi interwały czasu pustego, mierzonego trwaniem fizycznym lub ocenianego w dowolnym (obranym) subiektywnym układzie odniesienia. Tak więc w procesie oceny czas jako trwanie interwał ograniczony zdarzeniami o różnej ważności i częstości staje się wielkością jeszcze bardziej psychologiczną, ponieważ z oceną tą związane są różne uwarunkowania i wpływy podmiotowej i sytuacyjnej natury. W tym kontekście nasunąć się może pytanie, czy nie posuwamy się zbyt daleko w psychologizacji i relatywizacji poczucia czasu. Pytanie to wiąże się z genezą poczucia upływu czasu we wczesnych etapach rozwoju umysłowego. W ciekawej kwestii genezy poczucia czasu warto nawiązać do uogólnienia pochodzącego z badań psychogenetycznych przeprowadzonych przez Piageta:...intuicja uniwersalnego i bezwzględnego czasu nie nosi znamion konieczności (1977; s. 27-28). Piaget zwraca jednak uwagę na to, że chociaż umysłowe reprezentacje czasu, ruchu i przestrzeni są ze sobą ściśle powiązane, to...istnieje pierwotna intuicja prędkości [wyprzedzania kinematycznego CSN] niezależna od czasu (s.27). Innymi słowy pierwotnym, ewolucyjnie uwarunkowanym, układem odniesienia dla percepcji czasu fizycznego jest ruch obiektów w przestrzeni i przekładanie 8

tego ruchu i związanej z nim odległości (przesunięcia) na interwał czasu. W tym odniesieniu czas jest spostrzegany jako wielkość jakościowa, jako swoiste obramowanie dla ruchu i zmiany. Dopiero w późniejszych fazach rozwojowych wielkość ta może być operacyjnie wyrażana w bardziej abstrakcyjnych, analitycznych formach, poprzez coraz precyzyjniejsze skalowanie (metody temperażu). Skoro oceny czasu w małej skali zmian (tj. oceny czasu psychofizycznego) kształtują się w ścisłym związku z ruchem, rozumianym dosłownie i ekwiwalentnych dla ruchu przesunięć w realnej przestrzeni, to oceny innych form czasu i porządków temporalnych (np. oceny dotyczące różnych, hierarchicznie wyższych, stref czasu ) są jeszcze bardziej zrelatywizowane (kontekstowo) i zależne od reprezentacji poznawczych. Na poziomie ocen psychofizycznych jesteśmy najbliżsi czasu realnego (fizycznego) i elementarnej psychologicznej czasoprzestrzeni, podczas gdy na wyższych poziomach temporalności coraz istotniejsze jest znaczenie umysłowych wymiarów w kreowaniu reprezentacji czasu. Piagetowskie konkluzje epistemologiczne wzmacniają tę linię argumentacji, wedle której sądzi się, że czas psychologiczny jest trafniej interpretowany w kategoriach ewentystycznych, tj. jako łańcuchy (sekwencje) zdarzeń o różnym stopniu uporządkowania. Innymi słowy w badaniu czasu psychologicznego istotne znaczenie mają ramy i konteksty działania oraz abstrakcyjne wymiary umysłowych reprezentacji. Ten rodzaj jakościowego pojmowania czasu jako wielkości tkwiącej implicite w seriach zdarzeń, perspektywicznych planach lub refleksyjnych wspomnieniach, spotykamy zarówno w modelach regulacji zachowania w mikroskali, jak też w koncepcjach faz (okresów) rozwoju osobowości, dynamiki pamięci autobiograficznej itp. Powstaje istotne pytanie o naturę tych reprezentacji i o to, czy modele samoregulacji trafnie oddają rolę temporalności w przebiegu kontroli zachowania. Innymi słowy, pytamy o to czy psychologiczny ewentyzm jest trafnym opisem mechanizmu 9

temporalności? Lub jeszcze inaczej czy oprócz czasu reprezentowanego w naszym umyśle jako sekwencje zdarzeń psychologicznych istnieją również odrębne, abstrakcyjne siatki/skale czasu? Jaką przyjmują one postać, jak są zorganizowane i jaką pełnią funkcję? W jeszcze ogólniejszym sensie kluczowe jest pytanie o mechanizm mózgowego kodowania temporalnego. Poszukiwanie odpowiedzi na różne pytania dotyczące czasu psychologicznego nie jest łatwe, ponieważ czas ten jest czymś wysoce niejednorodnym. Jest wielkością złożoną, pełną wewnętrznych sprzeczności: analogową i abstrakcyjną, ciągłą i skokową (dyskretną), odwracalną i nieodwracalną, deterministyczną i chaotyczną, monotoniczną i zróżnicowaną, linearną i cykliczną, wywnioskowywaną i spostrzeganą konkretnie, regularną i zmienną, rytmizowaną endogennie i egzogennie (por. Nosal, 2001b). Każdy z tych wymiarów czasu psychologicznego podlegać może pozytywnemu lub negatywnemu wartościowaniu przez podmiot z uwzględnieniem perspektywy temporalnej obejmującej przeszłość, teraźniejszość i przyszłość. Wskutek tego ujawnić się mogą optymistyczne lub pesymistyczne postawy temporalne, uwarunkowane różnymi czynnikami poznawczej i emocjonalnej natury. Zarówno czas upływający, jak też teraźniejszy i przyszły może być interpretowany jako przyjemny i przykry, destrukcyjny i rozwijający, zdeterminowany i przypadkowy, pasywny i twórczy, zamknięty i otwarty, fatalistyczny i obiecujący, stresujący i uspokajający. Postawy temporalne wyrażają różnice w osobistych (indywidualnych) koncepcjach czasu, jako wielowymiarowej wielkości, lecz z drugiej strony nasycone są emocjami, projekcjami, przewidywaniami, doświadczeniem. 3. Metody pomiaru i problem strukturalizacji czasu psychologicznego 10

Biorąc pod uwagę sygnalizowaną powyżej złożoność czasu psychologicznego, jego umysłowe, emocjonalne, kontekstowo sytuacyjne i kulturowe determinanty, wielu badaczy od dawna akcentuje trudności w badaniu wymiarów i mechanizmów temporalności (por. przegląd tej problemartyki w: Atmanspacher, Ruhnau, 1997; Bajcar, 2002; Block, 1990; Bielawski, 1976; Brown, 1996; Fraisse, 1963; Gorman, Wessman, 1977; Michon, Jackson, 1985; Nosal, 2000; 2001a,b; Orme, 1969; Roeckelein, 2000; Zimbardo, Boyd, 1999). Stosunkowo łatwo jest badać percepcję czasu w sytuacjach wymagających ocen psychofizycznych, w krótkoterminowej skali, manipulując warunkami tej percepcji, strukturą bodźców, wykonywanych zadań, kontekstu zachowania itp. Znacznie trudniej jest uzyskać wgląd w strukturę wymiarów temporalności na wyższych poziomach organizacji zachowania, gdy przedmiotem analizy stają się głębokie struktury czasu psychologicznego, związane z nimi różnice w perspektywach temporalnych i wartościowaniu upływu czasu przez podmiot. W badaniu czasu doświadczanego podmiotowo musimy więc skorzystać z całego arsenału metod psychologicznych, tj. eksperymentów, metod projekcyjnych, kwestionariuszy, skal opartych na metaforach itd. Jednakże trzeba mieć na uwadze, że przechodząc z poziomu psychofizycznego do stref czasu przeżywanego podmiotowo, całkowicie zmieniamy układ odniesienia temporalnego. Czas badany w psychofizycznej mikroskali zachowuje swoją naturalną, analogową rozciągłość. Jest więc w pewnym sensie czasem obserwowanym, badanym w kontekście wysokiej trafności ekologicznej, będąc integralnym aspektem otoczenia, struktury bodźców, wymagań pod adresem czynności, zadań itp. W tych warunkach czas psychologiczny w dość dużym stopniu przystaje do zmienności otoczenia. Odmienne prawidłowości wykazuje czas psychologiczny badany na wyższych poziomach. Jest on wielkością, o której wnioskujemy z sądów i 11

ocen podmiotowych. Możemy mu nadawać określoną rozciągłość i tempo upływu pod warunkiem powiązania go z ocenami procesów oraz zdarzeń zachodzących w świecie zewnętrznym i w doświadczeniach podmiotu. Nie ulega wątpliwości, że czas psychologiczny (egzystencjalny) jest wielkością o charakterze jakościowym. Możemy wnioskować o jego wymiarach i strukturze poznając sądy podmiotowe. Zawsze jednak trzeba mieć na względzie niewspółmierność czasu psychologicznego do upływu czasu fizycznego. Tylko w wąskim przedziale teraźniejszości obydwa rodzaje czasu wykazują współmierność. W pozostałych dwóch zakresach, tj. w zakresie zamkniętej przeszłości i otwartej przyszłości mamy do czynienia z niewspółmiernością, uwarunkowaną różnymi czynnikami. W grę wchodzą bowiem dwa zbiory zdarzeń (przeszłych, przyszłych) porządkowane na wiele różnych sposobów. Problemy związane z mechanizmami porządkowania tych struktur temporalnych nie są jeszcze skonceptualizowane w spójnej formie. W literaturze przedmiotu brak jest systematycznych prób na ten temat. Dane empiryczne przedstawiane w dalszej części tego opracowania są częścią szerszego programu badawczego ukierunkowanego na poznanie wymiarów, struktury i konsekwencji regulacyjnych czasu psychologicznego. W programie tym, podobnie jak w analogicznych badaniach z tego zakresu, wykorzystano kwestionariusze mierzące różne aspekty temporalności. Głównym rezultatem badań są struktury czynnikowe charakteryzujące temporalność. Śledząc rezultaty tych badań trzeba mieć na uwadze ułomność kwestionariusza jako metody badania czasu psychologicznego. Tworząc własne kwestionariusze mierzące wymiary temporalności dokonano wcześniej przeglądu i syntetycznego opisu stanu badań, biorąc pod uwagę najbardziej reprezentatywne prace i metody (por. Nosal, 1992; Bajcar, 2002; Nosal, Bajcar, 1999). Celem było stworzenie takich metod pomiaru, które są dostatecznie jednorodne i nie powtarzają słabych stron poprzednich 12

metod, tj. nie są zbyt fragmentaryczne. Przede wszystkim wzięto pod uwagę konieczność skonstruowania skal mierzących podstawowe kategorie wymiarów czasu psychologicznego, tj. wymiary charakteryzujące tzw. orientacje temporalne, horyzont temporalny, umysłowe reprezentacje czasu, wartościowanie czasu i postawy względem czasu. Uwzględniono również wnioski wynikające z rezultatów ważniejszych czynnikowych analiz temporalności (por. Nosal, 1992; Bajcar, 2002). W rezultacie powstały dwa kwestionariusze pomiarowe: AION-2000 i Metafory Czasu (Sobol- Kwapińska, 2003). Pierwsza z tych metod stanowi rozwinięcie pierwszej wersji skali do pomiaru orientacji temporalnych (por. Nosal, 1992). W swojej obecnej wersji metoda ta, licząca 133 pozycje, umożliwia pomiar 8 wymiarów temporalności i 6 wymiarów charakteryzujących pojęciowe reprezentacje czasu (por. tymczasowy podręcznik: Nosal, Bajcar, 1999). Z metodologicznego punktu widzenia oczywiste jest, że czynniki wyodrębniane na podstawie treściowo jednorodnych skal pomiarowych dają jaśniejszy obraz struktury i są łatwiejsze w interpretacji. Nie zyskujemy takiej klarowności gdy np. pomieszamy trzy komponenty perspektywy temporalnej (przeszłość, teraźniejszość, przyszłość) z ich pozytywnym lub negatywnym wartościowaniem. A na takim właśnie mieszanym rozwiązaniu opierało się dotychczas wielu autorów (por. np. Gorman, Wesman, 1977; Lombranz, et al., 1991; Zimbardo, 1985; Zimbardo i Boyd (1999). W dążeniu do wykrycia głębszej struktury i czynników temporalności oraz jej relacji z innymi zmiennymi psychologicznymi korzystniejsze jest dążenie do rozdzielenia deskryptywnych i ewaluatywnych aspektów temporalności. Jeśli bowiem skale pomiarowe nie są jednorodne, to prawdziwa natura czynnika pozostaje niejasna, nie ma wyraźnego postępu w badaniach. Dane empiryczne przedstawione w dalszej części artykułu oparte są na kwestionariuszu AION-2000 mierzącym dwie kategorie wymiarów 13

temporalności, tj. orientacje temporalne i pojęciowe reprezentacje czasu. Szczegółowy opis kwestionariusza i jego charakterystyki psychometryczne przestawiono w podręczniku metody (por. Nosal, Bajcar, 1999). Tutaj ogólnie tylko zasygnalizuję, że poszczególne skale kwestionariusza uzyskały zadowalające charakterystyki psychometryczne. 2 4. Czynnikowa struktura wymiarów temporalności Różnice uwarunkowane płcią Rezultaty analizy czynnikowej poprzedzone zostaną ogólną informacją o parametrach rozkładów temporalności w kontekście płci. Przy tej okazji opisany również będzie sens skal mierzących określone wymiary temporalności. Dla przejrzystości prezentacji i łatwości dokonywania porównań, surowe dane diagnostyczne przekształcono na wartości skali T. Dane liczbowe informujące o podstawowych parametrach rozkładów zawiera Tabela 1 i Rysunek 1. Tabela 1 Rysunek 1 Z danych Tabeli 1 wynika, że kobiety różnią się istotnie od mężczyzn w zakresie wszystkich trzech wymiarów wyznaczających perspektywę temporalną zachowania. W porównaniu do mężczyzn kobiety charakteryzują się wyższą koncentracją na przeszłości i teraźniejszości, a niższą wagę 2 Szczegółowy opis kwestionariusza AION-2000 i jego charakterystyki psychometryczne zawiera tymczasowy 14

przypisują przyszłości. Wykryte różnice wskazują, że temporalne tło zachowania jest warunkowane przez płeć jako cechę biologiczną. U kobiet jest ono wyraźniej związane z relacją teraźniejszość przeszłość, u mężczyzn zaś jest ono silniej ukierunkowane w stronę przyszłości. W przeprowadzonych badaniach nie kontrolowano płci psychologicznej. Z tego względu otrzymane rezultaty trzeba interpretować z dużą dozą ostrożności. Jednakże można zaryzykować wniosek, że perspektywa temporalna u kobiet wykazuje pewne zachowawcze atrybuty w stosunku do perspektywy temporalnej u mężczyzn. Obydwie te perspektywy temporalne dopełniają się. Pięć następnych wymiarów opisuje temporalność w aspekcie liczby i wyrazistości posiadanych celów (teliczność), planowania, stopnia dbałości o szczegóły, wykorzystania czasu i odczuwania jego nacisku. Kobiety różnią się od mężczyzn w zakresie dwóch wymiarów nieco niższym stopniem teliczności i silniejszym odczuwaniem presji czasu. Tendencje charakterystyczne dla kobiet są spójne z tym, co powyżej stwierdziliśmy w odniesieniu do różnic w perspektywie temporalnej. Są to różnice zgodne z tymi, które wykryłem w moich pierwszych badaniach (por. Nosal, 1992; s. 128) na niezbyt licznej próbie. Ogólnie zatem trafny jest wniosek, że kobiety charakteryzuje wyższy poziom temporalnej zachowawczości w stosunku do mężczyzn. Być może z tego właśnie względu kobiety silniej odczuwają również presję czasu? W zakresie pozostałych trzech wymiarów, tj. poświęcania dużej wagi planowaniu, koncentracji na szczegółach i w stopniu wykorzystania czasu, nie wykryto istotnych różnic między kobietami a mężczyznami. Również wskaźniki asymetrii rozkładów, a nie tylko wartości średnie, świadczą, że odpowiadające sobie pary rozkładów są bardzo podobne. podręcznik metody. 15

Czynnikowa struktura temporalności, rezultaty analizy eksploracyjnej i konfirmacyjnej W celu wykrycia struktury obejmującej przedstawione powyżej wymiary temporalności przeprowadzono badania w dość dużej grupie osób (n = 1178). Szczegółowy przebieg tych badań i ich rezultaty w różnych układach odniesienia zawiera praca Bajcar (2002) oraz raporty z realizacji grantu pt. Umysłowe reprezentacje czasu. W niniejszym opracowaniu skoncentruję się tylko na głównych rezultatach dotyczących postaci wykrytej struktury, jej weryfikacji i ogólniejszej interpretacji. W ramach grantu otrzymano wiele innych interesujących rezultatów, lecz nie są one przedmiotem analizy w tym opracowaniu. Końcowe rezultaty eksploracyjnej analizy czynnikowej dla wszystkich badanych osób, bez podziału na płeć i poszczególne grupy wieku 3, zawiera Tabela 2. Tabela 2 Ogólnie biorąc, w obrębie całej zmienności ocen dotyczących różnych aspektów temporalności wyodrębnić można trzy czynniki, które w sumie wyjaśniają stosunkowo duży zakres wyjściowej zmienności (ponad 70%). Świadczy to, m.in. o trafnym doborze wyjściowych, dość jednorodnych, skal pomiarowych. Pierwszy wykryty czynnik obejmuje różnice indywidualne w zakresie temporalnej organizacji działania. Wyjaśnia on ponad 46% zmienności, obejmując cztery wymiary, koncentrujące się wokół teliczności, planowania, szczegółowości i wykorzystania czasu. Wszystkie te wymiary są w bardzo wysokim stopniu nasycone czynnikiem pierwszym (por. wartości ładunków czynnikowych), a wśród nich najwyższy ładunek ma teliczność. Z 16

czynnikiem pierwszym, w nieco mniejszym stopniu, koreluje również duże znaczenie przypisywane przyszłości (0,56). Można więc twierdzić, że czynnik pierwszy reprezentuje wektor zachowania, które jest dostatecznie realne, spójne, zorganizowane i ukierunkowane ku przyszłości. Innymi słowy, im wyższe rezultaty wykazuje badana osoba pod względem wymienionych wymiarów, w tym wyższym stopniu jest ona skuteczna temporalnie. Jeśli zgodzimy się ze stanowiskiem, że istotą skutecznej motywacji jest racjonalne programowanie działania, to czynnik pierwszy można też interpretować jako skuteczną motywację. Drugi czynnik, wyjaśniający 15% zmienności całkowitej, reprezentuje czas psychologiczny w wyraźnej postaci. Jest to wszakże czynnik o dwubiegunowym charakterze (por. znaki w drugiej kolumnie Tabeli 1). Wydaje się nie ulegać wątpliwości, że istotę tego czynnika stanowią różnice dotyczące rozpiętości horyzontu temporalnego, łączącego przyszłość z przeszłością. Najwyższy ładunek w czynniku drugim wykazuje brak koncentracji na teraźniejszości (- 0, 80), podczas gdy dwa pozostałe ładunki (pozytywne) wiążą się z jednoczesną koncentracją na przyszłości i przeszłości (por. Tabela 2). W strukturze czynnika drugiego umiarkowany ładunek pozytywny ma również planowanie. W ramach tego wektora można je interpretować jako funkcjonalny zwornik łączący czas przyszły z przeszłym. Trzeci czynnik reprezentowany jest tylko przez jedną zmienną, tj. odczuwanie presji czasu. Czynnik ten można interpretować jako wpływ różnych zmiennych sytuacyjnych, które w sumie wpływają na doświadczanie nacisku czasu. Kontynuując prace nad modyfikacją kwestionariusza AION 2000 warto w przyszłości uwzględnić bardziej określone kategorie różnych oddziaływań sytuacyjnych. 3 Badania objęły osoby w różnym wieku, od 18 71 lat. Najliczniejszą grupę ( n = 822) stanowiły osoby w przedziale 21 35 lat. 17

Zgodnie ze standardami metodologicznymi, rezultaty analizy eksploracyjnej wymagają potwierdzenia, tj. analizy konfirmacyjnej. Na Rysunku 2 przedstawiono syntetyczne rezultaty procedury konfirmacji. Ogólnie biorąc obydwa wskaźniki stopnia dopasowania danych empirycznych do trójczynnikowego wariantu struktury (rozwiązania) są bardzo wysokie (0,98; 0,99). Zatem w kontekście takich rezultatów konfirmacji trójczynnikowy model struktury temporalności jest do zaakceptowania. Rysunek 2 Na podstawie Rysunku 2 możemy się również zorientować o udziale poszczególnych zmiennych empirycznych (skal pomiarowych) w określaniu poszczególnych czynników ( w sensie wag regresji) a także o zależnościach między czynnikami. Oczywiste jest, że wobec bardzo dobrego stopnia dopasowania wartości wag regresji są spójne i współmierne w stosunku do poprzednich informacji o wartości ładunków czynnikowych (por. Tabela 2). Czynnik pierwszy, tj. temporalna organizacja działania w najwyższym stopniu związany jest z telicznościa, szczegółowością i planowaniem; w nieco mniejszym stopniu z wykorzystaniem czasu. Czynnik drugi czyli rozpiętość horyzontu temporalnego w głównym stopniu wiąże się z koncentracją na przyszłości, w nieco mniejszym z koncentracją na przeszłości i ujemnie z koncentracją na teraźniejszości. Czynnik trzeci w zasadniczej części określa poczucie nacisku czasu i w pewnym tylko stopniu poczucie, że czas nie jest należycie wykorzystywany. Na tej podstawie zasadny wydaje się pogląd, że czynnik trzeci wyraża przede wszystkim emocjonalną stronę doświadczania nacisku czasu. Warto podjąć odrębne badania, bardziej szczegółowo ukierunkowane na poznanie sfer 18

najbardziej narażonych na niewykorzystanie czasu i warunkujących poczucie nacisku czasu. Na podstawie rysunku 2 ocenić również możemy związki zachodzące między trzema czynnikami (w sensie wag regresji). Czynnik pierwszy i drugi są związane pozytywnymi relacjami (0,53), obydwa jednak pozostają w podobnych, co do siły, lecz negatywnych związkach z odczuwaniem nacisku czasu. 5. Figura i tło ludzkiej temporalności (podsumowanie) Przedstawiona i zweryfikowana struktura czynnikowa czasu psychologicznego wymaga skomentowania w szerszym kontekście wcześniejszych uwag teoretycznych. Możemy mianowicie zapytać, co stanowi główną figurę ludzkiej temporalności i jej tło? Otrzymane rezultaty świadczą na rzecz tezy, że tę centralną figurę wyznacza czynnik pierwszy, tj. spójność temporalnej organizacji działania. Trzeba jednak mieć na uwadze, że czynnik ten jest stopniowalny. W wariancie minimalnego natężenia jego komponent oznacza on skrajną koncentrację na teraźniejszości i chaos temporalny, maksymalne natężenie oznacza natomiast zachowanie dostatecznie spójne w kilku mierzonych aspektach: teliczności, planowania, szczegółowości i poczucia wykorzystanego czasu. Czynnik pierwszy obejmuje zasadniczy ruch dokonujący się na tle w postaci horyzontu temporalnego o różnej rozpiętości i o różnym stopniu zakotwiczenia w przyszłości oraz w przeszłości. Horyzont temporalny pełni więc funkcję mapy poznawczej, na której lokalizowane są serie zdarzeń lub/i serie działań podmiotu. Temporalna figura i tło są ze sobą funkcjonalnie powiązane. W spójnej organizacji działania (pozytywne) znaczenie ma waga przypisywana przyszłości. Z kolei zaś dla wytyczania horyzontu o określonej (zróżnicowanej) rozpiętości ważne (negatywne) znaczenie ma zbytnia koncentracja na teraźniejszości. Obydwie te tendencje 19

mogą pozostawać w różnych relacjach. Przewaga każdej z nich rodzi odmienne konsekwencje regulacyjne. Zachowanie podmiotu albo przesuwa się w stronę zachowania perspektywicznego albo też staje się zachowaniem reaktywnym, gdy decydujący staje się nacisk otoczenia. Korzystając z tej podstawowej prawidłowości można wyodrębnić dwa przeciwstawne profile temporalne, tj. profil proaktywny i reaktywny (por. Bajcar, 2002). Profile te porządkują różnice indywidualne w zakresie temporalności. Interpretując uzyskaną strukturę czynnikową, i traktując ją jako ogólną, warto, na zakończenie, przedstawić komentarz do dwóch ważnych kwestii teoretycznych, tj. przedyskutować ewentystyczny charakter czasu psychologicznego oraz problem jego świadomych versus podświadomych reprezentacji. W świetle uzyskanych rezultatów analizy czynnikowej uzasadniony wydaje się wniosek o ewentystycznej naturze czasu psychologicznego. Przemawia za tym charakter komponent tworzących czynnik pierwszy. Zdarzeniami wyznaczającymi czas psychologiczny są bowiem cele, plany i szczegóły ich realizacji. One to konstytuują psychologiczna czasoprzestrzeń podmiotu. Doświadczanie upływu czasu per se, jako czasu porządkowanego i skalowanego, dokonuje się niejako na drugim planie, w pewnych szczególnych momentach, gdy podmiot ocenia i wyznacza horyzont temporalny o prospektywnym i retrospektywnym ukierunkowaniu. Zatem podstawowy bieg czasu psychologicznego dokonuje się implicite i w dużym stopniu ma podświadomy charakter. Natura drugiego spośród wyodrębnionych czynników świadczy, że im częściej podmiot koncentruje się na teraźniejszości, tym rzadziej w jego świadomości pojawiają się konstatacje dotyczące biegu życia w pełniejszym horyzoncie łączącym przeszłość z przyszłością. 20

Bibliografia Aveni, A. (2001). Imperia czasu: Kalendarze, zegary i kultury. Poznań: Zysk i S-ka. Atmanspacher, H., Ruhnau, E. (Eds). (1997). Time, temporality, now. Berlin: Springer. Bajcar, B. (2002). Profile orientacji temporalnej: Wymiary i konsekwencje psychologiczne, niepublikowana rozprawa doktorska, Opole: Uniwersytet Opolski. Bielawski, L. (1993). Poziomy czasu. U podstaw antropologii muzycznej, Zeszyty Naukowe Akademii Muzycznej im. F. Chopina, nr 25, ss. 195 217. Bielawski, L. (1976). Strefowa teoria czasu i jej znaczenie dla antropologii muzycznej. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne. Block, R. (Ed.) (1990). Cognitive models of psychological time. Hillsdale: Erlbaum. Bragina, N.N., Dobrokhotova, T.A. (1988). Funkcjonalnyje asimmetrii czełowieka. Moskwa: Medicina. Brown, J. (1996). Time, will, and mental process. New York: Plenum. Carver, C.S., Scheier, M.F. (1996). Perspectives on personality. Boston: Allyn and Bacon. Damasio, A. (2002). Pamięć czasu. Świat Nauki, 11 (135), 48 55. Fraisse, P. (1963). The psychology of time. New York: Harper. Gorman, B.S., Wessman, A.E. (1977). The personal experience of time. New York: Plenum. Jones, M.R. (1976). Time, our lost dimension: toward a new theory of perception, attention, and memory. Psychological Review, 83, 323 355. Keyser, de, D., Ydewalle, de, G., Vandierendonc, A. (Eds).(1998). Time and dynamic control of behavior. Seattle: Hogrefe and Huber Publishes. Klein, E., (1999). Czas. Katowice: Książnica. 21

Kozielecki, J. (1987). Koncepcja transgresyjna człowieka. Warszawa: PWN. Lewin, K. (1935). A dynamic theory of personality. New York: McGraw-Hill. Łukaszewski, W. (Red.)(1983). Osobowość orientacja temporalna ustosunkowanie do zmian. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. Lombranz, J., Shmotkin, D., Vardi, R. (1991). The equivocal meaning of time: Exploratory and structural analyses. Current Psychology: Research and Reviews, 10, 3-20. Melges, F. (1990). Identity and temporal perspective. In: R. Block (Ed.), Cognitive models of psychological time. Hillsdale: Erlbaum. Melges, F. (1982). Time and inner future: a temporal approach to psychiatric disorders. New York: Wiley. Michon, J., Jackson, J. (Eds).(1985). Time, mind, and behavior. Berlin: Springer. Miller, G.A., Galanter, E., Pribram, K. (1980). Plany i struktura zachowania. Warszawa: PWN. Mo, S.S. (1990). Time reversal in human cognition: search for a temporal theory of insanity. In: R. Block (Ed.), Cognitive models of psychological time (241 254). Hillsdale: Erlbaum. Nosal, C.S. (2003). Temperament i temporalność. [w:] T. Klonowicz, M. Fajkowska (red.) Wybrane problemy psychologii temperamentu. Gdańsk: GWP, w druku. Nosal, C.S. (2002). Czas dla wszystkich. Charaktery, nr 11, 57 58. Nosal, C.S. (2001a). Perspektywa czasu na przełomie epok Szanse i zagrożenia rozwoju osobowości. Roczniki Psychologiczne, 4, 165 177. Nosal, C.S. (2001b). Problem umysłowych reprezentacji czasu i poziomów temporalności. Studia Psychologiczne, t.xl, 55-70. 22

Nosal, C.S. (2000). Czas jako wymiar regulacji zachowania. Problemy psychologii temporalnej. W: J. Brzeziński, S. Kowalik (Red.), O różnych sposobach uprawiania psychologii (106 130). Poznań: Zysk i S ka. Nosal, C.S. (1993). Style percepcji czasu: Wymiary i struktura. Propozycja nowej skali pomiarowej. [w:] J. Brzeziński (red.) Psychologiczne i psychometryczne problemy diagnostyki psychologicznej [s.121 142], Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM. Nosal, C.S. (1988). Psychologia percepcji i orientacji w upływie czasu. Politechnika Wrocławska, Raport serii PRE nr 147/88. Nosal, C.S. (1990). Meandry ludzkiego czasu, Problemy, nr 5 (525), 21 25. Nosal, C.S. (1975). Teoria systemów funkcjonalnych i jej znaczenie dla biologii, fizjologii i psychologii. Raport PRE, nr 73, I 23, Wrocław: Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej. Nosal, C.S., Bajcar, B. (1999). Czas w umyśle stratega: perspektywa temporalna a wskaźniki zachowań strategicznych. Czasopismo Psychologiczne, 5, 55 68. Nuttin, J. (1984). Future time perspective and motivation: Theory and reseach method. Hilsdale: Erlbaum. Obuchowski, K. (1985). Adaptacja twórcza. Warszawa: KiW. Obuchowski, K. (2002). Osobowość wobec zmian cywilizacji, czyli o ludziach roli, uczenia się i autorach siebie. Kolokwia Psychologiczne. Warszawa: w druku. Oleś, P. (2000). Psychologia przełomu połowy życia. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL. Orme, J.E. (1969). Time, experience, and behaviour. London: Elsevier. Pöppel, E. (1997). The brain s way to create nowness. In: H. Atmanspacher, E. Ruhnau (Eds), Time, temporality, now (107 120). Berlin: Springer. Prigogine, I. (2000). Kres pewności: czas, chaos i nowe prawa natury. Warszawa: CIS. Pribram, K. (1971). The languages of the brain. Now York: Prentice Hall. 23

Rifkin, J. (1987). Time wars. The primary conflict in human history. New York: Holt. Sobol Kwapińska, M. (2003). Jak postrzegamy czas? Pomiar za pomocą kwestionariusza Metafory czasu, Roczniki Psychologiczne KUL, w druku. Szeląg, E. (1997). Neuropsychologiczne podłoże mowy. W: T. Górska, A. Grabowska, J. Zagrodzka (Red.), Mózg a zachowanie (429 459). Tulving, E. (1985). How many memory systems are there? American Psychologist, 40, 385 398. Roeckelein, J., (2000). The concept of time in psychology. Westport: Greenwood Press. Tarkowska, E. (1999). Społeczeństwo różnych rytmów: Przypadek Polski na tle tendencji globalnych; [w] P. Sztompka (red.), Imponderabilia wielkiej zmiany [343-359]. Kraków: PWN. Trempała, J. (2000). Modele rozwoju psychicznego. Czas i zmiana. Bydgoszcz: Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej. Zaleski, Z. (1991). Psychologia zachowań celowych. Warszawa: PWN. Zimbardo, P. (1985). Time in perspective. Psychology Today, 19, 21 26. Zimbardo, P. Boyd, J. (1999). Putting time in perspective: A valid reliable individual difference metric. J. of Personality and Social Psychology, 77, 1271-1288. 24

Tabela 1. Charakterystyki wymiarów temporalności w zależności od płci. Płeć Różnice między Kobiety (n=572) Mężczyźni (n=461) wymiary grupami X SE SD AS X SE SD AS t p Przeszłość 50,6 0,4 10,0-0,3 49,1 0,5 10,0-0,1 2,4 0,02 Teraźniejszość 50,7 0,4 9,7 0,2 49,2 0,5 10,4 0,3 2,4 0,02 Przyszłość 49,3 0,4 9,7-0,2 50,8 0,5 10,3-0,3-2,5 0,01 Teliczność 49,4 0,4 9,8-0,3 50,6 0,5 10,2-0,5-1,9 0,05 Planowanie 49,8 0,4 9,9-0,1 50,2 0,5 10,2-0,2-0,7 n.i. Szczegółowość 50,1 0,4 9,9-0,3 49,7 0,5 10,1-0,2 0,5 n.i. Wykorzystanie czasu 49,9 0,4 10,2-0,4 50,0 0,5 9,8-0,6-0,1 n.i. Presja czasu 50,5 0,4 10,0-0,2 49,5 0,5 10,0-0,3 1,7 0,08 Tabela zawiera wartości przeliczone na skali T. Rysunek 1. Profile wymiarów temporalności dla mężczyzn i kobiet. 52 51 Wartość T 50 49 48 PR TR PY TL PL SZ WC PC kobiety n = 572 mężczyźni n = 461 PR przeszłość PL planowanie TR teraźniejszość SZ szczegółowość PY przyszłość WC wykorzystanie czasu TL teliczność PC presja czasu 25

Tabela 2. Czynnikowa struktura wymiarów temporalności. Wymiary temporalności Teliczność.92 Szczegółowość.88 Ładunki czynnikowe I II III Planowanie.84.54 Wykorzystanie czasu.80 Teraźniejszość -.80 Przyszłość.56.75 Przeszłość.71 Presja czasu.99 Wartość własna 3.72 1.23 0.96 % Wariancji wyjaśnionej % Skumulowany 46.5 46.5 15.4 61.9 12.0 73.9 N = 1046 osób 26

Rysunek 2. Rezultaty analizy konfirmacyjnej dla wymiarów temporalności. pr przeszłość,42 χ 2 /df = 1,418 RMSEA = 0,027 Pr (p.05) = 0,846 GFI = 0,99 AGFI = 0,98 N = 1046 osób tr teraźniejszość -,56,88 rozpiętość temporalna py przyszłość,53 tl teliczność,90 pl planowanie,79 temporalna organizacja działania -,20,81 sz szczegółowość,65 -,19 wc wykorzystanie czasu -,10,91 nacisk czasu pc presja czasu 27

Czesław S. Nosal PSYCHOLOGICAL TIME DIMENSIONS AND STRUCTURE (abstract) In the first part this article discusses a few basic theorethical problems dealing with role of psychological time experience in the framework of behaviour regulation. Psychological time is defined as a set of cognitive dimensions for representing the personal beliefs about time nature,time flow, and significance of past, present and future. In the second (empirical) part of article the factorial solution (exploration and confirmation model) for structuralization of eight time dimensions are presented. Three factors were extracted which explain 73% of total variance. In the proposed solution the first factor is described as temporal organization of person s activity (46% of total variance); this factor has high loading for telicity, planning, detailness, use of time, and attention to future. The second factor (15% of total variance) clearly represend the range of time perspective, which connect the past with the future (both have a positive loadings); concentation on the present has a high negative loading in this factor. The third factor (12% of total variance) represent time pressure as emotional experience. 28